อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                           ๗. อนุสยยมก
                    ปริจฺเฉทปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารวณฺณนา.
     [๑] อิทานิ เตสญฺเว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ ลพฺภมานวเสน
เอกเทสํ สงฺคณฺหิตฺวา สงฺขารยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส อนุสยยมกสฺส อตฺถวณฺณนา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อญฺานิ    ๒ ฉ.ม. อตฺถวินิจฺฉโย
โหติ. ตตฺถ ปาลิววตฺถานํ ตาว เวทิตพฺพํ:- อิมสฺมิญฺหิ อนุสยยมเก ขนฺธยมกาทีสุ
วิย เทสนํ อกตฺวา อญฺเน นเยน ปาลิเทสนา กตา. กถํ? ปมํ ตาว
ปริจฺเฉทโต อุทฺเทสโต อุปฺปตฺติฏฺานโตติ ตีหากาเรหิ อนุสเย คาหาเปตุํ
ปริจฺเฉทวาโร ปริจฺฉินฺนุทฺเทสวาโร อุปฺปตฺติฏฺานวาโรติ ตโย วารา เทสิตา.
ตโต สตฺตนฺนํ มหาวารานํ วเสน อนุสเย โยเชตฺวา ยมกเทสนา กตา. ตตฺถ
สตฺต อนุสยาติ อยํ "สตฺเตว, น ตโต อุทฺธํ, น เหฏฺา"ติ คณนปริจฺเฉเทน
ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนุสยานํ เทสิตตฺตา ปริจฺเฉทวาโร นาม. กามราคานุสโย
ฯเปฯ อวิชฺชานุสโยติ อยํ ปริจฺเฉทวาเรน ปริจฺฉินฺนานํ ธมฺมานํ ๑- นามมตฺตํ
อุทฺทิสิตฺวา "อิเม นาม เต"ติ เทสิตตฺตา ปริจฺฉินฺนุทฺเทสวาโร นาม. กตฺถ
กามราคานุสโย อนุเสติ ฯเปฯ เอตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสตีติ อยํ "อิเมสุ
นาม วาเรสุ ๒- อิเม อนุสยา อนุเสนฺตี"ติ เอวํ เตสญฺเว อุปฺปตฺติฏฺานสฺส
เทสิตตฺตา อุปฺปตฺติฏฺานวาโร นาม.
     เยสมฺปน สตฺตนฺนํ มหาวารานํ วเสน อนุสเย โยเชตฺวา ยมกเทสนา
กตา, เตสํ อิมานิ นามานิ:- อนุสยวาโร สานุสยวาโร ปชหนวาโร ปริญฺาวาโร
ปหีนวาโร อุปฺปชฺชนวาโร ธาตุวาโรติ. เตสุ ปโม อนุสยวาโร, โส อนุโลม-
ปฏิโลมนยวเสน ทุวิโธ โหติ.
     ตตฺถ อนุโลมนเย "ยสฺส อนุเสติ, ยตฺถ อนุเสติ, ยสฺส ยตฺถานุเสตี"ติ
ปุคฺคโลกาสตทุภยวเสน ตโย อนฺตรวารา โหนฺติ. เตสุ ปเม ปุคฺคลวาเร "ยสฺส
กามราคานุสโย อนุเสติ ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสติ, ยสฺส วา ปน ปฏิฆานุสโย
อนุเสติ ตสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ. ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ ตสฺส
มานานุสโย ทิฏฺานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโย อนุเสติ,
ยสฺส วา ปน อวิชฺชานุสโย อนุเสติ ตสฺส กามราคานุสโย อนุเสตี"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ    ๒ ฉ.ม. าเนสุ
กามราคานุสยมูลกานิ ฉ ยมกานิ. ปุน อคฺคหิตคฺคหณวเสน ปฏิฆานุสยมูลกานิ
ปญฺจ, มานานุสยมูลกานิ จตฺตาริ, ทิฏฺานุสยมูลกานิ ตีณิ, วิจิกิจฺฉานุสยมูลกานิ
เทฺว, ภวราคานุสยมูลกํ เอกนฺติ เอวํ สพฺพานิปิ เอกมูลกานิ เอกวีสติ, ปุน
"ยสฺส กามราคานุสโย จ ปฏิฆานุสโย จ อนุเสนฺตี"ติ เอวํ อาคตานิ ทุกมูลกานิ
ปญฺจ, ติกมูลกานิ จตฺตาริ, จตุกฺกมูลกานิ ตีณิ, ปญฺจกมูลกานิ เทฺว, ฉกฺกมูลกํ
เอกนฺติ อปรานิปิ ปณฺณรส โหนฺติ. ตานิ ปุริเมหิ เอกวีสติยา สทฺธึ ฉตฺตึสาติ
ปุคฺคลวาเร ฉตฺตึส ยมกานิ. ตถา โอกาสวาเร, ตถา ปุคฺคโลกาสวาเรติ
สพฺพานิปิ อนุโลมนเย อฏฺสตยมกานิ, ตถา ปฏิโลมนเยติ อนุสยวาเร โสฬสาธิกานิ
เทฺว ยมกสตานิ ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา ตโต ทิคุณา อตฺถา จ เวทิตพฺพา. ยถา
เจตฺถ, เอวํ สานุสยวาโร ปชหนวาโร ปริญฺาวาโร ปหีนวาโร อุปฺปชฺชนวาโรติ
อิเมสมฺปิ ปญฺจนฺนํ วารานํ เอเกกสฺมึ ยมกคณนา ยมกทิคุณา ปุจฺฉา
ปุจฺฉาทิคุณา จ อตฺถา เวทิตพฺพา. อยมฺปเนตฺถ ปุริเมสุ ตีสุ วาเรสุ วิเสโส:-
โอกาสวาเร "ยตฺถ ตตฺถา"ติ อวตฺวา ยโต ตโตติ นิสฺสกฺกวจเนน เทสนา
กตา. เสสํ ตาทิสเมว.
     โย ปนายํ สพฺพตฺถ ปจฺฉิโม ๑- ธาตุวาโร นาม, โส ปุจฺฉาวาโร
วิสฺสชฺชนวาโรติ ทฺวิธา ิโต. ตสฺส ปุจฺฉาวาเร กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ
อุปปชฺชนฺตสฺสาติ วตฺวา "กามธาตุํ วา ปน อุปปชฺชนฺตสฺส กามธาตุยา จุตสฺสา"ติ
น วุตฺตํ. กึการณา? อตฺถวิเสสาภาวโต. เทฺวปิ หิ เอตา ปุจฺฉา เอกตฺถาเยว,
ตสฺมา เอเกกมฺหา ยมกา เอเกกเมว ปุจฺฉํ ปุจฺฉิตฺวา สพฺพปุจฺฉาวสาเน
ปุจฺฉานุกฺกเมเนว "กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ สตฺต
อนุสยา อนุเสนฺตี"ติอาทินา นเยน วิสฺสชฺชนํ กตํ.
