อรรถกถาเล่มที่ ๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๑)

                      ๙. เทฺวธาวิตกฺกสุตฺตวณฺณนา
     [๒๐๖] เอวมฺเม สุตนฺติ เทฺวธาวิตกฺกสุตฺตํ.
     ตตฺถ ทฺวิธา กตฺวา ทฺวิธา กตฺวาติ เทฺว เทฺว ภาเค กตฺวา.
กามวิตกฺโกติ กามปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก. พฺยาปาทวิตกฺโกติ พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต
วิตกฺโก. วิหึสาวิตกฺโกติ วิหึสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก. เอกํ ภาคนฺติ อชฺฌตฺตํ วา
พหิทฺธา วา โอฬาริโก วา สุขุโม วา สพฺโพปายํ วิตกฺโก อกุสลปกฺขิโกเยวาติ
ตโยปิ กามพฺยาปาทวิหึสาวิตกฺเก เอกํ โกฏฺาสมกาสึ. กาเมหิ นิสฺสโฏ
เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก เนกฺขมฺมวิตกฺโก นาม, โส ยาว ปมชฺฌานา
วฏฺฏติ. อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโก, โส เมตฺตาปุพฺพภาคโต
ปฏฺาย ยาว ปมชฺฌานา วฏฺฏติ. อวิหึสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อวิหึสาวิตกฺโก,
โส กรุณาปุพฺพภาคโต ปฏฺาย ยาว ปมชฺฌานา วฏฺฏติ. ทุติยํ ภาคนฺติ
สพฺโพปายํ กุสลปกฺขิโกเยวาติ ทุติยํ โกฏฺาสมกาสินฺติ. ๑- อิมินา โพธิสตฺตสฺส
วิตกฺกนิคฺคณฺหนกาโล ๒- กถิโต.
     โพธิสตฺตสฺส หิ ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ ปทหนฺตสฺส เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย
ปุญฺชปุญฺชา มหานทิยํ ๓- โอฆา วิย ปวตฺตึสุ. สติสมฺโมเสน ปน สหสา
กามวิตกฺกาทโย อุปฺปชฺชิตฺวา กุสลวารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา สยํ อกุสลชวนวารา
หุตฺวา ติฏฺนฺติ. ตโต โพธิสตฺโต จินฺเตสิ "มยฺหํ อิเม กามวิตกฺกาทโย กุสลวารํ
ปจฺฉินฺทิตฺวา ติฏฺนฺติ, หนฺทาหํ อิเม วิตกฺเก เทฺว ภาเค กตฺวา วิหรามี"ติ
กามวิตกฺกาทโย อกุสลปกฺขิกาติ เอกํ ภาคํ กโรติ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย กุสลปกฺขิกาติ
เอกํ. อถ ปุน จินฺเตสิ "อกุสลปกฺขโต อาคตวิตกฺกํ มนฺเตน กณฺหสปฺปํ
อุปฺปีเฬตฺวา คณฺหนฺโต วิย อมิตฺตํ คีวายํ อกฺกมนฺโต วิย จ นิคฺคเหสฺสามิ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ ฉ,ม......นิคฺคหณกาโล, เอวมุปริปิ
@๓ ก. มหานที
นาสฺส วฑฺฒิตุํ ทสฺสามิ. กุสลปกฺขโต อาคตวิตกฺกํ เมฆสมเย เมฆํ วิย สุเขตฺตํ ๑-
สาลกลฺยาณโปตกํ วิย จ สีฆํ สีฆํ วฑฺเฒสฺสามี"ติ. โส ตถา กตฺวา อกุสลวิตกฺเก
นิคฺคณฺหิ, กุสลวิตกฺเก วฑฺเฒสิ. เอวํ อิมินา โพธิสตฺตสฺส วิตกฺกนิคฺคณฺหนกาโล
กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
     [๒๐๗] อิทานิ ยถาสฺส เต วิตกฺกา อุปฺปชฺชึสุ, ยถา จ เน นิคฺคเหสิ,
ตํ ทสฺเสนฺโต ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ อปฺปมตฺตสฺสาติ สติยา
อวิปฺปวาเส ิตสฺส. อาตาปิโนติ อาตาปวิริยวนฺตสฺส. ปหิตตฺตสฺสาติ เปสิตจิตฺตสฺส.
อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโกติ โพธิสตฺตสฺส ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ ปทหโต รชฺชสุขํ
วา อารพฺภ, ปาสาเท วา นาฏกานิ วา โอโรเธ วา กิญฺจิเทว วา สมฺปตฺติมารพฺภ
กามวิตกฺโก นาม อุปฺปนฺนปุพฺโพ. ๒- ทุกฺกรการิกาย ปนสฺส อาหารูปจฺเฉเทน
อธิมตฺตกสมาทานํ ๓- ปตฺตสฺส เอตทโหสิ "น สกฺกา อาหารูปจฺเฉเทน วิเสสํ
นิพฺพตฺเตตุํ, ยนฺนูนาหํ โอฬาริกํ อาหารํ อาหาเรยฺยนฺ"ติ. โส อุรุเวลํ ปิณฺฑาย
ปาวิสิ. มนุสฺสา "มหาปุริโส ปุพฺเพ อาหริตฺวา ทินฺนํปิ น คณฺหิ, อทฺธาสฺส
อิทานิ มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, ตสฺมา สยเมว อาคโต"ติ ปณีตปณีตํ
อาหารํ อุปหรึสุ. โพธิสตฺตสฺส อตฺตภาโว น จิรสฺเสว ปากติโก อโหสิ.
ชราชิณฺณตฺตภาโว หิ สปฺปายโภชนํ ลภิตฺวาปิ ปากติโก น โหติ. โพธิสตฺโต
ปน ทหโร. เตนสฺส สปฺปายโภชนํ ภุญฺชโต อตฺตภาโว น จิรสฺเสว ปากติโก
ชาโต, วิปฺปสนฺนานิ อินฺทฺริยานิ, ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ, สมุคฺคตตาราคณํ วิย
นภํ ปริปุณฺณทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฺปฏิมณฺฑิตํ สรีรํ อโหสิ. โส ตํ โอโลเกตฺวา
"ตาว กิลนฺโต นาม อตฺตภาโว เอวํ ปฏิปากติโก ชาโต"ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน
ปญฺามหนฺตตาย เอวํ ปริตฺตกํปิ วิตกฺกํ คเหตฺวา กามวิตกฺโกติ อกาสิ.
     ปณฺณสาลาย ปุรโต นิสินฺโน ๔- จมรรุรุปสทควยโรหิตมิคาทิเก มิคคเณ ๔-
มนุญฺสทฺทรวเน โมรวนกุกฺกุฏาทิเก ปกฺขิคเณ นีลุปฺปลกุมุทกมลาทิสญฺฉนฺนานิ
ปลฺลลานิ นานากุสุมสญฺฉนฺนวิฏปา วนราชิโย มณิกฺขนฺธนิมฺมลชลวหํ ๕- นทึ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุเขตฺเต   ๒ ฉ.ม. น อุปฺปนฺนปุพฺโพ   ๓ ฉ.ม. อธิมตฺตกสิมานํ
@๔-๔ ฉ.ม. จมรปสทควยโรหิตมิคาทิเค มคคเณ  ๕ ฉ.ม.....ชลปวาหญฺจ
เนรญฺชรํ จ ปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ "โสภนา วติเม มิคชาตา ปกฺขิคณา
ปลฺลลานิ วนราชิโย นที เนรญฺชรา"ติ. โส ตํปิ เอวํ ปริตฺตกํ วิตกฺกํ
คเหตฺวา กามวิตกฺกํ อกาสิ, เตนาห "อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโก"ติ.
     อตฺตพฺยาพาธายปีติ อตฺตทุกฺขายปิ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. กึ ปน
มหาสตฺตสฺส อุภยทุกฺขาย สํวตฺตนิกวิตกฺโก ๑- นาม อตฺถีติ. นตฺถิ. อปริญฺาย ๒-
ิตสฺส ปน วิตกฺโก ยาว อุภยพฺยาธาย สํวตฺตตีติ เอวํ ตานิ ๓- ตีณิ นามานิ
ลภติ, ตสฺมา เอวมาห. ปญฺานิโรธิโกติ อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตราย
ปญฺาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทติ, โลกิยปญฺ ปน อฏฺสมาปตฺติปญฺจาภิญฺาวเสน
อุปฺปนฺนํปิ สมุจฺฉินฺทิตฺวา ขิปตีติ ปญฺานิโรธิโก. วิฆาตปกฺขิโกติ
ทุกฺขโกฏฺาสิโก. อสงฺขตํ นิพฺพานํ นาม, ตํ ปจฺจกฺขํ กาตุํ น เทตีติ
อนิพฺพานสํวตฺตนิโก. อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ขยํ นตฺถิภาวํ คจฺฉติ. อุทกพุพฺฬโก ๔- วิย
นิรุชฺฌติ. ปชหเมวาติ ฉฑฺฑิตเมว. ๕- วิโนทเมวาติ วินีหริตเมว. ๖- พฺยนฺตเมว ๗-
นํ อกาสินฺติ วิคตนฺตํ นิสฺเสสํ ปริวฏฺมํ ปฏิจฺฉนฺนเมว นํ อกาสึ.
