อรรถกถาเล่มที่ ๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๑)

                       ๓. ธมฺมทายาทสุตฺตวณฺณนา
     [๒๙] เอวมฺเม สุตนฺติ ธมฺมทายาทสุตฺตํ. ยสฺมา ปนสฺส อตฺถุปฺปตฺติโต
นิกฺเขโป, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตฺวาวสฺส อนุปุพฺพปทวณฺณนํ กริสฺสามิ. ๑- กตราย
ปน อิทํ อตฺถุปฺปตฺติยา นิกฺขิตฺตนฺติ. ลาภสกฺกาเรน. ภควโต กิร มหาลาภสกฺกาโร
อุปฺปชฺชิ. ยถาตํ จตฺตาโร อสงฺเขยฺเย ปูริตทานปารมีสญฺจยสฺส สพฺพทิสาสุ หิ ๒-
ยมกมหาเมโฆ วุฏฺหิตฺวา มโหฆํ วิย สพฺพปารมิโย เอกสฺมึ อตฺตภาเว
วิปากํ ทสฺสามาติ สมฺปณฺฑิตา วิย ลาภสกฺการมโหฆํ นิพฺพตฺตยึสุ. ตโต ตโต
อนฺนปานยานวตฺถมาลาคนฺธวิเลปนาทิหตฺถา ขตฺติยพฺราหฺมณาทโย อาคนฺตฺวา
"กหํ พุทฺโธ กหํ ภควา กหํ เทวเทโว นราสโภ ปุริสสีโห"ติ ภควนฺตํ
ปริเยสนฺติ. สกฏสเตหิปิ ปจฺจเย อาหริตฺวา โอกาสํ อลภมานา สมนฺตา
คาวุตปฺปมาณมฺปิ สกฏธูเรน สกฏธูรํ อาหจฺจ ติฏฺนฺติ เจว อนุพนฺธนฺติ จ
อนฺธกวินฺทพฺราหฺมณาทโย วิย. สพฺพํ ขนฺธเก เตสุ เตสุ สุตฺเตสุ จ อาคตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. ยถา จ ภควโต, เอวํ ภิกฺขุสํฆสฺสาติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
     "เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต
อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ, ภิกฺขุสํโฆปิ
โข สกฺกโต โหติ ฯเปฯ ปริกฺขารานนฺ"ติ. ๓- ตถา
     "ยาวตา โข จุนฺท เอตรหิ สํโฆ วา คโณ วา โลเก อุปฺปนฺโน,
นาหํ จุนฺท อญฺ เอกสํฆมฺปิ สมนุปสฺสามิ, เอวํ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตํ, ยถริว
จุนฺท ภิกฺขุสํโฆ"ติ. ๔- สฺวายํ ภควโต จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อุปฺปนฺโน ลาภสกฺกาโร
เอกโต หุตฺวา ทฺวินฺนํ มหานทีนํ อุทกมิว อปฺปเมยฺโย อโหสิ. กเมน ภิกฺขู
ปจฺจยครุกา ปจฺจยคิทฺธา ปจฺจยพาหุลฺลิกา อเหสุํ. ปจฺฉาภตฺตมฺปิ เตลมธุผาณิตาทีสุ
อาหเตสุ คณฺฑึ ปหริตฺวา "อมฺหากํ อาจริยสฺส เทถ, อุปชฺฌายสฺส เทถา"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กริสฺสาม            ๒ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๓ ขุ.อุ. ๒๕/๑๔/๑๐๗ สกฺการสุตฺต   ๔ ที. ปาฏิ. ๑๑/๑๗๖/๑๐๙
@พฺรหฺมจริยอปริปูราทิกถา
อุจฺจาสทฺทํ กโรนฺติ. สา จ เนสํ ปวตฺติ ภควโตปิ ปากฏา อโหสิ. ตโต ภควา
อนนุจฺฉวิกนฺติ ธมฺมสํเวคํ อุปฺปาเทตฺวา จินฺเตสิ:-
     "ปจฺจยา อกปฺปิยาติ น สกฺกา สิกฺขาปทํ ปญฺเปตุํ, ปจฺจยปฏิวทฺธา
หิ กุลปุตฺตานํ สมณธมฺมวุตฺติ, หนฺทาหํ ธมฺมทายาทปฏิปทํ เทเสมิ, ยา
สิกฺขากามานํ กุลปุตฺตานํ สิกฺขาปทปญฺตฺติ วิย ภวิสฺสติ นครทฺวาเร
ปิตสพฺพกายิกอาทาโส วิย จ, ยถา หิ นครทฺวาเร ปิเต สพฺพกายิเก อาทาเส
จตฺตาโร วณฺณา อตฺตโน ฉายํ ทิสฺวา วชฺชํ ปหาย นิทฺโทสา โหนฺติ, เอวเมว
สิกฺขากามา กุลปุตฺตา ปโยคมณฺฑเนน ๑- อตฺตานํ มณฺฑิตุกามา อิมํ
สพฺพกายิกาทาสูปมนฺเทสนํ อาวชฺชิตฺวา อามิสทายาทปฏิปทํ วชฺเชตฺวา
ธมฺมทายาทปฏิปทํ ปูเรนฺตา ขิปฺปเมว ชาติชรามรณสฺส อนฺตํ กริสฺสนฺตี"ติ. อิมิสฺสา
อตฺถุปฺปตฺติยา อิทํ สุตฺตํ อภาสิ.
     ตตฺถ ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถ มา อามิสทายาทาติ ธมฺมสฺส เม
ทายาทา ภิกฺขเว ภวถ, มา อามิสสฺส. โย มยฺหํ ธมฺโม ตสฺส ปฏิคฺคาหกา
ภวถ. ยญฺจ โข มยฺหํ อามิสนฺตสฺส มา ปฏิคฺคาหกา ภวถาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ
ธมฺโมปิ ทุวิโธ นิปฺปริยายธมฺโม ปริยายธมฺโมติ. อามิสมฺปิ ทุวิธํ นิปฺปริยายามิสํ
ปริยายามิสนฺติ. กถํ? มคฺคผลนิพฺพานเภโท หิ นววิโธปิ โลกุตฺตรธมฺโม
นิปฺปริยายธมฺโม นิพฺพตฺติตธมฺโมเยว, น เกนจิ ปริยาเยน การเณน วา เลเสน
วา ธมฺโม. ยมฺปนิทํ วิวฏฺฏูปนิสฺสิตํ กุสลํ, เสยฺยถีทํ, อิเธกจฺโจ วิวฏฺฏํ
ปตฺเถนฺโต ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, คนฺธมาลาทีหิ วตฺถุปูชํ
กโรติ, ธมฺมํ สุณาติ เทเสติ, ฌานสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, เอวํ กโรนฺโต อนุปุพฺเพน
นิปฺปริยายธมฺมํ อมตํ นิพฺพานํ ปฏิลภติ, อยํ ปริยายธมฺโม. ตถา จีวราทโย
จตฺตาโร ปจฺจยา นิปฺปริยายามิสเมว, น อญฺเน ปริยาเยน วา เลเสน วา
อามิสํ. ยมฺปนิทํ วฏฺฏคามิกุสลํ, เสยฺยถีทํ, อิเธกจฺโจ วฏฺฏํ ปตฺเถนฺโต
สมฺปตฺติภวํ อิจฺฉมาโน ทานํ เทติ ฯปฯ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, เอวํ กโรนฺโต
อนุปุพฺเพน เทวสมฺปตฺตึ มนุสฺสสมฺปตฺตึ ปฏิลภติ, อิทํ ปริยายามิสํ นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สิกฺขาโยคมณฺฑเนน
    ตตฺถ นิปฺปริยายธมฺโมปิ ภควโตเยว สนฺตโก. ภควตา หิ กถิตตฺตา
ภิกฺขู มคฺคผลนิพฺพานานิ อธิคจฺฉนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ "โส หิ พฺราหฺมณ
ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชาเนตา,
อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท, มคฺคานุคา จ
ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา"ติ ๑- จ "โส หาวุโส ภควา
ชานํ ชานาติ ปสฺสํ ปสฺสติ จกฺขุภูโต าณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา
ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามิ ตถาคโต"ติ ๒- จ.