     ตตฺถ "กามธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส, รูปธาตุํ, อรูปธาตุํ,
นกามธาตุํ, นรูปธาตุํ, นอรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสา"ติ ฉ สุทฺธิกปุจฺฉา, "นกามธาตุํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สพฺพปจฺฉิโม
นอรูปธาตุํ, นรูปธาตุํ นอรูปธาตุํ, นกามธาตุํ นรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสา"ติ
ติสฺโส มิสฺสกปุจฺฉา จาติ กามธาตุมูลิกา นว อนุโลมปุจฺฉา โหนฺติ. ตถา
รูปธาตุมูลิกา นว, อรูปธาตุมูลิกา นวาติ สตฺตวีสติ อนุโลมปุจฺฉา โหนฺติ. ตถา
นกามธาตุนรูปธาตุนอรูปธาตุมูลิกา สตฺตวีสติ ปฏิโลมปุจฺฉา. ปุน "นกามธาตุยา
นอรูปธาตุยา นรูปธาตุยา นอรูปธาตุยา นกามธาตุยา นอรูปธาตุยา"ติ สตฺตวีสติ
ทุกมูลิกปุจฺฉาติ สพฺพาปิ สมฺปิณฺฑิตา เอกาสีติ ปุจฺฉา โหนฺติ, ตาสํ วเสเนตฺถ
วิสฺสชฺชนํ กาตพฺพนฺติ ๑- อิทํ ธาตุวาเร ปาลิววตฺถานํ. เอวํ ตาว สกเลปิ
อนุสยยมเก ปาลิววตฺถานเมว เวทิตพฺพํ.
     อาทิโต ปฏฺาย ปเนตฺถ ยํ ยํ อนุตฺตานํ, ตตฺถ ตตฺถ อยํ วินิจฺฉยกถา:-
อนุสยาติ เกนฏฺเน อนุสยา? อนุสยนฏฺเน. โก เอส อนุสยนฏฺโ นามาติ?
อปฺปหีนฏฺโ. เอเต หิ อปฺปหีนฏฺเน สตฺตสฺส ๒- สนฺตาเน อนุเสนฺติ นาม,
ตสฺมา อนุสยาติ วุจฺจนฺติ. อนุเสนฺตีติ อนุรูปการณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ
อตฺโถ. อถาปิ สิยา:- อนุสยนฏฺโ นาม อปฺปหีนากาโร, อปฺปหีนากาโร จ
อุปฺปชฺชตีติ วตฺตุํ น ยุชฺชติ, ตสฺมา น อนุสยา อุปฺปชฺชนฺตีติ. ตตฺริทํ
ปฏิวจนํ:- อปฺปหีนากาโร อนุสโย, อนุสโยติ ปน อปฺปหีนฏฺเน
ถามคตกิเลโสติ ๓- วุจฺจติ. โส จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ สปฺปจฺจยฏฺเน
สเหตุโก เอกนฺตากุสโล อตีโตปิ โหติ อนาคโตปิ ปจฺจุปฺปนฺโนปิ, ตสฺมา
อุปฺปชฺชตีติ วตฺตุํ ยุชฺชตีติ. ๔-
     ตตฺริทํ ปมาณํ:- อภิธมฺเม ตาว กถาวตฺถุสฺมึ ๕- "อนุสยา อพฺยากตา
อนุสยา อเหตุกา อนุสยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา"ติ สพฺเพ วาทา ปฏิเสธิตา.
ปฏิสมฺภิทามคฺเค ๖- "ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตี"ติ ปุจฺฉํ กตฺวา อนุสยานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กตนฺติ        ๒ ฉ.ม. ตสฺส ตสฺส
@๓ ฉ.ม.....กิเลโส    ๔ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
@๕ อภิ. ๓๗/๕๕๔/๓๓๘   ๖ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๙๙/๖๐๕ (สฺยา)
ปจฺจุปฺปนฺนภาวสฺส อตฺถิตาย "ถามคตานุสยํ ปชหตี"ติ วุตฺตํ. ธมฺมสงฺคเห ปน
โมหสฺส ปทภาชเน "อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห
อกุสลมูลํ, อยํ ตสฺมึ สมเย โมโห โหตี"ติ ๑- อกุสลจิตฺเตน สทฺธึ อวิชฺชานุสยสฺส
อุปฺปนฺนภาโว วุตฺโต. อิมสฺมึเยว อนุสยยมเก สตฺตนฺนํ มหาวารานํ อญฺตรสฺมึ
อุปฺปชฺชนวาเร "ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตี"ติ-
อาทิ วุตฺตํ. ตสฺมา "อนุเสนฺตีติ อนุรูปการณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตี"ติ ยํ วุตฺตํ,
ตํ อิมินา ตนฺติปฺปมาเณน สุวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยมฺปิ "จิตฺตสมฺปยุตฺโต
สารมฺมโณ"ติอาทิ วุตฺตํ, ตมฺปิ สุวุตฺตเมว. อนุสโย หิ นาเมส ปรินิปฺผนฺโน
จิตฺตสมฺปยุตฺโต อกุสลธมฺโมติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. กามราคานุสโยติอาทีสุ
กามราโค จ โส อปฺปหีนฏฺเน อนุสโย จาติ กามราคานุสโย. เสสปเทสุปิ
เอเสว นโย.