     [๒๐๘] พฺยาปาทวิตกฺโกติ น โพธิสตฺตสฺส ปรูปฆาตปฺปฏิสํยุตฺโต นาม
วิตกฺโก จิตฺเต อุปฺปชฺชติ, อถสฺส อติวสฺสอจฺจุณฺหอติสีตาทีนิ ปน ปฏิจฺจ
จิตฺตปริณามภาโว โหติ, ตํ สนฺธาย "พฺยาปาทวิตกฺโก"ติ อาห. วิหึสาวิตกฺโกติ น
มหาสตฺตสฺส ปเรสํ ทุกฺขุปฺปาทปฏิสํยุตฺโต ๘- วิตกฺโก อุปฺปชฺชติ, จิตฺเต ปน
อุทฺธตากาโร อเนกคฺคตากาโร โหติ, ตํ คเหตฺวา วิหึสาวิตกฺกํ อกาสิ.
ปณฺณสาลาทฺวาเร นิสินฺโน หิ สีหพฺยคฺฆาทิเก วาฬมิเค สูกราทโย ขุทฺทกมิเค
วิหึสนฺเต ปสฺสติ, อถ โพธิสตฺโต อิมสฺมึปิ นาม อกุโตภเย อรญฺเ อิเมสํ
ติรจฺฉานคตานํ ปจฺจตฺถิกา อุปฺปชฺชนฺติ, พลวนฺโต ทุพฺพเล ขาทนฺติ,
ทุพฺพลขาทกา ๙- วตฺตนฺตีติ การุญฺ อุปฺปาเทติ. อญฺเปิ วิฬาราทโย
กุกฺกุฏมูสิกาทีนิ ขาเทนฺเต ปสฺสติ, คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ มนุสฺเส
ราชกมฺมิเกหิ อุปทฺทุเต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สํวตฺตนกวิตกฺโก  ๒ ฉ.ม. อปริญฺายํ  ๓ ฉ.ม. สํวตฺตตีติ เอตานิ
@๔ ฉ.ม. อุทกปุปฺผุฬโก  ๕ ฉ.ม. ปชหิเมว  ๖ ฉ.ม. นีหริเมว  ๗ สี., อิ. พฺยนฺเตว,
@ม.มู ๑๒/๒๐๗/๑๗๖ ปสฺสิตพฺพํ   ๘ ฉ.ม. ทุกฺขุปฺปาทน.....,  ๙ ฉ.ม. พลวนฺตขาทิกา
วธพนฺธาทีนิ อนุภวนฺเต อตฺตโน กสิวาณิชฺชาทีนิ กมฺมานิ กตฺวา ชีวิตุํ น
ลภนฺตีติ การุญฺ อุปฺปาเทติ, ตํ สนฺธาย "อุปฺปชฺชติ วิหึสาวิตกฺโก"ติ อาห.
ตถา ตถาติ เตน เตน การเณน. ๑- อิทํ วุตฺตํ โหติ:- กามวิตกฺกาทีสุ ยํ ยํ
วิตกฺเกติ, ยํ ยํ วิตกฺกํ ปวตฺเตติ, เตน เตน จสฺสากาเรน กามวิตกฺกาทิภาเวเนว ๒-
เจตโส น หิ โหตีติ. ปหาสิ เนกฺขมฺมวิตกฺกนฺติ เนกฺขมฺมวิตกฺกํ ปชหติ.
พหุลมกาสีติ พหุลํ อกาสิ. ๓- ตสฺส ตํ กามวิตกฺกาย จิตฺตนฺติ ตสฺส ตํ จิตฺตํ
กามวิตกฺกตฺถาย. ยถา กามวิตกฺกสมฺปยุตฺตํ โหติ, เอวเมว ๔- นมตีติ อตฺโถ.
เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
     อิทานิ อตฺถทีปกํ ๕- อุปมํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาห. ตตฺถ
กิฏฺสมฺพาเธติ สสฺสสมฺพาเธ. อาโกฏฺเฏยฺยาติ อุชุกํ ปิฏฺิกํ ๖- ปหเรยฺย.