     ปริยายธมฺโมปิ ภควโตเยว สนฺตโก. ภควตา หิ กถิตตฺตา เอวํ ชานนฺติ
"วิวฏฺฏํ ปตฺเถตฺวา ทานํ เทนฺโต ฯเปฯ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตนฺโต อนุกฺกเมน
อมตํ นิพฺพานํ ปฏิลภตี"ติ. นิปฺปริยายามิสมฺปิ จ ภควโตเยว สนฺตกํ. ภควตา
หิ อนุญฺาตตฺตาเยว ภิกฺขูหิ ชีวกวตฺถุํ อาทึ กตฺวา ปณีตจีวรํ ลทฺธํ. ยถาห
"อนุชานามิ ภิกฺขเว คหปติจีวรํ, โย อิจฺฉติ ปํสุกูลิโก โหตุ, โย อิจฺฉติ,
คหปติจีวรํ สาทิยตุ, อิตรีตเรน จาหํ ๓- ภิกฺขเว สนฺตุฏฺึเยว วณฺเณมี"ติ. ๔-
     ปุพฺเพ จ ภิกฺขู ปณีตปิณฺฑปาตํ นาลตฺถุํ. สปทานปิณฺฑิยาโลปโภชนา
เอว อเหสุํ. เตหิ ราชคเห วิหรนฺเตน ภควตา "อนุชานามิ ภิกฺขเว สํฆภตฺตํ
อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนํ สลากภตฺตํ ปกฺขิกํ อุโปสถิกํ ปาฏิปทิกนฺ"ติ ๕- เอวํ
อนุญฺาตตฺตาเยว ปณีตํ โภชนํ ลทฺธํ. ตถา เสนาสนํ. ปุพฺเพปิ ๖-
อกตปพฺภารรุกฺขมูลาทิเสนาสนาเยว ภิกฺขู อเหสุํ. เต "อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจ
เสนาสนานี"ติ ๗- เอวํ ภควตา อนุญฺาตตฺตาเยว วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท
หมฺมิยํ คุหาติ อิมานิ เสนาสนานิ ลภึสุ, ปุพฺเพ จ มุตฺตหรีตเกเยว เภสชฺชํ
อกํสุ. เต ภควตาเยว "อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจ เภสชฺชานิ, เสยฺยถีทํ? สปฺปิ
นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตนฺ"ติ ๘- เอวมาทินา นเยน อนุญฺาตตฺตา นานาเภสชฺชานิ
ลภึสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุปริ. ๑๔/๗๙/๖๐ โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺต  ๒ ม. มู. ๑๒/๒๐๓/๗๑๗ มธุปิณฺฑิกสุตฺต
@๓ ฉ.ม., อิ. อิตรีตเรนปาหํ  ๔ วินย. มหา. ๕/๓๓๗/๑๓๙ วรยาจนากถา
@๕ วินย. จูฬ. ๗/๓๒๕/๑๐๓ สํฆภตฺตาทิอนุชานน  ๖ ฉ.ม., อิ. ปุพฺเพ หิ
@๗ ฉ.ม. เลณานีติ.., วินย. จูฬ. ๗/๒๙๔/๖๐ เสนาสนขนฺธก
@๘ วินย. มหา. ๕/๒๖๐/๒๘ เภสชฺชขนฺธก
     ปริยายามิสมฺปิ ภควโตเยว สนฺตกํ. ภควตา หิ กถิตตฺตา เอวํ ชานนฺติ
"สมฺปตฺติภวํ ปตฺเถนฺโต ทานํ ทตฺวา สีลํ ฯเปฯ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา
อนุกฺกเมน ปริยายามิสํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ มนุสฺสสมฺปตฺตึ ปฏิลภตี"ติ. ตเทว
ยสฺมา นิปฺปริยายธมฺโมปิ ปริยายธมฺโมปิ นิปฺปริยายามิสมฺปิ ปริยายามิสมฺปิ
ภควโตเยว สนฺตกํ, ตสฺมา ตตฺถ อตฺตโน สามิภาวํ เทเสนฺโต อาห "ธมฺมาทายาทา
เม ภิกฺขเว ภวถ, มา อามิสทายาทา"ติ.
     โย มยฺหํ สนฺตโก ทุวิโธปิ ธมฺโม, ตสฺส ทายาทา ภวถ. ยญฺจ โข
เอตํ มยฺหเมว สนฺตกํ อามิสํ, ตสฺส ทายาทา มา ภวถ. ธมฺมโกฏฺาสสฺเสว สามิโน
ภวถ, มา อามิสโกฏฺาสสฺส. โย หิ ชินสาสเน ปพฺพชิตฺวา ปจฺจยปรโม วิหรติ,
จตูสุ ตณฺหุปฺปาเทสุ สนฺทิสฺสมาโน นิกฺขิตฺตธุโร ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยํ, อยํ
อามิสทายาโท นาม. ตาทิสา มา ภวถ. โย ปน อนุญฺาตปจฺจเยสุ
อปฺปิจฺฉตาทีนิเยว นิสฺสาย ปฏิสงฺขา เสวมาโน ปฏิปตฺติปรโม วิหรติ จตูสุ
อริยวํเสสุ สนฺทิสฺสมาโน, อยํ ธมฺมทายาโท นาม. ตาทิสา ภวถาติ วุตฺตํ โหติ.
     อิทานิ เยสนฺตุ เอตทโหสิ, ภวิสฺสติ วา อนาคตมทฺธานํ "กินฺนุ โข
ภควา สาวกานํ อลาภตฺถิโก เอวมาหา"ติ เตสํ อติปณีตลาภตฺถิโก อหํ เอวํ
วทามีติ ทสฺเสตุํ อาห อตฺถิ เม ตุเมฺหสุ ฯเปฯ โน อามิสทายาทาติ.