                 ปริจฺเฉทปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------
                        อุปฺปตฺติฏฺานวารวณฺณนา
     [๒] อิทานิ เนสํ อุปฺปตฺติฏฺานํ ปกาเสตุํ กตฺถ กามราคานุสโย
อนุเสตีติอาทิมาห. ตตฺถ กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสูติ กามาวจรภูมิยํ สุขาย จ
อุเปกฺขาย จาติ ทฺวีสุ เวทนาสุ. เอตฺถ กามราคานุสโย อนุเสตีติ อิมาสุ ทฺวีสุ
เวทนาสุ อุปฺปชฺชติ. โส ปเนส อกุสลสุขุเปกฺขาเวทนาสุ ๒- สหชาตวเสน จ
อารมฺมณวเสน จาติ ทฺวีหากาเรหิ อนุเสติ. อกุสลาย สุขเวทนาย เจว
อุเปกฺขาเวทนาย จ สหชาโตปิ หุตฺวา อุปฺปชฺชติ, ตา เวทนา อารมฺมณํ
กตฺวาปิ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. อวเสสา ปน กามาวจรกุสลวิปากกิริยาเวทนา
อารมฺมณเมว กตฺวา อุปฺปชฺชติ. กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุสยมาโน เจส
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ๓๔/๓๙๐/๑๐๙   ๒ ฉ.ม. อกุสลเวทนาสุ
ตาหิ เวทนาหิ สมฺปยุตฺเตสุ สญฺาสงฺขารวิญฺาเณสุปิ อนุเสติเยว. น หิ สกฺกา
เวทนาสุ อนุสยมาเนน ตํสมฺปยุตฺเตหิ สญฺาทีหิ สทฺธึ อสหชาเตน วา ภวิตุํ
ตํสมฺปยุตฺเต วา สญฺาทโย อารมฺมณํ อกตฺวา อุปฺปชฺชิตุํ. เอวํ สนฺเตปิ ปน
ยสฺมา อิมา เทฺว เวทนาว สาตสนฺตสุขตฺตา อสฺสาทฏฺเน กามราคานุสยสฺส
อุปฺปตฺติยา เสสสมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ปธานา, ตสฺมา "ทฺวีสุ เวทนาสุ เอตฺถ
กามราคานุสโย อนุเสตี"ติ วุตฺตํ. โอฬาริกวเสน หิ โพธเวเนยฺเย สุขํ
โพเธตุนฺติ.
     นนุ เจส อารมฺมณวเสน อนุสยมาโน น เกวลํ อิมาสุ ทฺวีสุ เวทนาสุ เจว
เวทนาสมฺปยุตฺตธมฺเมสุ จ อนุเสติ, อิฏฺเสุ ปน รูปาทีสุปิ อนุเสติเยว. วุตฺตมฺปิ
เจตํ วิภงฺคปฺปกรเณ ๑- "ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺถ สตฺตานํ ราคานุสโย ๒-
อนุเสตี"ติ. อิมสฺมิมฺปิ ปกรเณ อนุสยวารสฺส ปฏิโลมนเย วุตฺตํ "ยตฺถ
กามราคานุสโย นานุเสติ ตตฺถ ทิฏฺานุสโย นานุเสตีติ, ทุกฺขาย เวทนาย
รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ กามราคานุสโย นานุเสติ โน จ ตตฺถ ทิฏฺานุสโย
นานุเสติ, อปริยาปนฺเน เอตฺถ กามราคานุสโย จ นานุเสติ ทิฏฺานุสโย จ
นานุเสตี"ติ. เอตฺถ หิ ทุกฺขาย เวทนาย เจว รูปธาตุอาทีสุ จ นานุเสตีติ วุตฺตตฺตา
สสมฺปยุตฺตธมฺมํ ทุกฺขเวทนํ สโอกาเส รูปารูปาวจรธมฺเม นว จ โลกุตฺตรธมฺเม
เปตฺวา อวเสเสสุ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺเพสุ อนุเสตีติ วุตฺตํ โหติ. ตํ อิธ
กสฺมา น วุตฺตนฺติ? อโนฬาริกตฺตา. เหฏฺา วุตฺตนเยน หิ เวทนานญฺเว
โอฬาริกตฺตา อิเมสญฺจ ๓- อารมฺมณานํ อโนฬาริกตฺตา เอเตสุ รูปาทีสุ อนุเสตีติ
น วุตฺตํ, อตฺถโต ปน ลพฺภติ. ตสฺมา เอเตสุปิ กามราคานุสโย อนุเสติเยวาติ
เวทิตพฺโพ. น หิ สตฺถา สพฺพํ สพฺพตฺถ กเถติ. โพธเนยฺยสตฺตานํ ปน วเสน
กตฺถจิ ยํ ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ กเถติ. กตฺถจิ น กเถติ. ตถา หิ อเนน กตฺถจิ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ๓๕/๘๑๖/๔๑๕   ๒ ฉ.ม. กามราคานุสโย   ๓ ฉ. อิเมสํ ปน
"ทิฏฺานุสโย อนุเสตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา "สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ เอตฺถ
ทิฏฺานุสโย อนุเสตี"ติ ยํ ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ กถิตํ. อปรสฺมึ าเน วิสฺสชฺเชนฺเตน
"รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย จ มานานุสโย จ ทิฏฺานุสโย
จ อนุเสนฺติ, กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย จ กามราคานุสโย
จ มานานุสโย จ ทิฏฺานุสโย จ อนุเสนฺติ, ทุกฺขาย เวทนาย เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย
จ ปฏิฆานุสโย จ ทิฏฺานุสโย จ อวิชฺชานุสโย จ อนุเสนฺตี"ติ ยํ ลพฺภติ,
ตํ สพฺพํ อกเถตฺวา รูปธาตุอรูปธาตูหิ สทฺธึ ติสฺโส เวทนาว กถิตา. เวทนา-
สมฺปยุตฺตา ปน อรูปธมฺมา สพฺพญฺจ รูปํ น กถิตํ. กิญฺจาปิ น กถิตํ, ทิฏฺานุสโย
ปเนตฺถ อนุเสติเยว. เอวเมว กิญฺจาปิ อิธ รูปาทิอิฏฺารมฺมณํ น กถิตํ,
กามราคานุสโย ปเนตฺถ อนุเสติเยวาติ เอวํ ตาว กามราคานุสยสฺส อนุสยนฏฺานํ
เวทิตพฺพํ.
     ปฏิฆานุสยสฺส ปน "ทุกฺขาย เวทนายา"ติ วจนโต เทฺว โทมนสฺสเวทนา
กายวิญฺาณสมฺปยุตฺตา ทุกฺขเวทนาติ ติสฺโส เวทนา อนุสยนฏฺานํ. โส ปเนส
โทมนสฺสเวทนาย ๑- สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จาติ ทฺวีหากาเรหิ อนุเสติ,
อวเสสทุกฺขเวทนาย ปน อารมฺมณวเสน อนุเสติ. ตาสุ เวทนาสุ อนุสยมาโน
เจส ตาหิ สมฺปยุตฺเตสุ สญฺากฺขนฺธาทีสุปิ อนุเสติเยว. ยาย หิ เวทนาย
เอส สหชาโต, ตํสมฺปยุตฺเตหิ สญฺาทีหิปิ สหชาโตว. ยา จ เวทนา
อารมฺมณํ กโรติ, ตาหิ สมฺปยุตฺเต สญฺาทโยปิ กโรติเยว. เอวํ สนฺเตปิ ปน
ยสฺมา ทุกฺขเวทนาว อสาตทุกฺขเวทยิตตฺตา นิรสฺสาทฏฺเน ปฏิฆานุสยสฺส
อุปฺปตฺติยา เสสสมฺปยุตฺตธมฺเมสุ อธิกา, ตสฺมา "ทุกฺขเวทนาย เอตฺถ ปฏิฆานุสโย
อนุเสตี"ติ วุตฺตํ. โอฬาริกวเสน หิ โพธเวเนยฺเย สุขํ โพเธตุนฺติ.