ปฏิโกฏฺเฏยฺยาติ ติริยํ ผาสุกาสุ ปหเรยฺย. สนฺนิรุทฺเธยฺยาติ อาวริตฺวา
ติฏฺเยฺย. สนฺนิวาเรยฺยาติ อิโต จิโต จ คนฺตุํ น ทเทยฺย. ตโตนิทานนฺติ เตน
การเณน, เอวํ อรกฺขิตานํ คุนฺนํ ปเรสํ สสฺสขาทนการเณนาติ อตฺโถ. พาโล หิ
โคปาลโก เอวํ คาโว อรกฺขมาโน "อยํ อมฺหากํ ภตฺตเวตนํ ขาทติ, อุชุํ คาโว รกฺขิตุํปิ
น สกฺโกติ, กุเลหิ สทฺธึ เวรํ คณฺหาเปตี"ติ โคสามิกานํปิ สนฺติกา วธาทีนิ
ปาปุณาติ, กิฏฺสามิกานํปิ. ปณฺฑิโต ปน อิมานิ จตฺตาริ ภยานิ สมฺปสฺสนฺโต คาโว
ผาสุกํ ๗- รกฺขติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. อาทีนวนฺติ อุปทฺทวํ. โอการนฺติ
ลามกภาวํ, ๘- ขนฺเธสุ โอการํ. ๙- สงฺกิเลสนฺติ สงฺกิลิฏฺภาวํ. เนกฺขมฺเมติ
เนกฺขมฺมมฺหิ. อานสํสนติ วิสุทฺธิปกฺขํ. โวทานปกฺขนฺติ อิทมสฺเสว ๑๐- เววจนํ,
กุสลานํ ธมฺมานํ เนกฺขมฺมมฺหิ วิสุทฺธิปกฺขํ อทฺทสนฺติ อตฺโถ.
     [๒๐๙] เนกฺขมฺมนฺติ จ กาเมหิ นิสฺสฏํ สพฺพํ กุสลํ, เอกธมฺเม
สงฺคยฺหมาเน นิพฺพานเมว. ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- กิฏฺสมฺพาธํ วิย หิ
รูปาทิอารมฺมณํ, กูฏคาโว วิย กูฏจิตฺตํ, ปณฺฑิตโคปาลโก วิย โพธิสตฺโต,
จตุพฺพิธภยํ วิย อตฺตปรูภยพฺยาพาธาย สํวตฺตนวิตกฺกา, ๑๑- ปณฺฑิตโคปาลสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อากาเรน   ๒ ฉ.ม. กามวิตกฺกาทิภาโว   ๓ ฉ.ม. กโรติ   ๔ ฉ.ม. เอวเมวํ
@๕ ฉ.ม. อตฺถทีปิกํ    ๖ ฉ.ม. ปิฏฺิยํ            ๗ ฉ.ม. สาธุกํ   ๘ ฉ.ม. ลามกํ
@๙ ฉ.ม. โอตารํ    ๑๐ ฉ.ม. อิทํ ตสฺเสว       ๑๑ ฉ.ม.......วิตกฺโก
จตุพฺพิธํ ภยํ ทิสฺวา กิฏฺสมฺพาเธ อปฺปมาเทน โครกฺขนํ วิย โพธิสตฺตสฺส
ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ ปทหโต อตฺตพฺยาพาธาทิภยํ ทิสฺวา รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ
ยถา กามวิตกฺกาทโย น อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ จิตฺตรกฺขนํ. ปญฺาวุฑฺฒิโกติ ๑-
อาทีสุ อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตรปญฺาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย จ วุฑฺฒิยา
สํวตฺตตีติ ปญฺาวุฑฺฒิโก. น ทุกฺขโกฏฺาสาย สํวตฺตตีติ อวิฆาตปกฺขิโก.
นิพฺพานธาตุสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตตีติ นิพฺพานสํวตฺตนิโก. รตฺติญฺเจปิ ตํ ภิกฺขเว
อนุวิตกฺเกยฺยนฺติ สกลรตฺติญฺเจปิ ตํ วิตกฺกํ ปวตฺเตยฺยํ. ตโตนิทานนฺติ ตํมูลกํ.
โอหญฺเยฺยาติ อุคฺฆาฏิเยยฺย, อุทฺธจฺจาย สํวตฺเตยฺยาติ อตฺโถ. อาราติ ทูเร.