     ตสฺสายมตฺโถ, อตฺถิ เม ตุเมฺหสุ อนุกมฺปา อนุทฺทยา หิเตสิตา, เกน
นุ โข การเณน เกน อุปาเยน สาวกา ธมฺมทายาทา อสฺสุ ธมฺมโกฏฺสามิโน,
โน อามิสทายาติ. อยมฺปน อธิปฺปาโย, ปสฺสติ กิร ภควา อามิสครุกานํ อามิเส
อุปกฺขลิตานํ อตีตกาเล ตาว กปิลสฺส ภิกฺขุโน "สงฺฆาฏิปิ อาทิตฺตา โหตี"ติ ๑-
อาทินา นเยน อาคตปาปภิกฺขุภิกฺขุนีสิกฺขมานาทีนญฺจ อเนกสตาทีนํ ๒-
อปายปริปูรกตฺตํ อตฺตโน สาสเน ปพฺพชิตานญฺจ เทวทตฺตาทีนํ. ธมฺมครุกานํ ปน
สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานมหากสฺสปาทีนํ อภิญฺาปฏิสมฺภิทาทิคุณปฏิลาภํ. ตสฺมา เตสํ
อปายปริมุตฺตึ สพฺพคุณสมฺปตฺติญฺจ อิจฺฉนฺโต อาห "อตฺถิ เม ตุเมฺหสุ อนุกมฺปา
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. มหาวิ. ๑/๒๓๐/๑๖๓ ปาราชิกกณฺฑ. สํ. นิทาน. ๑๖/๒๑๘/๒๔๗
@๒ ฉ.ม., อิ. อเนกสตานํ
กินฺติ เม สาวกา ธมฺมทายาทา ภเวยฺยุํ, โน อามิสทายาทา"ติ. ปจฺจยครุโก จ
จตุปริสนฺตเร กูฏกหาปโณ วิย นิพฺพุตงฺคาโร วิย จ นิตฺเตโช นิปฺปโภ โหติ.
ตโต นิวตฺติตจิตฺโต ธมฺมครุโก เตชวา สีโหว อภิภุยฺยจารี, ตสฺมาปิ เอวมาห
"อตฺถิ เม ฯเปฯ โน อามิสทายาทา"ติ.
     เอวํ "ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถ, มา อามิสทายาทา"ติ อิทํ
อนุกมฺปาย ปณีตตรํ ลาภํ อิจฺฉนฺเตน วุตฺตํ, โน อลาภตฺถิเกนาติ สาเวตฺวา
อิทานิ อิมสฺส โอวาทสฺส อกรเณ อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต อาห "ตฺเมฺห จ เม
ภิกฺขเว ฯเปฯ โน ธมฺมทายาทา"ติ. ตตฺถ ตุเมฺหปิ เตน อาทิสฺสา ๑- ภเวยฺยาถาติ
ตุเมฺหปิ เตน อามิสทายาทภาเวน โน ธมฺมทายาทภาเวน อาทิสฺสา ๑- ภเวยฺยาถ
อวทิสิตพฺพา ๒- วิสุํ กาตพฺพา ววตฺถเปตพฺพา วิญฺูหิ คารยฺหา ภเวยฺยาถาติ
วุตฺตํ โหติ. กินฺติ? อามิสทายาทา สตฺถุสาวกา วิหรนฺติ, โน ธมฺมทายาทาติ.
     อหมฺปิ เตน อาทิสฺโส ๓- ภเวยฺยนฺติ อหมฺปิ เตน ตุมฺหากํ อามิสทายาทภาเวน
โน ธมฺมทายาทภาเวน คารยฺโห ภเวยฺยํ. กินฺติ? อามิส ฯเปฯ ทายาทาติ.
อิทํ ภควา เตสํ อตีว มุทุกรณตฺถํ อาห. อยญฺหิ เอตฺถ อธิปฺปาโย สเจ ภิกฺขเว
ตุเมฺห อามิสโลลา จริสฺสถ ตตฺถ วิญฺู มํ ครหิสฺสนฺติ. "กถญฺหิ นาม สพฺพญฺู
สมาโน อตฺตโน สาวเก ธมฺมทายาเท โน อามิสทายาเท กาตุํ น สกฺโกตี"ติ.
เสยฺยถาปิ นาม อนากปฺปสมฺปนฺเน ภิกฺขู ทิสฺวา อาจริยูปชฺฌาเย ครหนฺติ
"กสฺสิเม สทฺธิวิหาริกา, กสฺส อนฺเตวาสิกา"ติ. เสยฺยถา วา ปน กุลกุมารเก วา
กุลกุมาริกาโย วา ทุสฺสีเล ปาปธมฺเม ทิสฺวา มาตาปิตโร ครหนฺติ "กสฺสิเม
ปุตฺตา กสฺส ธีตโร"ติ, เอวเมว มํ วิญฺู ครหนฺติ ๔- "กถญฺหิ นาม สพฺพญฺู
สมาโน อตฺตโน สาวเก ธมฺมทายาเท โน อามิสทายาเท กาตุํ น สกฺโกตี"ติ.
     เอวํ อิมสฺส โอวาทสฺส อกรเณ อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา กรเณ อานิสํสํ
ทสฺเสนฺโต ตุเมฺห จ เมติ อาทิมาห. ตตฺถ อหมฺปิ เตน น อาทิสฺโส ๕- ภเวยฺยนฺติ
เสยฺยถาปิ นาม วตฺตปริปูรเก ทหรภิกฺขู อุทฺเทสปริปุจฺฉาสมฺปนฺเน วสฺสสติกตฺเถเร
วิย อากปฺปสมฺปนฺเน ทิสฺวา, `กสฺส สทฺธิวิหาริกา, กสฺส อนฺเตวาสิกาติ,
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อาทิยา       ๒ ฉ.ม. อปทิสิตพฺพา       ๓ ฉ.ม. อาทิโย
@๔ อิ. ครหิสฺสนฺติ         ๕ ฉ.ม. อาทิโย
อสุกสฺสาติ วุตฺเต, "ปฏิรูโป ๑- เถรสฺส, ปฏิพโล วต โอวทิตุํ อนุสาสิตุน"ติ
อาจริยูปชฺฌายา น อาทิสฺสา ๒- น คารยฺหา ภวนฺติ, เอวเมว อหมฺปิ เตน ตุมฺหากํ
ธมฺมทายาทภาเวน โน อามิสทายาทภาเวน กสฺส สาวกา นาลกปฏิปทํ
ตุวฏกปฏิปทํ จนฺทูปมปฏิปทํ รถวินีตปฏิปทํ มหาโคสิงฺคสาลปฏิปทํ มหาสุญฺตาปฏิปทํ
ปฏิปนฺนา จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามอริยวํเสสุ สกฺขิภูตา ปจฺจยเคธโต
วิวฏฺฏมานสา อพฺภามุตฺตจนฺทูปมา วิหรนฺตีติ, "สมณสฺส โคตมสฺสา"ติ วุตฺเต
"สพฺพญฺู วต ภควา อสกฺขิ วต สาวเก อามิสทายาทปฏิปทํ ฉฑฺฑาเปตฺวา
ธมฺมทายาทปฏิปตฺติปูรเก กาตุน"ติ วิญฺูนํ น อาทิสฺโส ๓- น คารโยฺห
ภเวยฺยนฺติ. เอวมิมสฺมึ ปเท อธิปฺปายํ ตฺวา เสสํ กณฺหปกฺเข วุตฺตนยปจฺจนีเกน
เวทิตพฺพํ. เอวํ อิมสฺส โอวาทสฺส กรเณ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ โอวาทํ
นิยฺยาเตนฺโต ๔- อาห "ตสฺมา ติห เม ภิกฺขเว ฯเปฯ โน อามิสทายาทา"ติ.