     นนุ เจส อารมฺมณวเสน อนุสยมาโน น เกวลํ ทุกฺขเวทนาย เจว
ตํสมฺปยุตฺตธมฺเมสุ จ อนุเสติ, อนิฏฺเสุ ปน รูปาทีสุปิ อนุเสติเยว. วุตฺตมฺปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โทมนสฺสเวทนาสุ
เจตํ วิภงฺคปฺปกรเณ ๑- "ยํ โลเก อปฺปิยรูปํ อสาตรูปํ, เอตฺถ สตฺตานํ
ปฏิฆานุสโย อนุเสตี"ติ. อิมสฺมิมฺปิ ปกรเณ อนุสยวารสฺส ปฏิโลมนเย วุตฺตํ
"กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ เอตฺถ ปฏิฆานุสโย นานุเสติ โน จ เอตฺถ ๒-
กามราคานุสโย นานุเสติ, รูปธาตุยา อรูปธาตุยา อปริยาปนฺเน เอตฺถ
ปฏิฆานุสโย จ นานุเสติ กามราคานุสโย จ นานุเสตี"ติ. เอตฺถ หิ ทฺวีสุ
กามาวจรเวทนาสุ เจว รูปธาตุอาทีสุ จ นานุเสตีติ วุตฺตตฺตา สสมฺปยุตฺตธมฺมา
เทฺว เวทนา สโอกาเส รูปารูปาวจรธมฺเม นว จ โลกุตฺตรธมฺเม เปตฺวา
อวเสเสสุ รูปาทีสุ อนุเสตีติ วุตฺตํ โหติ. ตํ อิธ กสฺมา น วุตฺตนฺติ?
อโนฬาริกตฺตา. เหฏฺา วุตฺตนเยเนว หิ ทุกฺขาย เวทนายเอว โอฬาริกตฺตา
อิเมสมฺปน อโนฬาริกตฺตา เอเตสุ รูปาทีสุ อนุเสตีติ น วุตฺตํ, อตฺถโต ปน
ลพฺภติ. ตสฺมา เอเตสุปิ ปฏิฆานุสโย อนุเสติเยวาติ เวทิตพฺโพ.
     กิมฺปน อิตรา เทฺว เวทนา อิฏฺารมฺมณํ วา ปฏิฆสฺส อารมฺมณํ น
โหนฺตีติ. โน น โหนฺติ. ปริหีนชฺฌานสฺส หิ วิปฺปฏิสารวเสน สสมฺปยุตฺตธมฺมา
ตา เวทนา อารพฺภ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, อิฏฺารมฺมณสฺส จ ปฏิลทฺธสฺส
วิปริณามํ วา สมนุสฺสรโตปิ ๓- อปฺปฏิลทฺธสฺส อปฺปฏิลาภํ วา สมนุสฺสรโตปิ
โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. โทมนสฺสมตฺตเมว ปเนตํ โหติ, น ปฏิฆานุสโย.
ปฏิฆานุสโย หิ อนิฏฺารมฺมเณ ปฏิหญฺนวเสน อุปฺปนฺโน ถามคตกิเลโส,
ตสฺมา เอตฺถ โทมนสฺเสน สทฺธึ ปฏิโฆ อุปฺปนฺโนปิ อตฺตโน ปฏิฆกิจฺจํ
อกรณภาเวนเอว ปฏิฆานุสโย น โหติ, อพฺโพหาริกตํ คจฺฉติ. ยถา หิ
ปาณาติปาตเจตนาย สทฺธึ อุปฺปนฺโนปิ พฺยาปาโท มโนกมฺมํ นาม น โหติ,
อพฺโพหาริกตํ คจฺฉติ, เอวํ ปฏิฆานุสโย น โหติ, อพฺโพหาริกตํ คจฺฉติ.
วุตฺตมฺปิ เจตํ เอกจฺจํ อิฏฺารมฺมณํ เนกฺขมฺมนิสฺสิตํ ๔- โทมนสฺสํ สนฺธาย "ยํ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ๓๕/๘๑๖/๔๑๕         ๒ ฉ.ม. ตตฺถ
@๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ    ๔ ฉ.ม. เนกฺขมฺมสิตมฺปิ วา
เอวรูปํ โทมนสฺสํ, ปฏิฆํ เตน ปชหติ, น ตตฺถ ปฏิฆานุสโย อนุเสตี"ติ. ๑-
เอวํ ปฏิฆานุสยสฺส อนุสยนฏฺานํ เวทิตพฺพํ.
     มานานุสยสฺส ปน "กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสู"ติอาทิวจนโต เทฺว
กามาวจรเวทนา รูปารูปธาตุโย จาติ อิทํ ติวิธํ อนุสยนฏฺานํ, ตสฺส อกุสล-
เวทนาสุ กามราคานุสยสฺส วิย สหชาตานุสยตา เวทิตพฺพา. สสมฺปยุตฺตธมฺมาสุ
ปน สพฺพาสุปิ กามาวจราสุ สุขทุกฺขอทุกฺขมสุขเวทนาสุ ๒- รูปารูปธาตูสุ จ
อารมฺมณวเสเนว อนุเสติ. อนุสยวารสฺส ปน ปฏิโลมนเย "ทุกฺขาย เวทนาย
อปริยาปนฺเน เอตฺถ กามราคานุสโย จ นานุเสติ มานานุสโย จ นานุเสตี"ติ
วุตฺตตฺตา เปตฺวา ทุกฺขเวทนญฺเจว นววิธญฺจ โลกุตฺตรธมฺมํ เสสรูปารูปธาตูสุปิ ๓-
อยํ อนุเสติเยวาติ. เอวํ มานานุสยสฺส อนุสยนฏฺานํ เวทิตพฺพํ.
     ทิฏฺานุสยวิจิกิจฺฉานุสยา ปน เกวลํ โลกุตฺตรธมฺเมเสฺวว นานุเสนฺติ,
เตภูมิเกสุ ปน สพฺเพสุปิ อนุเสนฺติเยว. เตน วุตฺตํ "สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ
ธมฺเมสุ เอตฺถ ทิฏฺานุสโย อนุเสติ, เอตฺถ วิจิกิจฺฉานุสโย อนุเสตี"ติ.