สมาธิมฺหาติ อุปจารสมาธิโตปิ อปฺปนาสมาธิโตปิ. โส โข อหํ ภิกฺขเว
อชฺฌตฺตเมว จิตฺตนฺติ โส อหํ ภิกฺขเว มา เม จิตฺตํ สมาธิมฺหา ทูเร โหตูติ
อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺเปมิ, โคจรชฺฌตฺเต เปมีติ อตฺโถ. สนฺนิสาเทมีติ
ตตฺเถว จ นํ สนฺนิสีทาเปมิ. เอโกทึ กโรมีติ เอกคฺคํ กโรมิ. สมาทหามีติ สมฺมา
อาทหามิ, สุฏฺุ อาโรเปมีติ อตฺโถ. มา เม จิตฺตํ อุคฺฆาฏีติ ๒- มา มยฺหํ จิตฺตํ
อุคฺฆาฏยิตฺถ ๓- มา อุทฺธจฺจาย สํวตฺตตูติ อตฺโถ.
     [๒๑๐] อุปฺปชฺชติ อพฺยาปาทวิตกฺโก ฯเปฯ อวิหึสาวิตกฺโกติ เอตฺถ โย
โส อิมาย เหฏฺา วุตฺตตรุณวิปสฺสนาย สทฺธึ อุปฺปนฺนวิตกฺโก กามปจฺจนีกฏฺเน
เนกฺขมฺมวิตกฺโกติ วุตฺโต. โสเยว พฺยาปาทปจฺจนีกฏฺเน อพฺยาปาทวิตกฺโกติ จ,
วิหึสาปจฺจนีกฏฺเน อวิหึสาวิตกฺโกติ จ วุตฺโต.
     เอตฺตาวตา โพธิสตฺตสฺส สมาปตฺตึ นิสฺสาย วิปสฺสนาปฏฺปนกาโล
กถิโต. ตสฺส ๔- หิ สมาธิปิ ตรุโณ, วิปสฺสนาปิ. ตสฺส วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา
อติจิรํ นิสินฺนสฺส กาโย กิลมติ, อนฺโต อคฺคิ วิย อุฏฺหติ, ๕- กจฺเฉหิ เสทา
มุจฺจนฺติ, มตฺถกโต อุสุมา วฏฺฏิ วิย อุฏฺหติ, จิตฺตํ หญฺติ วิหญฺติ
วิปฺผนฺทติ อุทฺธตํ โหติ. ๖- โส ปุน สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตํ ปริทเมตฺวา
มุทุกํ กตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปญฺาวุทฺธิโก. เอวมุปริปิ, ม.มู. ๑๒/๒๐๙/๑๗๗ สํสนฺเทตพฺพํ
@๒ ฉ.ม. อูหญฺีติ, ม. มู. ๑๒/๒๐๙/๑๗๙ ปสฺสิตพฺพํ   ๓ ฉ.ม. อุคฺฆาฏียิตฺถ
@๔ ฉ.ม. ยสฺส   ๕ สี. อุปฏฺหติ   ๖ ฉ.ม. อุทฺธตํ โหตีติ ปาา น ทิสฺสนฺติ
สมสฺสาเสตฺวา ปุน วิปสฺสนํ ปฏฺเปติ. ตสฺส ปุน อติจิรํ นิสินฺนสฺส ตเถว
โหติ. โส ปุน สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตเถว กโรติ. วิปสฺสนาย หิ
พหูปการา สมาปตฺติ.
     ยถา โยธสฺส ผลกโกฏฺโก นาม พหูปกาโร โหติ, โส ตํ นิสฺสาย
สงฺคามํว ปวิสติ, ตตฺถ หตฺถีหิปิ อสฺเสหิปิ โยเธหิปิ สทฺธึ กมฺมํ กตฺวา อาวุเธสุ
วา ขีเณสุ ภุญฺชิตุกามตาทิภาเว วา สติ นิวตฺติตฺวา ผลกโกฏฺกํ ปวิสิตฺวา
อาวุธานิ คณฺหาติ, วีมํสติปิ, ๑- ภุญฺชติปิ, ปานียํ ปิวติปิ, สนฺนาหํปิ
ปฏิสนฺนยฺหติ, ตํ ตํ กตฺวา ปุน สงฺคามํ ปวิสติ, ตตฺถ กมฺมํ กตฺวา ปุน
อุจฺจาราทิปีฬิโต วา เกนจิเทว วา กรณีเยน ผลกโกฏฺกํ ปวิสติ. ตตฺถ สนฺถมฺภิตฺวา
ปุน สงฺคามํ ปวิสติ, เอวํ โยธสฺส ผลกโกฏฺโก วิย วิปสฺสนาย พหูปการา สมาปตฺติ.