     [๓๐] เอวมิมํ โอวาทํ นิยฺยาเตตฺวา อิทานิ ตสฺสา ธมฺมทายาทปฏิปตฺติยา
ปริปูรเก โถเมตุํ อิธาหํ ภิกฺขเวติ อาทิมาห. ภควโต หิ โถมนํ สุตฺวาปิ โหนฺติเยว
ตถตฺตาย ๕- ปฏิปชฺชิตาโร.
     ตตฺถ อิธาติ นิปาตปทเมตํ. ภุตฺตาวีติ ภุตฺตวา, กตภตฺตกิจฺโจติ วุตฺตํ
โหติ. ปวาริโตติ ยาวทตฺถปวารณาย ปวาริโต, ยาวทตฺถํ ภุญฺชิตฺวา
ปฏิกฺขิตฺตโภชโน ติตฺโต วาติ วุตฺตํ โหติ. จตุพฺพิธา หิ ปวารณา วสฺสํ วุฏฺปวารณา
ปจฺจยปวารณา อนติริตฺตปวารณา ยาวทตฺถปวารณาติ. ตตฺถ "อนุชานามิ ภิกฺขเว
วสฺสํ วุฏฺานํ *- ภิกฺขูนํ ตีหิ าเนหิ ปวาเรตุนฺ"ติ ๖- อยํ วสฺสํ วุฏฺปวารณา.
"อิจฺฉามหํ ภนฺเต สงฺฆํ จตุมาสํ เภสชฺเชน ปวาเรตุนฺ"ติ ๗- จ "อญฺตฺร
ปุนปวารณาย อญฺตฺร นิจฺจปวารณายา"ติ ๘- จ อยํ ปจฺจยปวารณา. "ปวาริโต
นาม อสนํ ปญฺายติ, โภชนํ ปญฺายติ, หตฺถปาเส ิโต อภิหรติ, ปฏิกฺเขโป
ปญฺายติ, เอโส ปวาริโต นามา"ติ ๙- อยํ อนติริตฺตปวารณา. "ปณีเตน ขาทนีเยน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏิรูปํ   ๒ ฉ.ม. อาทิยา   ๓ ฉ.ม. อาทิโย   ๔ ม. นิยฺยาเทนฺโต
@๕ ฉ.ม. ตทตฺถาย  *๖ ปาลิ. วสฺสํ วุตฺถานํ, วินย. มหา. ๔/๒๐๙/๒๓๗ ปวารณาขนฺธก
@๗ วินย. มหาวิ. ๒/๓๐๓/๒๕๙ ปาจิตฺติยกณฺฑ   ๘ วินย. มหาวิ. ๒/๓๐๖/๒๖๑ อเจลกวคฺค
@๙ วินย. มหาวิ. ๒/๒๓๙/๒๓๐ โภชนวคฺค
โภชนีเยน สหตฺถา สนฺตปฺเปสิ สมฺปวาเรสี"ติ ๑- อยํ. ยาวทตฺถปวารณา. อยมิธ
อธิปฺเปตา. เตน วุตฺตํ "ปวาริโตติ ยาวทตฺถปวารณาย ปวาริโต"ติ.
     ปริปุณฺโณติ  โภชเนน ปริปุณฺโณ. ปริโยสิโตติ ปริโยสิตโภชโน,
อุตฺตรปทโลโป ทฏฺพฺโพ. ยาวตกํ ภุญฺชิตพฺพํ, ตาวตกํ ภุตฺตํ โหติ, อวสิตา
เม โภชนกิริยาติ อตฺโถ. สุหิโตติ ธาโต, ชิฆจฺฉาทุกฺขาภาเวน วา สุขิโตติ
วุตฺตํ โหติ. ยาวทตฺโถติ ยาวตโก เม โภชเนน อตฺโถ, โส สพฺโพ ปตฺโตติ.
เอตฺถ จ ปุริมานํ ติณฺณํ ปจฺฉิมานิ สาธกานิ. โย หิ ปริโยสิโต, โส ภุตฺตาวี
โหติ. โย จ สุหิโต, โส ยาวทตฺถปวารณาย ปวาริโต. โย ยาวทตฺโถ, โส
ปริปุณฺโณ. ปุริมานิ วา ปจฺฉิมานํ. ยสฺมา หิ ภุตฺตาวี, ตสฺมา ปริโยสิโต.
ยสฺมา ปวาริโต, ตสฺมา สุหิโต. ยสฺมา ปริปุณฺโณ, ตสฺมา ยาวทตฺโถติ. สพฺพํ
เจตํ ปริกปฺเปตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     สิยาติ เอกํเส จ วิกปฺปเน จ. "ปวีธาตุ สิยา อชฺฌตฺติกา, สิยา
พาหิรา"ติ ๒- เอกํเส. "สิยา อญฺตรสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺติ, สิยา วีติกฺกโม"ติ ๓-
วิกปฺปเน. อิธ อุภยมฺปิ วฏฺฏติ. อติเรโกว อติเรกธมฺโม. ตถา ฉฑฺฑิยธมฺโม.
อธิโก จ ฉฑฺเฑตพฺโพ จ, น อญฺ กิญฺจิ กาตพฺโพติ อตฺโถ. อถาติ ตมฺหิ
กาเล. ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยปเรตาติ ชิฆจฺฉาย จ ทุพฺพเลฺยน จ ปเรตา ทุฏฺา
อนุคตา จ อฏฺปิ ทสปิ ทิวสานิ. ตตฺถ เกจิ ชิฆจฺฉิตาปิ น ทุพฺพลา โหนฺติ,
สกฺโกนฺติ ชิฆจฺฉํ สหิตุํ. อิเม ปน น ตาทิสาติ ทสฺเสตุํ อุภยมาห. ตฺยาหนฺติ
เต อหํ. สเจ อากงฺขถาติ ยทิ อิจฺฉถ.
     อปฺปหริเตติ อปฺปรุฬฺหหริเต, ยสฺมึ าเน ปิณฺฑปาตชฺโฌตฺถรเณน
วินสฺสนธมฺมานิ ติณานิ นตฺถิ, ตสฺมินฺติ อตฺโถ. เตน นิตฺติณญฺจ มหาติณญฺจ
ติณคหนญฺจ, ๔- ยตฺถ สกเฏนปิ ฉฑฺฑิเต ปิณฺฑปาเต ติณานิ น วินสฺสนฺติ,
ตญฺจ านํ ปริคฺคหิตํ โหติ. ภูตคามสิกฺขาปทสฺส หิ อวิโกปนตฺถเมตํ วุตฺตํ.
     อปฺปาณเกติ นิปฺปาณเก ปิณฺฑปาตชฺโฌตฺถรเณน มริตพฺพปาณกรหิเต
วา มหาอุทกกฺขนฺเธ. ปริตฺโตทเก เอว หิ ภตฺตปกฺเขปเนน อาลุลิเต สุขุมปาณกา
มรนฺติ, น มหาตลากาทีสูติ. ปาณกานุรกฺขณตฺถญฺหิ เอวํ วุตฺตํ. โอปิลาเปสฺสามีติ
นิมุชฺชาเปสฺสามิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๒๙๗,/๓๕๘/๑๐๘,๑๕๐ อมฺพฏฺ...,กูฏทนฺตสุตฺต.