ตตฺถ สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสูติ สํสารวฏฺฏนิสฺสิตฏฺเน สกฺกายปริยาปนฺเนสุ
สพฺพธมฺเมสูติ อตฺโถ. ตตฺถ ปเนเต ปญฺจสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ สหชาตานุสยวเสน
อนุเสนฺติ, เต วา ปน ปญฺจ จิตฺตุปฺปาเท อญฺเ วา เตภูมิกธมฺเม อารพฺภ
ปวตฺติกาเล อารมฺมณานุสยวเสน อนุเสนฺตีติ. เอวํ ทิฏฺานุสยวิจิกิจฺฉานุสยานํ
อนุสยนฏฺานํ เวทิตพฺพํ.
     ภวราคานุสโย ปน กิญฺจาปิ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ จตูสุ จิตฺเตสุ อุปฺปชฺชนโต
สหชาตานุสยวเสน "กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสตี"ติ วตฺตพฺโพ ภเวยฺย,
กามธาตุยํ ปเนส ทฺวีหิ เวทนาหิ สทฺธึ อุปฺปชฺชมาโนปิ รูปารูปาวจรธมฺมเมว
ปฏิลภติ, กามธาตุยา ปริยาปนฺนํ เอกธมฺมมฺปิ อารมฺมณํ น กโรติ. ตสฺมา
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๖๕/๔๑๕    ๒ ฉ.ม. สุขอทุกฺขมสุขเวทนาสุ  ๓ ฉ.ม. เสสรูปารูปธมฺเมสุปิ
อารมฺมณานุสยวเสน นิยมํ กตฺวา "รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ ภวราคานุสโย
อนุเสตี"ติ วุตฺตํ. อปิจ ราโค นาเมส กามราคภวราควเสน ทุวิโธ. ตตฺถ
กามราโค กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสตีติ วุตฺโต. สเจ ปน ภวราโคปิ
กามราโค วิย เอวํ ภเวยฺย, ๑- กามราเคน สทฺธึ เทสนา สงฺกิณฺณา วิย
ภเวยฺยาติ ราคาทิกิเลสํ ๒- ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา กามราคโต ภวราคสฺส วิเสส-
ทสฺสนตฺถมฺปิ เอวํ เทสนา กตาติ. เอวํ ภวราคานุสยสฺส อนุสยนฏฺานํ เวทิตพฺพํ.
     อวิชฺชานุสโย ปน สพฺเพสุปิ เตภูมิกธมฺเมสุ อนุเสติ, เตน วุตฺตํ
"สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ เอตฺถ อวิชฺชานุสโย อนุเสตี"ติ. ตสฺส
ทฺวาทสสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ สหชาตานุสยตา เวทิตพฺพา. อารมฺมณกรณวเสน ปน
น กิญฺจิ เตภูมิกธมฺมํ อารพฺภ นปฺปวตฺตตีติ. เอวํ อวิชฺชานุสยสฺส อนุสยนฏฺานํ
เวทิตพฺพํ. อยํ ตาว ปริจฺเฉทวารปริจฺฉินฺนุทฺเทสวารอุปฺปตฺติฏฺานวาเรสุ
วินิจฺฉยกถา.
                    อุปฺปตฺติฏฺานวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------
                     มหาวาร ๑. อนุสยวารวณฺณนา
     [๓] สตฺตนฺนํ ปน มหาวารานํ ปเม อนุสยวาเร ยสฺส กามราคานุสโย
อนุเสติ ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ เอตฺถ ยเทตํ อามนฺตาติ ปฏิวจนํ ทินฺนํ,
ตํ ทุทฺทินฺนํ วิย ขายติ. กสฺมา? กามราคปฏิฆานํ เอกกฺขเณ อนุปฺปตฺติโต.
ยถา หิ "ยสฺส มนายตนํ อุปฺปชฺชติ ตสฺส ธมฺมายตนํ อุปฺปชฺชตีติ อามนฺตา.
อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ กายสงฺขาโร จ อุปฺปชฺชติ, วจีสงฺขาโร
จ อุปฺปชฺชตี"ติอาทีสุ มนายตนธมฺมายตนานิ กายสงฺขารวจีสงฺขารา จ เอกกฺขเณ
อุปฺปชฺชนฺติ, น ตถา กามราคปฏิฆา. กามราโค หิ อฏฺสุ โลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วุจฺเจยฺย    ๒ ฉ.ม. ราคกิเลสํ
อุปฺปชฺชติ, ปฏิโฆ ทฺวีสุ โทมนสฺสสหคเตสูติ นตฺถิ เนสํ เอกกฺขเณ อุปฺปตฺติ.
ตสฺมา เอตฺถ โนติ ปฏิเสโธ กตฺตพฺโพ สิยา. ตํ อกตฺวา ปน อามนฺตาติ
ปฏิวจนสฺส ทินฺนตฺตา เหฏฺา ยมเกสุ วิย เอตฺถ ขณปจฺจุปฺปนฺนวเสน
วตฺตมานโวหารํ อคฺคเหตฺวา อญฺถา คเหตพฺโพ.
     กถํ? อปฺปหีนวเสน. อปฺปหีนตญฺหิ สนฺธาย อยํ อนุเสตีติ วตฺตมาน-
โวหาโร วุตฺโต, น ขณปจฺจุปฺปนฺนตํ. ยสฺมา จ อปฺปหีนตํ สนฺธาย วุตฺโต,
ตสฺมา "ยสฺส กามราคานุสโย อนุเสติ ตสฺส ปฏิฆานุสโย อนุเสตี"ติ ปุจฺฉาย
ยสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโน, น อนุสยธมฺมตํ ๑- อาปาทิโต, ตสฺส
ปฏิฆานุสโยปิ อปฺปหีโนติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ยสฺมา จ เตสุ ยสฺเสโก อปฺปหีโน,
ตสฺส อิตโรปิ อปฺปหีโนว โหติ, ตสฺมา อามนฺตาติ วุตฺตํ. ยทิ เอวํ ยํ
อุปริ อุปฺปชฺชนวาเร "ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ ตสฺส ปฏิฆานุสโย
อุปฺปชฺชตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา อามนฺตาติ วุตฺตํ, ตตฺถ กถํ อตฺโถ คเหตพฺโพติ?
ตตฺถาปิ อปฺปหีนวเสเนว, อุปฺปตฺติปจฺจเย สติ อุปฺปตฺติยา อนิวาริตวเสเนว ๒- วา.