     สมาปตฺติยา ปน สงฺคามํ นิตฺถรณกโยธสฺส ผลกโกฏฺกโตปิ วิปสฺสนา
พหูปการตรา. กิญฺจาปิ หิ ตตฺถ ๒- สมาปตฺตึ นิสฺสาย วิปสฺสนํ ปฏฺเปติ,
วิปสฺสนา ปน ถามชาตา สมาปตฺตึปิ รกฺขติ. ถามชาตํ กโรติ.
     ยถา หิ ถเล นาวํปิ นาวาย ภณฺฑํปิ สกฏภารํ กโรนฺติ. อุทกํ
ปตฺวา ปน สกฏํปิ สกฏภณฺฑํปิ ยุตฺตโคเณปิ นาวาภารํ กโรนฺติ. นาวา ติริยํ
โสตํ ฉินฺทิตฺวา โสตฺถินา สุปฏฺฏนํ คจฺฉติ, เอวเมว ๓- กิญฺจาปิ สมาปตฺตึ
นิสฺสาย วิปสฺสนํ ปฏฺเปติ, วิปสฺสนา ปน ถามชาตา สมาปตฺตึปิ รกฺขติ,
ถามชาตํ กโรติ. ถลํ ปตฺวา สกฏํ วิย หิ สมาปตฺติ. อุทกํ ปตฺวา นาวา วิย
วิปสฺสนา. อิติ โพธิสตฺตสฺส เอตฺตาวตา สมาปตฺตึ นิสฺสาย วิปสฺสนาปฏฺปนกาโล
กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
     ยญฺเทวาติอาทิ กณฺหปกฺเข วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ, อิธาปิ
อตฺถทีปกํ ๔- อุปมํ ทสฺเสตุํ เสยฺยถาปีติอาทิมาห. ตตฺถ คามนฺตสมฺภเวสูติ ๕-
คามนฺตอาหเฏสุ. สติกรณียเมว โหตีติ เอตา คาโวติ สติอุปฺปาทมตฺตเมว กาตพฺพํ
โหติ. อิโต จิโต จ คนฺตฺวา อาโกฏนาทิกิจฺจํ นตฺถิ. เอเต ธมฺมาติ เอเต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิสฺสมติปิ  ๒ ฉ.ม. ตตฺถาติ ปาโ น ทิสฺสติ   ๓ ฉ.ม. เอวเมวํ เอวมุปริปิ
@๔ ฉ.ม. อตฺถทีปิกํ  ๕ ฉ.ม. คามนฺตสมฺภเตสูติ......, ม.มู. ๑๒/๒๑๐/๑๗๘ ปสฺสิตพฺพํ
สมถวิปสฺสนาธมฺมาติ สตุปฺปาทมตฺตเมว กาตพฺพํ โหติ. อิมินา โพธิสตฺตสฺส
สมถวิปสฺสนานํ ถามชาตกาโล กถิโต. ตทา กิรสฺส สมาปตฺติอปฺปนตฺถาย
นิสินฺนสฺส อฏฺสมาปตฺติโย เอกาวชฺชเนน อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, วิปสฺสนํ
ปฏฺเปตฺวา นิสินฺโน สตฺต อนุปสฺสนา เอกปฺปหาเรเนว อารุโฬฺหว โหติ.
     [๒๑๕] เสยฺยถาปีติ อิธ กึ ทสฺเสติ? อยํ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิ,
สตฺตานญฺหิ หิตูปจารํ อตฺตโน สตฺถุภาวสมฺปทํ จ ทสฺเสนฺโต ภควา อิมํ เทสนํ
อารภิ. ตตฺถ อรญฺเติ อฏวิยํ. ปวเนติ วนสณฺเฑ. อตฺถโต หิ อิทํ ทฺวยํ
เอกเมว, ปมสฺส ปน ทุติยํ เววจนํ. อโยคกฺเขมกาโมติ จตูหิ โยเคหิ เขมํ
นิพฺภยฏฺานํ อนิจฺฉนฺโต ภยเมว อิจฺฉนฺโต. โสวตฺถิโกติ โสตฺถิภาวาวโห.
