ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                            ๘. จิตฺตยมก
                          อุทฺเทสวารวณฺณนา
     [๑-๖๒] อิทานิ เตสญฺเญว มูลยมเก เทสิตานํ กุสลาทิธมฺมานํ
ลพฺภมานวเสน เอกเทสเมว สงฺคณฺหิตฺวา อนุสยยมกานนฺตรํ เทสิตสฺส จิตฺตยมกสฺส
อตฺถวณฺณนา โหติ. ตตฺถ ปาลิววตฺถานํ ตาว เวทิตพฺพํ:- อิมสฺมิญฺหิ จิตฺตยมเก
มาติกาฐปนํ ฐปิตมาติกาย วิสฺสชฺชนนฺติ เทฺว วารา โหนฺติ. ตตฺถ มาติกาฐปเน
ปุคฺคลวาโร ธมฺมวาโร ปุคฺคลธมฺมวาโรติ อาทิโตว ตโย สุทฺธิกมหาวารา
โหนฺติ.
     ตตฺถ "ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี"ติ เอวํ ปุคฺคลวเสน จิตฺตสฺส
อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ปุคฺคลวาโร นาม. "ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ
น นิรุชฺฌตี"ติ เอวํ ธมฺมวเสเนว จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต
คโต ธมฺมวาโร นาม. "ยสฺส ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตี"ติ เอวํ
อุภยวเสน จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนาทิเภทํ ทีเปนฺโต คโต ปุคฺคลธมฺมวาโร
นาม. ตโต "ยสฺส สราคํ จิตฺตนฺ"ติ โสฬสนฺนํ ปทานํ วเสน อปเร
สราคาทิปทวิเสสิตา โสฬส ปุคฺคลวารา, โสฬส ธมฺมวารา, โสฬส ปุคฺคล-
ธมฺมวาราติ อฏฺฐจตฺตาฬีสํ มิสฺสกวารา โหนฺติ. เต สราคาทิปทมตฺตํ ทสฺเสตฺวา
สงฺขิตฺตา. ตโต "ยสฺส กุสลจิตฺตนฺ"ติอาทินา นเยน ฉสฏฺฐิทฺวิสตสงฺขาตานํ ๑-
อภิธมฺมมาติกาปทานํ วเสน อปเร กุสลาทิปทวิเสสิตา ฉสฏฺฐิทฺวิสตา ปุคฺคลวารา,
ฉสฏฺฐิทฺวิสตา ธมฺมวารา, ฉสฏฺฐิทฺวิสตา ปุคฺคลธมฺมวาราติ อฏฺฐนวุติสตฺตสตา
มิสฺสกวารา โหนฺติ. เตปิ กุสลาทิปทมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สงฺขิตฺตาเยว. ยานิ
ปเนตฺถ ๒- สทิสวิสฺสชฺชนาทีนิ ๓- ปทานิ จิตฺเตน สทฺธึ น ยุชฺชนฺติ, ตานิ
โมฆปุจฺฉาวเสน คหิตานิ. ๔-
     เตสุ ปน ตีสุ วาเรสุ สพฺพปฐเม สุทฺธิกปุคฺคลมหาวาเร อุปฺปาทนิโรธ-
กาลสมฺเภทวาโร อุปฺปาทุปฺปนฺนวาโร นิโรธุปฺปนฺนวาโร อุปฺปาทวาโร
นิโรธวาโร อุปฺปาทนิโรธวาโร อุปฺปชฺชมานนิโรธวาโร อุปฺปชฺชมานุปฺปนฺนวาโร
นิรุชฺฌมานุปฺปนฺนวาโร อุปฺปนฺนุปฺปาทวาโร อตีตานาคตวาโร อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมาน-
วาโร นิรุทฺธนิรุชฺฌมานวาโร อติกฺกนฺตกาลวาโรติ จุทฺทส อนฺตรวารา. เตสุ
อุปฺปาทวาเร ๕- นิโรธวาเร ๕- อุปฺปาทนิโรธวาเรติ ๕- อิเมสุ ตีสุ วาเรสุ อนุโลม-
ปฏิโลมวเสน ฉ ฉ กตฺวา อฏฺฐารส ยมกานิ, อุปฺปนฺนุปฺปาทวาเร อตีตานาคตกาลวเสน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม...... สงฺขานํ   ฉ.ม. ยานิเปตฺถ
@ ฉ.ม. สนิทสฺสนาทีนิ    ฉ.ม. ฐปิตานิ    ฉ.ม.... วาโร
อนุโลมโต เทฺว, ปฏิโลมโต เทฺวติ จตฺตาริ ยมกานิ, เสเสสุ อาทิโต นิทฺทิฏฺเฐสุ
ตีสุ, อนนฺตเร นิทฺทิฏฺเฐสุ ตีสุ, สตฺตมอฏฺฐมนวเมสุ ๑- อวสาเน นิทฺทิฏฺเฐสุ
จตูสูติ ทสสุ วาเรสุ อนุโลมโต เอกํ, ปฏิโลมโต เอกนฺติ เทฺว เทฺว กตฺวา
วีสติ ยมกานิ. เอวํ สพฺเพสุปิ จุทฺทสสุ อนฺตรวาเรสุ เทฺวจตฺตาฬีสยมกานิ
จตุราสีติปุจฺฉา อฏฺฐสฏฺฐิอตฺถสตํ โหติ. ยถา จ เอกสฺมึ สุทฺธิกปุคฺคลมหาวาเร,
ตถา สุทฺธิกธมฺมวาเรปิ สุทฺธิกปุคฺคลธมฺมวาเรปีติ ตีสุ มหาวาเรสุ ฉพฺพีสติยมกสตํ
ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา ตโต ทิคุณา อตฺถา จ เวทิตพฺพา. อิทํ ปน วารตฺตยํ
สราคาทิวเสน โสฬสคุณํ กุสลาทิวเสน ฉสฏฺฐิทฺวิสตคุณํ กตฺวา อิมสฺมึ
จิตฺตยมเก อเนกานิ ยมกสหสฺสานิ ตโต ทิคุณา ปุจฺฉา ตโต ทิคุณา อตฺถา
จ โหนฺตีติ. ปาโฐ ปน สงฺขิตฺโตติ. เอวํ ตาว อิมสฺมึ จิตฺตยมเก ปาลิววตฺถานํ
เวทิตพฺพํ.