ยถา หิ จิตฺตกมฺมาทีนิ อารภิตฺวา อปรินิฏฺิตกมฺมนฺตา จิตฺตการาทโย เตสํ
กมฺมานํ ๓- อกรณกฺขเณปิ มิตฺตสุหชฺชาทีหิ ทิฏฺทิฏฺฏฺาเน "อิเมสุ ทิวเสสุ กึ
กโรถา"ติ  วุตฺตา "จิตฺตกมฺมํ กโรม, กฏฺกมฺมํ กโรมา"ติ วทนฺติ. เต กิญฺจาปิ
ตสฺมึ ขเณ น กโรนฺติ, อวิจฺฉินฺนกมฺมนฺตตฺตา ปน กตขณญฺจ กตฺตพฺพขณญฺจ
อุปาทาย กโรนฺติเยว นาม โหนฺติ. เอวเมว ยมฺหิ สนฺตาเน อนุสยา อปฺปหีนา,
ยมฺหิ วา ปน เนสํ สนฺตาเน อุปฺปตฺติปจฺจเย สติ อุปฺปตฺติ อนิวาริตา, ตตฺถ
อนุปฺปชฺชนกฺขเณปิ อุปฺปนฺนปุพฺพญฺเจว กาลนฺตเร อุปฺปชฺชนกญฺจ อุปาทาย
ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชติเยว นามาติ
เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิโต ปเรสุปิ เอวรูเปสุ วิสฺสชฺชเนสุ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนุปฺปตฺติธมฺมตํ   ๒ ฉ.ม. เอว-สทฺโท น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. กมฺมนฺตานํ
โน จ ตสฺสาติ อิทํ อนาคามิสฺส กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสโต ปหีนตฺตา
วุตฺตํ. ติณฺณํ ปุคฺคลานนฺติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามีนํ. ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานนฺติ
โสตาปนฺนสกทาคามีนํ. ปรโตปิ เอวรูเปสุ าเนสุ เอเสว นโย.
     [๑๔] โอกาสวารสฺส ปมทุติยปุจฺฉาสุ ยสฺมา กามราคานุสโย กามธาตุยา
ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุเสติ, ปฏิฆานุสโย ทุกฺขเวทนาย, ตสฺมา โนติ ปฏิเสโธ
กโต. ตติยปุจฺฉายํ อุภินฺนมฺปิ กามธาตุยา ทฺวีสุ เวทนาสุ อนุสยนโต อามนฺตาติ
ปฏิวจนํ ทินฺนํ. รูปธาตุอรูปธาตุยา ปน มานานุสยสฺส กามราคานุสเยน
สทฺธึ อสาธารณํ อุปฺปตฺติฏฺานํ, ตสฺมา โน จ ตตฺถ กามราคานุสโยติ วุตฺตํ.
อิมินา นเยน สพฺเพสํ อุปฺปตฺติฏฺานวารํ โอโลเกตฺวา สาธารณาสาธารณํ
อุปฺปตฺติฏฺานํ เวทิตพฺพํ.
     [๒๐] ทุกมูลกปุจฺฉายํ ยสฺมา กามราคปฏิฆานุสยา นาปิ เอกสฺมึ
าเน อุปฺปชฺชนฺติ, น จ ๑- ธมฺมํ อารมฺมณํ กโรนฺติ, ตสฺมา นตฺถีติ ปฏิกฺเขโป
กโต. อยญฺเจตฺถ อธิปฺปาโย:- ยสฺมึ อิเม เทฺว อนุสยา อนุสเยยฺยุํ, ตํ
านเมว นตฺถิ. ตสฺมา "กตฺถ มานานุสโย อนุเสตี"ติ อยํ ปุจฺฉา อปุจฺฉาเยวาติ.
อญฺเสุปิ เอวรูเปสุ เอเสว นโย.
     [๒๗] ปุคฺคโลกาสวาเร จตุนฺนนฺติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํ.
     [๓๖] ปฏิโลมนเย ยสฺส กามราคานุสโย นานุเสตีติ อยํ ปุจฺฉา
อนาคามึ คเหตฺวา ปุจฺฉติ.
     [๕๖] ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ สพฺพตฺถ กามราคานุสโย นานุเสตีติ อนาคามิ-
อรหนฺตานํ. กามธาตุยา ตีสุ เวทนาสูติ จ เวทนาคฺคหเณน เวทนาสมฺปยุตฺตกานมฺปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
เตสํ วตฺถารมฺมณานมฺปีติ สพฺเพสมฺปิ กามาวจรธมฺมานํ คหณํ เวทิตพฺพํ. อยํ
อนุสยวาเร วินิจฺฉยกถา.
                       อนุสยวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ----------
                        ๒. สานุสยวารวณฺณนา
     [๖๖-๑๓๑] สานุสยวาเร ปน โย กามราคานุสเยน สานุสโยติ ยถา
เอกนฺตริกชราทิโรเคน อาพาธิโก ยาว ตมฺหา โรคา น มุจฺจติ, ตาว ตสฺส
โรคสฺส อนุปฺปตฺติกฺขเณปิ สโรโคเยว นาม โหติ, เอวํ สสงฺกิเลสสฺส วฏฺฏคามิ-
สตฺตสฺส ยาว อริยมคฺเคน อนุสยา สมุคฺฆาตํ น คจฺฉนฺติ, ตาว เตสํ อนุสยานํ
อนุปฺปตฺติกฺขเณปิ สานุสโยเยว นาม โหติ. เอวรูปํ สานุสยตํ สนฺธาย อามนฺตาติ
วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อนุสยวารสทิสเมว.
     โอกาสวาเร ปน "รูปธาตุยา อรูปธาตุยา เอตฺถ มานานุสเยน สานุสโย"ติ
วุตฺเต ตาสุ ธาตูสุ ปุคฺคลสฺส สานุสยตา ปญฺาเยยฺย, อนุสยสฺส อุปฺปตฺติฏฺานํ น
ปญฺาเยยฺย, อนุสยสฺส จ อุปฺปตฺติฏฺานทสฺสนตฺถํ อยํ วาโร อารทฺโธ, ตสฺมา
ตโต มานานุสเยน สานุสโยติ วุตฺตํ. เอวญฺหิ สติ ตโต ธาตุทฺวยโต อุปฺปนฺเนน
มานานุสเยน สานุสโยติ อนุสยสฺส อุปฺปตฺติฏฺานํ ทสฺสิตํ โหติ. อิมสฺส ปน
ปญฺหสฺส อตฺเถ อวุตฺเต อาทิปญฺหสฺส อตฺโถ ปากโฏ น โหตีติ ปมํ น
วุตฺโต, ตสฺมา โส เอวํ เวทิตพฺโพ. ยโต กามราคานุสเยนาติ ยโต อุปฺปนฺเนน
กามราคานุสเยน สานุสโย, กึ โส ตโต อุปฺปนฺเนน ปฏิฆานุสเยนปิ สานุสโยติ.