@๒ ม. อุปริ. ๑๔/๓๔๙/๓๐๗ ธาตุวิภงฺคสุตฺต  ๓ ม. อุปริ. ๑๔/๓๙/๒๙ กินฺติสุตฺต
@๔ ฉ.ม. เตน นิตฺติณํ จ มหาติณคหนํ จ,
     ตตฺเรกสฺสาติ ๑- เตสุ ทฺวีสุ เอกสฺส. โย อิมํ ธมฺเทสนํ สุฏฺุ สุตฺวา
ปุนปฺปุนํ อาวชฺเชติ จ, ตํ สนฺธายาห วุตฺตํ โข ปเนตนฺติ. อยํ วุตฺตสทฺโท
เกโสหารเณปิ ทิสฺสติ "กาปทิโก *- มาณโว ทหโร วุตฺตสิโร"ติ อาทีสุ. ๒-
โรปิเตปิ "ยถา สารทิกํ วีชํ, เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหตี"ติ อาทีสุ. ๓- กถิเตปิ
"วุตฺตมิทํ ภควตา, วุตฺตมิทํ อรหตา"ติ อาทีสุ. อิธ ปน กถิเต ทฏฺพฺโพ.
กถิตํ โข ปเนตนฺติ อยํ หิสฺส อตฺโถ. อามิสญฺตรนฺติ จตุนฺนํ ปจฺจยามิสานํ
อญฺตรํ, เอกนฺติ อตฺโถ. ยทิทนฺติ นิปาโต, สพฺพลิงฺควิภตฺติวจเนสุ ตาทิโสว
ตตฺถ ตตฺถ อตฺถโต ปริณาเมตพฺโพ. อิธ ปนสฺส โย เอโสติ อตฺโถ. โย เอโส
ปิณฺฑปาโต นาม. อิทํ อามิสญฺตรนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยนฺนูนาหนฺติ สาธุ วตาหํ.
เอวนฺติ ยถา อิทานิ อิมํ ขณํ วีตินาเมติ, ๔- เอวเมว รตฺตินฺทิวมฺปิ.
วีตินาเมยฺยนฺติ เขเปยฺยํ อติวตฺตาเปยฺยํ.
     โส ตํ ปิณฺฑปาตนฺติ โส ตํ สเทวเกน โลเกน สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพรูปํ
สุคตาติริตฺตํ ปิณฺฑปาตํ อภุญฺชิตฺวา ธมฺมทายาทภาวํ อากงฺขมาโน อาทิตฺตสีสูปมํ
ปจฺจเวกฺขิตฺวา เตเนว ชิฆจฺฉาทุพฺพเลฺยน เอวํ ตํ รตฺตินฺทิวํ วีตินาเมยฺย.
     อถ ทุติยสฺสาติ อิมสฺมึ ปน วาเร เอส สงฺเขโป, สเจ โส ภิกฺขุ
ยนฺนูนาหํ ฯเปฯ วีตินาเมยฺยนฺติ จินฺเตนฺโต เอวมฺปิ จินฺเตยฺย, ปพฺพชิเตน โข
พาฬมิคากุเล อรญฺเ เภสชฺชํ วิย ปญฺจกามคุณพาฬากุเล คาเม ปิณฺฑปาโตปิ
ทุกฺขํ ปริเยสิตุํ. อยมฺปน ปิณฺฑปาโต อิติ ปริเยสนาทีนววิมุตฺโต จ สุคตาติริตฺโต
จาติ อุภโต สุชาตขตฺติยกุมาโร วิย โหติ, เยหิ จ ปญฺจหิ การเณหิ ปิณฺฑปาโต
น ปริภุญฺชิตพฺโพ โหติ. เสยฺยถีทํ, ปุคฺคลํ ครหิตฺวา น ปริภุญฺชิตพฺโพ โหติ
"อลชฺชีปุคฺคลสฺส สนฺตโก"ติ. อปริสุทฺธอุปฺปตฺติตาย น ปริภุญฺชิตพฺโพ โหติ
"ภิกฺขุนีปริปาจนอสนฺตสมฺภาวนุปฺปนฺโน"ติ. สามิกานุกมฺปาย น ปริภุญฺชิตพฺโพ
โหติ "ปิณฺฑปาตสามิโก ภิกฺขุ ชิฆจฺฉิโต"ติ. โส ธาโต ตสฺเสว อนฺเตวาสิกาทีสุ
อนุกมฺปาย น ปริภุญฺชิตพฺโพ โหติ "อนฺเตวาสิกา อญฺเ วา ตปฺปฏิพทฺธา
ชิฆจฺฉิตา"ติ. เตปิ ธาตา สุหิตา, อปิจ โข อสฺสทฺธตาย น ปริภุญฺชิตพฺโพ
โหติ "ปิณฺฑปาตสามิโก ภิกฺขุ อสฺสทฺโธ"ติ. เตหิ จ การเณหิ อยํ วิมุตฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ตตฺถตสฺส อิติ ปาลิ  *๒ ฉ.ม. กาปฏิโก, สี.,อิ. กาปิโก, ม.ม. ๑๓/๔๒๖/๔๑๕
@จงฺกีสุตฺต  ๓ ขุ.ชา. ติก. ๒๗/๓๘๓/๑๐๕ ปทุมชาตก (สฺยา)  ๔ ฉ.ม. วีตินาเมมิ
อสฺสทฺโธ"ติ. เตหิ จ การเณหิ อยํ วิมุตฺโต. ภควา หิ ลชฺชีนํ อคฺโค.
ปริสุทฺธุปฺปตฺติโก ปิณฺฑปาโต, ภควา จ ธาโต สุหิโต, ปจฺจาสึสโกปิ จญฺโ
ปุคฺคโล นตฺถิ, เย โลเก สทฺธา, ภควา เตสํ อคฺโคติ เอวํ จินฺเตตฺวา จ โส
ตํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา ฯเปฯ วีตินาเมยฺย. เอตฺตาวตา โยปิ อภุญฺชิตฺวา
สมณธมฺมํ กโรติ, โสปิ ภุญฺชิตพฺพกเมว ปิณฺฑปาตํ น ภุตฺโต โหติ, โยปิ
ภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรติ, โสปิ ภุญฺชิตพฺพกเมว ภุตฺโต โหติ. นตฺถิ
ปิณฺฑปาเต วิเสโส. ปุคฺคเล ปน อตฺถิ วิเสโส. ตสฺมา ตํ ทสฺเสนฺโต กิญฺจาปิ
โสติ อิธมาห.
     ตตฺถ กิญฺจาปีติ อนุชานนปสํสนตฺเถ นิปาโต. กึ อนุชานาติ? ตสฺส
ภิกฺขุโน ตํ อนวชฺชปริโภคํ. กึ ปสํสติ? ภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมกรณํ. อิทํ วุตฺตํ
โหติ, ยหิปิ โส ภิกฺขุ เอวํ ภุญฺชิตพฺพเมว ภุญฺชิตฺวา กาตพฺพเมว กเรยฺย.
อถ โข อสุเยว เม ปุริโม ภิกฺขูติ โย ปุริโม ภิกฺขุ ตมปิ ปิณฺฑปาตํ
ปฏิกฺขิปิตฺวา สมณธมฺมํ กโรติ, โสเยว มม ทฺวีสุ สูเรสุ สูรตโร วิย ทฺวีสุ
ปณฺฑิเตสุ ปณฺฑิตตโร วิย จ ปุชฺชตโร จ ปาสํสตโร จ, ทุติยภิกฺขุโต อติเรเกน
ปูชนีโย ปสํสนีโย จาติ วุตฺตํ โหติ.