                      มาติกาฐปนวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           -----------
                      นิทฺเทส ๑. ปุคฺคลวารวณฺณนา
     [๖๓] อิทานิ ฐปิตานุกฺกเมน มาติกํ วิสฺสชฺเชตุํ ๒- ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ
น นิรุชฺฌติ ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสตีติอาทิกํ ๒- อารทฺธํ. ตตฺถ อุปฺปชฺชตีติ
อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย อุปฺปชฺชติ. น นิรุชฺฌตีติ นิโรธกฺขณํ อปฺปตฺตตาย น
นิรุชฺฌติ. ตสฺส จิตฺตนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตโต ปฏฺฐาย จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ
นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปุจฺฉติ. เตสํ จิตฺตนฺติ เยสํ ปริจฺฉินฺนวฏฺฏทุกฺขานํ ขีณาสวานํ
สพฺพปจฺฉิมสฺส จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขโณ วตฺตติ, เอเตสํ ตเทว จุติจิตฺตํ
อุปฺปาทปฺปตฺตตาย อุปฺปชฺชติ นาม, ภงฺคํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌตีติ. ๓- อิทานิ
ปน ภงฺคํ ปตฺวา ตํ เตสํ จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ, ตโต อปฺปฏิสนฺธึ กตฺวา ๔-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ๒-๒ ฉ.ม. ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตีติอาทิ
@ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ      ฉ.ม. อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา
อญฺญํ นุปฺปชฺชิสฺสติ. อิตเรสนฺติ ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคึ ขีณาสวํ ฐเปตฺวา
อวเสสานํ เสกฺขาเสกฺขปุถุชฺชนานํ. นิรุชฺฌิสฺสติ เจว อุปฺปชฺชิสฺสติ จาติ ยนฺตํ
อุปฺปาทกฺขณปฺปตฺตํ, ตํ นิรุชฺฌิสฺสเตว, อญฺญํ ปน ตสฺมึ วา อญฺญสฺมึ วา อตฺตภาเว
อุปฺปชฺชิสฺสติ เจว นิรุชฺฌิสฺสติ จาติ. ๑- ทุติยปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนปิ ตถารูปสฺเสว
ขีณาสวสฺส จิตฺตํ สนฺธาย อามนฺตาติ วุตฺตํ. นุปฺปชฺชติ นิรุชฺฌิสฺสตีติ ภงฺคกฺขเณ
อรหโต ปจฺฉิมจิตฺตมฺปิ เสสานํ ภิชฺชมานจิตฺตมฺปิ. ตโต ปฏฺฐาย ปน อรหโต
ตาว ๒- จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสตีติ สกฺกา วตฺตุํ, อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปน น สกฺกา.
เสสานํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ สกฺกา วตฺตุํ, น นิรุชฺฌิสฺสตีติ น สกฺกา. ตสฺมา โนติ
ปฏิเสโธ กโต. ทุติยปเญฺห ยสฺส จิตฺตํ น นิรุชฺฌิสฺสติ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ๓- โส
ปุคฺคโลเยว นตฺถิ, ตสฺมา นตฺถีติ ปฏิกฺเขโป กโต.