ปีติคมนีโยติ ตุฏฺึ คมนีโย. ปีตคมนีโย"ติ วา ปาโ. ปิทเหยฺยาติ สาขาทีหิ
ถเกยฺย. วิวเรยฺยาติ วิสทํ มุขํ กตฺวา วิวฏํ กเรยฺย. กุมฺมคฺคนฺติ
อุทกวนปพฺพตาทีหิ สนฺนิรุทฺธํ อมคฺคํ. โอทเหยฺย โอกจรนฺติ เตสํ โอเก จรมานํ วิย
เอกทีปิมิคํ ๑- เอกสฺมึ าเน เปยฺย. โอกจาริกนฺติ ทีฆรชฺชุยา พนฺธิตํเยว มิคึ.
     มิคลุทฺทโก หิ อรญฺ มิคานํ วสนฏฺานํ คนฺตฺวา "อิธ วสนฺติ, อิมินา
มคฺเคน นิกฺขมนฺติ, เอตฺถ จรนฺติ, เอตฺถ ปิวนฺติ, อิมินา มคฺเคน ปวิสนฺตี"ติ
สลฺลกฺเขตฺวา มคฺคํ ปิธาย กุมฺมคฺคํ วิวริตฺวา โอกจรญฺจ โอกจาริกญฺจ เปตฺวา
สยํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน สตฺตึ คเหตฺวา ติฏฺติ, อถ สายณฺหสมเย มิคา อกุโตภเย
อรญฺเ จริตฺวา ปานียํ ปิวนฺติ ๒- มิคโปตเกหิ สทฺธึ กีฬมานา วสนฏฺานสนฺติกํ
อาคนฺตฺวา โอกจรญฺจ โอกจาริกญฺจ ทิสฺวา "สหายกา โน อาคตา ภวิสฺสนฺตี"ติ
นิราสงฺกา ปวิสนฺติ, เต มคฺคํ ปิหิตํ ทิสฺวา "นายํ มคฺโค, อยํ มคฺโค ภวิสฺสตี"ติ
กุมฺมคฺคํ ปฏิปชฺชนฺติ. มิคลุทฺทโก น ตาว กิญฺจิ กโรติ, ปวิฏฺเสุ ปน สพฺพปจฺฉิม
สนิกํ ๓- ปหรติ, โส อุตฺตสติ, ตโต สพฺเพ อุตฺตสิตฺวา "ภยํ อุปฺปนฺนนฺ"ติ ปุรโต
โอโลเกตฺวา ๔- อุทเกน วา วเนน วา ปพฺพเตน วา สนฺนิรุทฺธํ มคฺคํ ทิสฺวา
อุโภหิ ปสฺเสหิ องฺคุลิสงฺขลิกํ วิย คหนวนํ ปวิสิตุํ อสกฺโกนฺตา ปวิฏฺมคฺเคเนว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอกํ ทีปกมิคํ             ๒ ฉ.ม. ปิวิตฺวา
@๓ ฉ.ม. สณิกํ เอวมุปริปิ           ๔ ฉ.ม. โอโลเกนฺตา
นิกฺขมิตุํ อารภนฺติ. ลุทฺทโก เตสํ นิวตฺตภาวํ ๑- ตฺวา อาทิโต ปฏฺาย ตึสํปิ
จตฺตาฬีสํปิ มิเค ฆาเตติ. อิทํ สตฺถารา ๒- เอวญฺหิ โส ภิกฺขเว มหามิคสงฺโฆ
อปเรน สมเยน อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺยาติ วุตฺตํ.
     "นนฺทิราคสฺเสตํ อธิวจนํ, อวิชฺชาเยตํ ๓- อธิวจนนฺ"ติ เอตฺถ ยสฺมา
อิเม สตฺตา อวิชฺชาย อญฺาณา หุตฺวา นนฺทิราเคน อาพนฺธิตฺวา รูปารมฺมณาทีนิ
อุปนีตา วฏฺฏทุกฺขสตฺติยา ฆาตํ ลภนฺติ. ตสฺมา ภควา โอกจรํ นนฺทิราโคติ,
โอกจาริกํ อวิชฺชาติ กตฺวา ทสฺเสสิ.
     มิคลุทฺทโก หิ เอกทาปิ เตสํ สาขาภงฺเคน สรีรํ ปุญฺฉิตฺวา มนุสฺสคนฺธํ
อปเนตฺวา โอกจรํ เอกสฺมึ าเน เปตฺวา โอกจาริกํ สห รชฺชุยา วิสฺสชฺชิตฺวา
อตฺตานํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา สตฺตึ อาทาย โอกจรสฺส สนฺติเก ติฏฺติ, โอกจาริกา
มิคคณสฺส จรณฏฺานาภิมุขี คจฺฉติ. ตํ ทิสฺวา มิคา สีสานิ อุกฺขิปิตฺวา ติฏฺนฺติ,
สาปิ สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ติฏฺติ, เต "อมฺหากํ สมชาติกา อยนฺ"ติ โคจรํ คณฺหนฺติ.