ยสฺมา ปเนเต เทฺว เอกมฺหา านา น อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา "โน"ติ ปฏิเสโธ
กโต. อรหา สพฺพตฺถาติ อรหา สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อุปฺปชฺชนเกน เยน เกนจิ ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เกนจิ
อนุสเยน นิรานุสโยติ อิมินา อตฺถวเสน นิปฺปเทสฏฺาเนสุ ภุมฺมวจนเมว กตนฺติ.
อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ.
                      สานุสยวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------
                         ๓. ปชหนวารวณฺณนา
     [๑๓๒-๑๙๗] ปชหนวาเร ปชหตีติ เตน เตน มคฺเคน ปหานปริญฺาวเสน
ปชหติ, อายตึ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทติ. อามนฺตาติ อนาคามิมคฺคฏฺ
สนฺธาย ปฏิวจนํ. ตเทกฏฺ ปชหตีติ ปหาเนกฏฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. โนติ
อรหตฺตมคฺคฏฺ สนฺธาย ปฏิเสโธ กโต. ๑-
     ยโต กามราคานุสยํ ปชหตีติ ยโต อุปฺปชฺชนกํ กามราคานุสยํ ปชหตีติ
อตฺโถ. อฏฺมโกติ อรหตฺตผลฏฺโต ปฏฺาย ปจฺโจโรหนคณนาย คณิยมาโน
โสตาปตฺติมคฺคฏฺโ อฏฺมโก นาม. ทกฺขิเณยฺยคณนาย หิ อรหา อคฺค-
ทกฺขิเณยฺยตฺตา ปโม, อรหตฺตมคฺคฏฺโ ทุติโย, อนาคามี ตติโย ฯเปฯ โสตาปตฺติ-
มคฺคฏฺโ อฏฺโม, โส อิธ อฏฺมโกติ วุตฺโต, นามสญฺาเยว วา เอสา
ตสฺสาติ. อนาคามิมคฺคสมงฺคิญฺจ อฏฺมกญฺจ เปตฺวา อวเสสาติ สทฺธึ ปุถุชฺชเนน
เสกฺขาเสกฺขา. เตสุ หิ ปุถุชฺชนา, ๒- ปหานปริญฺาย อภาเวน กามราคานุสยํ ๓-
น ปชหนฺติ. ๔- เสสา เตสํ อนุสยานํ ปหีนตฺตา. ทฺวินฺนํ มคฺคสมงฺคีนนฺติ เทฺว
มคฺคสมงฺคิโน เปตฺวาติ อตฺโถ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
                       ปชหนวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ----------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ นตฺถิ   ๒ ฉ.ม. ปุถุชฺชโน
@๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ    ๔ ฉ.ม. นปฺปชหติ
                        ๔. ปริญฺาวารวณฺณนา
     [๑๙๘-๒๖๓] ปริญฺาวาเร ปริชานาตีติ ตีหิ ปริญฺาหิ ปริชานาติ.
เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. อยมฺปิ หิ วาโร ปชหนวาโร วิย มคฺคฏฺานญฺเว
วเสน วิสฺสชฺชิโตติ.
                      ปริญฺาวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------
                         ๕. ปหีนวารวณฺณนา
     [๒๖๔-๒๗๔] ปหีนวาเร ผลฏฺวเสเนว เทสนา อารทฺธา. อนาคามิสฺส
หิ อุโภเปเต อนุสยา ปหีนา, ตสฺมา "อามนฺตา"ติ วุตฺตํ.
     [๒๗๕-๒๙๖] โอกาสวาเร ยตฺถ กามราคานุสโย ปหีโน ตตฺถ ปฏิฆานุสโย
ปหีโนติ ปุจฺฉิตฺวา น วตฺตพฺโพ ปหีโนติ วา อปฺปหีโนติ วาติ วุตฺตํ.
ตํ กสฺมาติ? อุปฺปตฺติฏฺานสฺส อสาธารณตฺตา. อญฺญฺหิ กามราคานุสยสฺส
อุปฺปตฺติฏฺานํ, อญฺ ปฏิฆานุสยสฺส. อภาวิตมคฺคสฺส ยตฺถ อนุสโย อุปฺปชฺชติ,
มคฺเค ภาวิเต ตตฺเถว โส ปหีโน นาม โหติ. ตตฺถ ยสฺมา เนว กามราคา-
นุสยฏฺาเน ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชติ, น ปฏิฆานุสยฏฺาเน กามราคานุสโยปิ, ๑-
ตสฺมา ตตฺถ โส ปหีโนติ วา อปฺปหีโนติ วา น วตฺตพฺโพ. โส หิ ยสฺมา ๒-
อตฺตโน อุปฺปตฺติฏฺาเน กามราคานุสโย ปหีโน, ตสฺมา ๓- อปฺปหีนตฺตา ตตฺถ
ปหีโนติ น วตฺตพฺโพ. ยํ กามราคานุสยสฺส อุปฺปตฺติฏฺานํ, ตสฺมึ อฏฺิตตฺตา
ตตฺถ อปฺปหีโนติ น วตฺตพฺโพ.
     ยตฺถ กามราคานุสโย ปหีโน ตตฺถ มานานุสโย ปหีโนติ เอตฺถ ปน
สาธารณฏฺานํ สนฺธาย อามนฺตาติ วุตฺตํ. กามราคานุสโย หิ กามธาตุยา ทฺวีสุ
เวทนาสุ อนุเสติ, มานานุสโย ตาสุ เจว รูปารูปธาตูสุ จ. โส เปตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. ยสฺมึ   ๓ ฉ.ม. ตสฺมึ
อสาธารณฏฺานํ สาธารณฏฺาเน เตน สทฺธึ ปหีโน นาม โหติ, ตสฺมา
อามนฺตาติ วุตฺตํ. อิมินา นเยน สพฺพสฺมิมฺปิ โอกาสวาเร ปหีนตา จ นวตฺตพฺพตา
จ เวทิตพฺพา. นตฺถีติ อาคตฏฺาเนสุ ปน เหฏฺา วุตฺตสทิโสว วินิจฺฉโย.