     อิทานิ ตมตฺถํ การเณน สาเธนฺโต ตํ กิสฺส เหตูติ อาทิมาห. ตสฺสตฺโถ,
ตตฺถ สิยา ตุมฺหากํ, กสฺมา โส ภิกฺขุ ภควโต ปุชฺชตโร จ ปาสํสตโร จาติ,
ตญฺหิ ตสฺสาติ ยสฺมา ตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺขิปนํ ตสฺส ภิกฺขุโน ทีฆรตฺตํ อปฺปิจฺฉตาย
ฯเปฯ วิริยารมฺถาย สํวตฺติสฺสติ. กถํ? ตสฺส หิ สเจ อปเรน สมเยน ปจฺจเยสุ
อตฺริจฺฉตา วา ปาปิจฺฉตา วา มหิจฺฉตา วา อุปฺปชฺชิสฺสติ. ตโต นํ อิมินา
ปิณฺฑปาตปฏิกฺเขปงฺกุเสน นิวาเรสฺสติ "อเร ตฺวํ สุคตาติริตฺตํปิ ปิณฺฑปาตํ
ปฏิกฺขิปิตฺวา อีทิสํ อิจฺฉํ อุปฺปาเทสี"ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขมาโน. เอส นโย
อสนฺตุฏฺิยา อสลฺเลขสฺส จุปฺปนฺนสฺส นิวารเณ. เอวํ ตาวสฺส อปฺปิจฺฉตาย
สนฺตุฏฺิยา สลฺเลขาย สํวตฺติสฺสติ.
     สุภรตายาติ เอตถ อยํ วณฺณนา, อิเธกจฺโจ อตฺตโนปิ อุปฏฺากานมฺปิ
ทุพฺภโร โหติ ทุปฺโปโส. เอกจฺโจ อตฺตโนปิ อุปฏฺากานมฺปิ สุภโร โหติ
สุโปโส. กถํ? โย หิ อมฺพิลาทีนิ ลทฺธา อนมฺพิลาทีนิ ปริเยสติ, อญฺสฺส
ฆเร ลทฺธํ อญฺสฺส ฆเร ฉฺฑเฑนฺโต สพฺพกาลํ วิจริตฺวา ริตฺตปตฺโตว วิหารํ
ปวิสิตฺวา นิปชฺชติ, อยํ อตฺตโน ทุพฺภโร. โย ปน สาลิมํโสทนาทีนํ ปตฺเต ปูเรตฺวา
นินฺเนปิ ทุมฺมุขภาวํ อนตฺตมนภาวเมว จ ทสฺเสติ, เตสํ วา สมฺมุขาว ตํ ปิณฺฑปาตํ
"กึ ตุเมฺหหิ ทินฺนนฺ"ติ อปสาเทนฺโต สามเณรคหฏฺาทีนํปิ เทติ, อยํ อุปฏฺากานํ
ทุพฺภโร. เอตํ ทิสฺวา มนุสฺสา ทูรโตว ปริวชฺเชนฺติ "ทุพฺภโร ภิกฺขุ น สกฺกา
โปสิตุนฺ"ติ. โย ปน ยํ กิญฺจิ ลูขํ วา ปณีตํ วา ลทฺธา ตุฏฺจิตฺโตว ภุญฺชิตฺวา
วิหารํ คนฺตฺวา อตฺตโน กมฺมํ กโรติ, อยํ อตฺตโน สุภโร. โย จ ปเรสมฺปิ
อปฺปํ วา พหุํ วา ลูขํ วา ปณีตํ วา ทานํ อหีเฬตฺวา อตฺตมโน วิปฺปสนฺนมุโข
หุตฺวา เตสํ สมฺมุขาว ปริภุญฺชิตฺวา ยาติ, อยํ อุปฏฺากานํ สุภโร. เอตํ ทิสฺวา
มนุสฺสา อติวิย ตุฏฺา โหนฺติ, "อมฺหากํ ภทนฺโต สุภโร โถกโถเกนปิ
ตุสฺสติ, มยเมว นํ โปสิสฺสามา"ติ ปฏิญฺ กตฺวา โปเสนฺติ.
     ตตฺถ สเจ อปเรน สมเยน ตสฺส อตฺตโน วา อุปฏฺากานํ ทุพฺภรตานเยน
จิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ตโต นํ อิมินา ปิณฺฑปาตปฏิกฺเขปงฺกุเสน นิวาเรสฺสติ
"อเร ตฺวํ สุคตาติริตฺตมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อีทิสํ จิตฺตํ อุปฺปาเทสี"ติ
เอวํ ปจฺจเวกฺขมาโน, เอวมสฺส สุภรตาย สํวตฺติสฺสติ. สเจ ปนสฺส โกสชฺชํ
อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตมฺปิ เอเตเนวงฺกุเสน นิวาเรสฺสติ "อเร ตฺวํ นาม ตทา
สุคตาติริตฺตมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฏิขิปิตฺวา ตถา ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยปเรโตปิ สมณธมฺมํ
กตฺวา อชฺช โกสชฺชมนุยญฺชสี"ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขมาโน, เอวมสฺส วิริยารมฺภาย
สํวตฺติสฺสติ. เอวมสฺส อิทํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺเขปนํ ทีฆรตฺตํ อปฺปิจฺฉตาย ฯเปฯ
วิริยารมฺภาย สํวตฺติสฺสติ. เอวมสฺสิเม ปญฺจ คุณา ปริปูรา ทส กถาวตฺถูนิ
ปริปูเรสฺสนฺติ.
     กถํ? ตตฺร หิ ปาลิยํเยว อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺีวิริยารมฺภวเสน ตีณิ
อาคตานิ, สลฺเลเขน สงฺคหิตานิ, อิทญฺหิ สพฺพกถาวตฺถูนํ นามเมว, ยทิทํ
สลฺเลโข. ยถาห "ยา จ โข อยํ อานนฺท กถา อภิสลฺเลขิกา เจโตวิวรณสปฺปายา ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เจโตวินีวรณสปฺปายา, อิ. เจโตวิวรณสปฺปายา,  ปาลิ. เจโตวิจารณสปฺปายา
เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิญฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย
สํวตฺตติ. เสยฺยถีทํ? อปฺปิจฺฉกถา"ติ ๑- วิตฺถาโร. เอวํ อิเม ปญฺจ คุณา
ปริปูรา ทส กถาวตฺถูนิ ปริปูเรสฺสนฺติ. ทส กถาวตฺถูนิ ปริปูรานิ ติสฺโส
สิกฺขา ปริปูเรสฺสนฺติ.