สาปิ ติณานิ ขาทนฺตี วิย สนิกํ อุปคจฺฉติ. อารญฺโก ๔- ยูถปติ มิโค ตสฺสา
วาตํ ลภิตฺวา สกปริสํ ๕- วิสฺสชฺชิตฺวา ตทภิมุโข โหติ.
     สตฺตานญฺหิ นวนวเมว ปิยํ โหติ. โอกจาริกา อารญฺกสฺส มิคสฺส
อจฺจาสนฺนภาวํ อทตฺวา ตทภิมุขีว ปจฺฉโต ปฏิกฺกมิตฺวา โอกจรสฺส สนฺติกํ
คจฺฉติ, ยตฺถ ยตฺถสฺส ๖- รชฺชุ ลคฺคติ, ตตฺถ ตตฺถ ขุเรน ปหริตฺวา โมเจติ,
อารญฺโก มิโค โอกจรํ ทิสฺวา โอกจาริกาย สมฺมตฺโต หุตฺวา โอกจเร อุสูยํ
กตฺวา ปิฏฺึ นาเมตฺวา สีสํ กมฺเปนฺโต ติฏฺติ, ตสฺมึ ขเณ สตฺตึ ชิวฺหาย
เลหนฺโตปิ "กึ เอตนฺ"ติ น ชานาติ, โอกจโรปิ สจสฺส อุปริภาเคน ตํ มิคํ
ปหริตุํ สุขํ โหติ, ปิฏฺึ นาเมติ. สจสฺส เหฏฺาภาเคน ปหริตุํ สุขํ โหติ,
หทยํ อุนฺนาเมติ. อถ ลุทฺทโก อารญฺกํ มิคํ สตฺติยา ปหริตฺวา ตตฺเถว ฆาเตตฺวา
มํสํ อาทาย คจฺฉติ. เอวเมว ยถา โส มิโค โอกจาริกาย สมฺมตฺโต โอกจเร
อุสูยํ กตฺวา สตฺตึ ชิวฺหาย เลหนฺโตปิ กิญฺจิ น ชานาติ, ตถา อิเม สตฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิวตฺตนภาวํ          ๒ ฉ.ม. อิทํ สนฺธาย    ๓ ก. อวิชฺชาเยว
@๔ ฉ.ม. อารญฺิโก เอวมุปริปิ   ๕ ฉ.ม. สกภริยํ       ๖ ฉ.ม. ยตฺถสฺสา
อวิชฺชาย สมฺมตฺตา อนฺธภูตา กิญฺจิ อชานนฺตา รูปาทีสุ นนฺทิราคํ อุปคมฺม
วฏฺฏทุกฺขสตฺติยา วธํ ลภนฺตีติ ภควา โอกจรํ นนฺทิราโคติ, ๑- โอกจาริกํ อวิชฺชาติ
กตฺวา ทสฺเสติ. ๒-
     อิติ โข ภิกฺขเว วิวโฏ มยา เขโม มคฺโคติ อิติ โข ภิกฺขเว มยา
อิเมสํ สตฺตานํ หิตจรเณน สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา อหํ พุทฺโธสฺมีติ ตุณฺหีภูเตน
อนิสีทิตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปฏฺาย ธมฺมํ เทเสนฺเตน วิวโฏ เขโม อริโย
อฏฺงฺคิโก มคฺโค, ปิหิโต กุมฺมคฺโค, อญฺาโกณฺฑญฺาทีนํ ๓- ภพฺพปุคฺคลานํ
โอหโต โอกจโร นนฺทิราโค เทฺวธา เฉตฺวา ปาปิโต, นาสิตา โอกจาริกา
อวิชฺชา สพฺเพน สพฺพํ สมุคฺฆาติตาติ อตฺตโน หิตูปจารํ ทสฺเสติ. ๔- เสสํ
สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ. ๕-
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                    เทฺวธาวิตกฺกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นนฺทีราโค.....เอวมุปริปิ   ๒ ฉ.ม. ทสฺเสสิ
@๓ ฉ.ม. อญฺาตโกณฺฑญฺา.,..เอวมุปริปิ
@๔ ฉ.ม. ทสฺเสสิ    ๕ อุตฺตานตฺถเมวาติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๔๐๖-๔๑๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=7&A=10320&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=10320&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=251
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=3953
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=4701
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=4701
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12