     [๖๕-๘๒] อุปฺปนฺนนฺติ อุปฺปาทสมงฺคิโน เจตํ ๔- นามํ อุปฺปาทํ ปตฺวา
อนิรุทฺธสฺสาปิ. ตตฺถ อุปฺปาทสมงฺคิตํ สนฺธาย อามนฺตาติ, อุปฺปาทํ ปตฺวา
อนิรุทฺธภาวํ สนฺธาย "เตสํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺ"ติ วุตฺตํ. อนุปฺปนฺนนฺติ อุปฺปาทํ
อปฺปตฺตํ. เตสํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺถาติ เอตฺถาปิ สพฺเพสํ ตาว จิตฺตํ
ขณปจฺจุปฺปนฺนเมว หุตฺวา อุปฺปาทกฺขณํ อตีตตฺตา อุปฺปชฺชิตฺถ นาม,
นิโรธสมาปนฺนานํ นิโรธโต ปุพฺเพ อุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา, อสญฺญสตฺตานํ
สญฺญีภเว อุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา. อุปฺปชฺชิตฺถ เจว อุปฺปชฺชติ จาติ อุปฺปาทํ
ปตฺตตฺตา อุปฺปชฺชิตฺถ, อนตีตตฺตา อุปฺปชฺชติ นามาติ อตฺโถ.
     อุปฺปาทกฺขเณ อนาคตญฺจาติ อุปฺปาทกฺขเณ จ จิตฺตํ อนาคตญฺจ จิตฺตนฺติ
อตฺโถ.
     [๘๓] อติกฺกนฺตกาลวาเร อุปฺปชฺชมานํ ขณนฺติ อุปฺปาทกฺขณํ. ตตฺถ
กิญฺจาปิ อุปฺปาทกฺขโณ อุปฺปชฺชมาโน นาม น โหติ, อุปฺปชฺชมานสฺส ปน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ    ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. อุปฺปชฺชิสฺสตีติ         ฉ.ม. อุปฺปาทสมงฺคิโนเปตํ
ขณตฺตา เอวํ วุตฺโต. ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลนฺติ น จิรํ วีติกฺกนฺตํ,
ตเมว ปน อุปฺปาทกฺขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลนฺติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ.
นิรุชฺฌมานํ ขณนฺติ นิโรธกฺขณํ. ตตฺถ กิญฺจาปิ นิโรธกฺขโณ นิรุชฺฌมาโน นาม น
โหติ, นิรุชฺฌมานสฺส ปน ขณตฺตา เอวํ วุตฺโต. ขณํ วีติกฺกนฺตํ อติกฺกนฺตกาลนฺติ
กึ ตสฺส จิตฺตํ เอวํ นิโรธกฺขณมฺปิ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหตีติ
ปุจฺฉติ. ตตฺถ ยสฺมา ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา
อติกฺกนฺตกาลํ โหติ, นิโรธกฺขณํ ขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม
น โหติ, อตีตํ ปน จิตฺตํ อุโภปิ ขเณ ขณํ วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ
นาม, ตสฺมา "ภงฺคกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณํ วีติกฺกนฺตํ ภงฺคกฺขณํ อวีติกฺกนฺตํ,
อตีตํ จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณญฺจ วีติกฺกนฺตํ ภงฺคกฺขณญฺจ วีติกฺกนฺตนฺ"ติ วิสฺสชฺชน-
มาห. ทุติยปญฺหสฺส วิสฺสชฺชเน ยสฺมา อตีตํ จิตฺตํ อุโภปิ ขเณ วีติกฺกนฺตํ
หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม โหติ, ตสฺมา อตีตํ จิตฺตนฺติ วุตฺตํ. ปฏิโลมปญฺหสฺส
วิสฺสชฺชเน ยสฺมา อุปฺปาทกฺขเณ จ จิตฺตํ อนาคตญฺจ จิตฺตํ อุโภปิ ขเณ ขณํ
วีติกฺกนฺตํ หุตฺวา อติกฺกนฺตกาลํ นาม น โหติ เตสํ ขณานํ อวีติกฺกนฺตตฺตา,
ตสฺมา "อุปฺปาทกฺขเณ จิตฺตํ อนาคตํ จิตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. ทุติยวิสฺสชฺชนํ
ปากฏเมว.
     [๘๔-๑๑๓] ธมฺมวาเรปิ อิมินาว อุปาเยน สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. ปุคฺคลธมฺมวาโร ธมฺมวารคติโกเยว.
     [๑๑๔-๑๑๖] สพฺเพปิ มิสฺสกวารา ยสฺส สราคํ จิตฺตนฺติอาทินา นเยน
มุขมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สงฺขิตฺตา, วิตฺถาโร ปน เตสํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺโพ. เตสุ ปน "ยสฺส สราคํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ ตสฺส จิตฺตํ
นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ เอวํ วิตฺถาเรตพฺพตาย ปุจฺฉาว สทิสา โหติ.
ยสฺมา ปน สราคํ จิตฺตํ ปจฺฉิมจิตฺตํ น โหติ, ตสฺมา "ยสฺส สราคํ จิตฺตํ
อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌติ ตสฺส จิตฺตํ นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ โน"ติ เอวํ
วิสฺสชฺเชตพฺพตฺตา วิสฺสชฺชนํ อสทิสํ โหติ. ตํ ตํ ตสฺสา ตสฺสา ปุจฺฉาย
อนุรูปวเสน เวทิตพฺพนฺติ.
                        จิตฺตยมกวณฺณนา สมตฺตา.
                           -----------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๓๗๙-๓๘๔. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=8555&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=8555&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=39&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=39&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=39&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=39&A=1              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_39

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]