     กถํ? เอเตสุ หิ อปฺปิจฺฉกถา สนฺโตสกถา อสํสคฺคกถา สีลกถาติ อิมา
จตสฺโส กถา อธิสีลสิกฺขาสงฺคหิตาเยว. ปวิเวกกถา วิริยารมฺภกถา สมาธิกถาติ
อิมา ติสฺโส อธิจิตฺตสิกฺขาสงฺคหิตา. ปญฺากถา วิมุตฺติกถา วิมุตฺติาณทสฺสนกถาติ
อิมา ติสฺโส อธิปญฺาสิกฺขาสงฺคหิตาติ. เอวํ ทส กถาวตฺถูนิ ปริปูรานิ
ติสฺโส สิกฺขา ปริปูเรสฺสนฺติ. ติสฺโสปิ สิกฺขา ปริปูรา ปญฺจ อเสกฺขธมฺมกฺขนฺเธ
ปริปูเรสฺสนฺติ.
     กถํ? ปริปูรา หิ อธิสีลสิกฺขา อเสกฺโข สีลกฺขนฺโธเยว โหติ, อธิจิตฺตสิกฺขา
อเสกฺโข สมาธิกฺขนฺโธ, อธิปญฺาสิกฺขา อเสกฺขา ปญฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณ-
ทสฺสนกฺขนฺธา เอวาติ เอวํ ติสฺโส สิกฺขา ปริปูรา ปญฺจ อเสกฺขธมฺมกฺขนฺเธ
ปริปูเรสฺสนฺติ. ปญฺจ ธมฺมกฺขนฺธา ปริปูรา อมตํ นิพฺพานํ ปริปูเรสฺสนฺติ.
เสยฺยถาปิ อุปริปพฺพเต ปาวุสฺสโก มหาเมโฆ อภิวุฏฺโ ปพฺพตกนฺทรปทรสาขา ๒-
ปริปูเรติ. ตา ปริปูรา กุสุพฺเภ กุสุพฺภา มหาสุพฺเภ, มหาสุพฺภา กุนฺนทิโย,
กุนฺนทิโย มหานทิโย, มหานทิโย สมุทฺทํ สาครํ ปริปูเรสฺสนฺติ, เอวเมวนฺตสฺส
ภิกฺขุโน อิเม ปญฺจ คุณา ปริปูรา ทส กถาวตฺถูนิ อาทึ กตฺวา ยาว อมตํ นิพฺพานํ
ปริปูเรสฺสนฺติ. เอวมยํ ภิกฺขุ ธมฺมทายาทปฏิปทํ ปฏิปนฺโน ปรมธมฺมทายาทํ
ลจฺฉตีติ. เอตมตฺถํ สมฺปสฺสมาโน ภควา "ตํ กิสฺส เหตุ, ตญฺหิ ตสฺส ภิกฺขเว
ภิกฺขุโน"ติ อาทิมาห.
     เอวํ ตสฺส ภิกฺขุโน ปุชฺชตรปาสํสตรภาวํ การเณน สาเธตฺวา อิทานิ
เต ภิกฺขู ตถตฺตาย สนฺนิโยเชนฺโต ตสฺมาติห เม ภิกฺขเวติ อาทิมาห. กึ วุตฺตํ
โหติ, ยสฺมา โย ตํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กเรยฺย, โส อิเมหิ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุปริ. ๑๔/๑๘๙,๑๙๒/๑๖๒, ๑๖๔ มหาสุญฺตสุตฺต.  ๒ ฉ.ม. ปพฺพตกนฺทรสรสาขา
ปญฺจหิ มูลคุเณหิ ปริพาหิโร. โย ปน อภุญฺชิตฺวา กเรยฺย, โส อิเมสํ ภาคี
โหติ "ตสฺมาติห เม ภิกฺขเว ฯเปฯ โน อามิสทายาทา"ติ.
     อิทมโวจ ภควาติ อิทํ นิพฺพานปริโยสานโต ๑- ปภูติ ยาว โน
อามิสทายาทาติ สุตฺตปฺปเทสํ ภควา อโวจ. อิทํ วตฺวาน สุคโตติ อิทญฺจ
สุตฺตปฺปเทสํ วตฺวาว ๒- โสภนาย ปฏิปทาย คตตฺตา สุคโตติ สงฺขํ ปตฺโตเยว
ภควา. อุฏฺายาสนา วิหารํ ปาวิสีติ ปญฺตฺตปวรพุทฺธาสนโต อุฏฺหิตฺวา วิหารํ
อตฺตโน มหาคนฺธกุฏึ ปาวิสิ อภิสมฺภินฺนาย เอว ปริสาย, กสฺมา?  ธมฺมโถมนตฺถํ.
     พุทฺธา กิร อปรินิฏฺิตาย เทสนาย วิหารํ ปวิสนฺตา ทฺวีหิ การเณหิ
ปวิสนฺติ ปุคฺคลโถมนตฺถํ วา ธมฺมโถมนตฺถํ วา. ปุคฺคลโถมนตฺถํ ปวิสนฺโต เอวํ
จินฺเตติ ๓- "อิมํ มยา สงฺขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิฏฺ, วิตฺถาเรน อวิภตฺตํ,
ธมฺมปฏิคฺคาหกา ภิกฺขู อุคฺคเหตฺวา อานนฺทํ วา กจฺจานํ วา อุปสงฺกมิตฺวา
ปุจฺฉิสฺสนฺติ, เต มยฺหํ าเณน สํสนฺเทตฺวา กเถสฺสนฺติ. ๔- ตโต ธมฺมปฏิคฺคาหกา
ปุน มํ ปุจฺฉิสฺสนฺติ, เตสมหํ สุกถิตํ ภิกฺขเว อานนฺเทน, สุกถิตํ กจฺจาเนน,
มญฺเจปิ ตุเมฺห เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยาถ. อหมฺปิ นํ เอวเมว พฺยากเรยฺยนฺติ
เอวนฺเต ปุคฺคเล โถเมสฺสามิ, ตโต เตสุ คารวํ ชเนตฺวา ภิกฺขู อุปสงฺกเมสฺสนฺติ,
เตปิ ภิกฺขู อตฺเถ จ ธมฺเม จ นิโยเชสฺสนฺติ, เต เตหิ นิโยชิตา ติสฺโส
สิกฺขา ปริปูเรนฺตา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตี"ติ.
     ธมฺมโถมนตฺถํ ปวิสนฺโต เอวํ จินฺเตติ, ๓- ยถา อิเธว จินฺเตสิ "มยิ
วิหารํ ปวิฏฺเ ตเมว อามิสทายาทํ ครหนฺโต ธมฺมทายาทญฺจ โถเมนฺโต
อิมิสสํเยว ปริสติ นิสินฺโน สาริปุตฺโต ธมฺมํ เทเสสฺสติ, เอวํ ทฺวินฺนมฺปิ
อมฺหากํ เอกชฺฌาสยาย มติยา เทสิตา อยํ เทสนา อคฺคา จ ครุกา จ ภวิสฺสติ
ปาสาณจฺฉตฺตสทิสา. จตุโรฆนิตฺถรณฏฺเน ติตฺเถ วสิตนาวา วิย สคฺคคมนฏฺเน
จตุยุตฺตอาชญฺรโถ วิย จ ภวิสฺสติ. ยถา จ `เอวํ กโรนฺตสฺส อยํ ทณฺโฑ'ติ
ปริสติ อาณํ เปตฺวา อุฏฺายาสนา ปาสาทํ อารุเฬฺห ราชินิ ตตฺเถว นิสินฺโน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิทานปริโยสานโต  ๒ ม. วตฺวา จ   ๓-๓ ฉ.ม. จินฺเตสิ
@๔ สี. วิสฺสชฺเชสฺสนฺติ.