ปุคฺคโลกาสวาโร โอกาสวารคติโกเยว.
     [๒๙๗-๓๐๗] ปฏิโลมนเย ยสฺส กามราคานุสโย อปฺปหีโนติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺน-
สกทาคามิวเสน ปุจฺฉติ. กิญฺจาปิ หิ อิเม เทฺว อนุสยา ปุถุชฺชนโต
ปฏฺาย ยาว อนาคามิมคฺคฏฺา ฉนฺนํ ปุคฺคลานํ อปฺปหีนา, อิธ ปน ปรโต
"ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานนฺ"ติอาทิวจนโต มคฺคฏฺา อนธิปฺเปตา, ตสฺมา
ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามิโนว สนฺธาย อามนฺตาติ วุตฺตํ. ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานนฺติ
โสตาปนฺนสกทาคามีนํ. อิมินา นเยน ปุคฺคลวาเร วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
     [๓๐๘-๓๒๙] โอกาสวารปุคฺคโลกาสวารา ปน เหฏฺา วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพาติ.
                       ปหีนวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ----------
                        ๖. อุปฺปชฺชนวารวณฺณนา
     [๓๓๐] อุปฺปชฺชนวาโร อนุสยวารสทิโสเยว.
                           -----------
                       ๗. ธาตุปุจฺฉาวารวณฺณนา
     [๓๓๒-๓๔๐] ธาตุวารสฺส ปุจฺฉาวาเร ตาว กติ อนุสยา อนุเสนฺตีติ
กติ อนุสยา สนฺตานํ อนุคตา หุตฺวา สยนฺติ. กติ อนุสยา นานุเสนฺตีติ กติ
อนุสยา สนฺตานํ น อนุคตา หุตฺวา สยนฺติ. กติ อนุสยา ภงฺคาติ กติ อนุสยา
อนุเสนฺติ นานุเสนฺตีติ เอวํ วิภชิตพฺพาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา,
ตํ เหฏฺา ปาลิววตฺถาเน วุตฺตเมว.
                         --------------
                      ๗. ธาตุวิสฺสชฺชนาวารวณฺณนา
     [๓๔๑-๓๔๙] นิทฺเทสวาเร ปนสฺส กสฺสจิ สตฺต อนุสยา อนุเสนฺตีติ
ปุถุชฺชนวเสน วุตฺตํ. กสฺสจิ ปญฺจาติ โสตาปนฺนสกทาคามิวเสน วุตฺตํ. เตสญฺหิ
ทิฏฺานุสโย จ วิจิกิจฺฉานุสโย จ ปหีนาติ ปญฺเจว อนุเสนฺตีติ. ๑- ตตฺถ ยถา
อนุสยวาเร อนุเสนฺตีติ ปทสฺส อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ คหิโต, เอวมิธ น คเหตพฺโพ.
กสฺมา? ตสฺมึ ขเณ อนุปฺปชฺชนโต. กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส หิ วิปากจิตฺตญฺเจว
กมฺมสมุฏฺานรูปญฺจ อุปฺปชฺชติ, อกุสลจิตฺตํ นตฺถิ. อนุสยา จ อกุสลจิตฺตกฺขเณ
อุปฺปชฺชนฺติ, น วิปากจิตฺตกฺขเณติ ตสฺมึ ขเณ อนุปฺปชฺชนโต ตถา อตฺโถ น
คเหตพฺโพ. กถํ ปน คเหตพฺโพติ? ยถา ลพฺภติ, ตถา คเหตพฺโพ. กถญฺจ
ลพฺภติ? อปฺปหีนฏฺเน. ยถา หิ ราคโทสโมหานํ อปฺปหีนตฺตา กุสลาพฺยากต-
จิตฺตสมงฺคีปิ ปุคฺคโล "สราโค สโทโส สโมโห"ติ วุจฺจติ, เอวํ มคฺคภาวนาย
อปฺปหีนตฺตา ปฏิสนฺธิกฺขเณปิ ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส เต เต อนุสยา อนุเสนฺตีติ
วุจฺจนฺติ. น เกวลญฺจ วุจฺจนฺติ, อปฺปหีนตฺตา ปน เต อนุเสนฺติเยว นามาติ
เวทิตพฺพา.
     อนุสยา ภงฺคา นตฺถีติ ยสฺส หิ โย อนุสโย อนุเสติ, โส อนุเสติเยว.
โย นานุเสติ, โส นานุเสติเยว. อยํ อนุเสติ จ นานุเสติ จ. อยํ สิยา
อนุเสติ สิยา นานุเสตีติ เอวํ วิภชิตพฺโพ อนุสโย นาม นตฺถิ. รูปธาตุํ
อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ ตโยติ อนาคามิวเสน วุตฺตํ. ตสฺส หิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
กามราคปฏิฆฏฺิวิจิกิจฺฉานุสยา จตฺตาโรปิ อนวเสสโต ปหีนา, อิตเร ตโยว อปฺปหีนา.
เตน วุตฺตํ "กสฺสจิ ตโย อนุสยา อนุเสนฺตี"ติ.
     น กามธาตุนฺติ กามธาตุยา ปฏิสิทฺธตฺตา เสสา เทฺว ธาตุโย
อุปปชฺชนฺตสฺสาติ อตฺโถ. สตฺเตวาติ ยสฺมา อริยสาวกสฺส รูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุยํ
อุปปตฺติ นาม นตฺถิ, ปุถุชฺชนสฺเสว โหติ, ตสฺมา สตฺเตวาติ นิยมิตฺวา วุตฺตํ.
"อรูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส สตฺเตวา"ติ เอตฺถาปิ เอเสว
นโย. รูปธาตุยา อุปปตฺติ นตฺถีติ กสฺมา นตฺถิ? อุปปตฺตินิปฺผาทกสฺส
รูปาวจรชฺฌานสฺส อภาวา. โส หิ สพฺพโส รูปสญฺานํ สมติกฺกมา ตํ ธาตุํ
อุปปนฺโนติ นาสฺส ตตฺถ รูปาวจรชฺฌานํ อตฺถิ, ตทภาวา รูปธาตุยํ อุปปตฺติ
นตฺถีติ เวทิตพฺพา. อรูปธาตุยา จุตสฺส น กามธาตุนฺติ เอตฺถ อรูปธาตุเยว
อธิปฺเปตา. อิมินา นเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
                       ธาตุวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                       อนุสยยมกวณฺณนา สมตฺตา.
                          ------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๓๖๒-๓๗๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=8171&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=8171&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=38&i=1221
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=38&A=10846
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=38&A=8662
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=38&A=8662
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_38