เสนาปติ ตํ รญฺโ ปิตํ อาณํ ปวตฺเตติ, เอวมฺปิ มยา ปิตํ เทสนํ
อิมิสฺสํเยว ปริสติ นิสินฺโน สาริปุตฺโต โถเมตฺวา เทเสสฺสติ, เอวํ ทฺวินฺนมฺปิ
อมฺหากํ มติยา เทสิตา อยํ เทสนา พลวตรา มชฺฌนฺติกสุริโย วิย ปชฺชลิสฺสตี"ติ,
เอวํ อิธ ธมฺมโถมนตฺถํ อุฏฺายาสนา วิหารํ ปาวิสิ.
     อีทิเสสุ จ าเนสุ ภควา นิสินฺนาสเนเยว อนฺตรหิโต จิตฺตคติยา วิหารํ
ปวิสตีติ เวทิตพฺโพ. ยทิ หิ กายคติยา คจฺเฉยฺย, สพฺพา ปริสา ภควนฺตํ
ปริวาเรตฺวา คจฺเฉยฺย, สา เอกวารํ ภินฺนา ปุน ทุสฺสนฺนิปาตา ภเวยฺยาติ. ภควา
จิตฺตคติยา เอว ปาวิสิ.
     [๓๑] เอวํ ปวิฏฺเ ปน ภควติ ภควโต อธิปฺปายานุรูปํ ตํ ธมฺมํ
โถเมตุกาโม ตตฺร โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ฯเปฯ เอตทโวจ. ตตฺถ อายสฺมาติ
ปิยวจนเมตํ. สาริปุตฺโตติ ตสฺส เถรสฺส นามํ, ตญฺจ โข มาติโต, น ปิติโต.
รูปสาริยา หิ พฺราหฺมณิยา โส ปุตฺโต, ตสฺมา สาริปุตฺโตติ วุจฺจติ.
อจิรปกฺกนฺตสฺสาติ ปกฺกนฺตสฺส สโต น จิเรน. อาวุโส ภิกฺขเวติ เอตฺถ ปน พุทฺธา
ภควนฺโต สาวเก อาลปนฺตา ภิกฺขเวติ อาลปนฺติ. สาวกา ปน พุทฺเธหิ สทิสา มา โหมาติ
อาวุโสติ ปมํ วตฺวา ปจฺฉา ภิกฺขเวติ ๑- ภณนฺติ. พุทฺเธหิ  จ อาลปิโต ภิกฺขุสํโฆ
`ภทนฺเตติ ปฏิวจนํ เทติ, สาวเกหิ `อาวุโสติ.
     กิตฺตาวตา นุ โข อาวุโสติ เอตฺถ กิตฺตาวตาติ ปริจฺเฉทวจนํ, กิตฺตเกนาติ
วุตฺตํ โหติ. นุกาโร ปุจฺฉายํ. โขกาโร นิปาตมตฺตํ. สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺส วิหรโตติ
ตีหิ วิเวเกหิ กายจิตฺตอุปธิวิเวเกหิ สตฺถุโน วิหรนฺตสฺส. วิเวกนฺนานุสิกฺขนฺตีติ
ติณฺณํ วิเวกานํ อญฺตรมฺปิ นานุสิกฺขนฺติ, อามิสทายาทาว โหนฺตีติ อิทมตฺถํ
อายสฺมา สาริปุตฺโต ภิกฺขู ปุจฺฉิ. เอส นโย สุกฺกปกฺเขปิ.
     เอวํ วุตฺเต ตมตฺถํ โสตุกามา ภิกฺขู ทูรโตปิ โขติ อาทิมาหํสุ. ตตฺถ
ทูรโตปีติ ติโรรฏฺโตปิ ติโรชนปทโตปิ อเนกโยชนคณนโตปีติ วุตฺตํ โหติ. สนฺติเกติ
สมีเป. อญฺาตุนฺติ ชานิตุํ พุชฺฌิตุํ. อายสฺมนฺตํเยว สาริปุตฺตํ ปฏิภาตูติ
@เชิงอรรถ: ๑ ปาลิ. ภิกฺขโวติ
อายสฺมโตเยว สาริปุตฺตสฺส ภาโค โหตุ, อายสฺมา ปน สาริปุตฺโต อตฺตโน
ภาคํ กตฺวา วิภชตูติ วุตฺตํ โหติ. อายสฺมโต หิ ภาโค ยทิทํ อตฺถกฺขานํ,
อมฺหากมฺปน สวนํ ภาโคติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย, เอวํ สทฺทลกฺขเณน สเมติ.
เกจิ ปน ภณนฺติ "ปฏิภาตูติ ทิสฺสตู"ติ. อปเร "อุปฏฺาตู"ติ. ธาเรสฺสนฺตีติ
อุคฺคเหสฺสนฺติ ปริยาปุณิสฺสนฺติ. ตโต เนสํ กเถตุกาโม เถโร เตนหีติ อาทิมาห.
ตตฺถ เตนาติ กรณวจนํ. หิกาโร นิปาโต. ยสฺมา โสตุกามตฺถ, ยสฺมา จ มยฺหํ
ภารํ อาโรจยิตฺถ, ตสฺมา สุณาถาติ วุตฺตํ โหติ. เตปิ ภิกฺขู เถรสฺส วจนํ
สมฺปฏิจฺฉึสุ, เตนาห "เอวมาวุโส ๑- ฯเปฯ ปจฺจสฺโสสุนฺ"ติ.
     อถ เนสํ อามิสทายาทํ ครหนฺเตน ภควตา "ตุเมฺหปิ เตน อาทิสฺสา ๒-
ภเวยฺยาถา"ติ เอเกเนวากาเรน วุตฺตมตฺถํ ตีหิ อากาเรหิ ทสฺเสนฺโต อายสฺมา
สาริปุตฺโต เอตทโวจ "อิธาวุโส สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต ฯเปฯ เอตฺตาวตา
โข อาวุโส สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต สาวกา วิเวกํ นานุสิกฺขนฺตี"ติ.
     เอตฺตาวตา ยญฺจ ภควา อามิสทายาทปฏิปทํ ครหนฺโต "ตุมฺเหปิ เตน
อาทิสฺสา ๒- ภเวยฺยาถา"ติ อาห. ยญฺจ อตฺตนา ปุจฺฉํ ปุจฺฉิ "กิตฺตาวตา นุ
โข ฯเปฯ นานุสิกฺขนฺตี"ติ. ตสฺส วิตฺถารโต อตฺโต สุวิภตฺโต โหติ. โส จ
โข ภควโต อาทิสฺสภาวํ ๓- อนามสิตฺวาว. ภควโตเยว หิ ยุตฺตํ สาวเก
อนุคณฺหนฺตสฺส "อหมฺปิ เตน อาทิสฺโส ๓- ภวิสฺสามี"ติ วุตฺตํ, น สาวกานํ.
เอส นโย สุกฺกปกฺเขปิ, อยนฺตาเวตฺถ อนุสนฺธิกฺกมโยชนา.
     อยมฺปเนตฺถ วณฺณนา. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน, สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺสาติ
สตฺถุโน ตีหิ วิเวเกหิ อจฺจนฺตํ ปวิวิตฺตสฺส. วิเวกํ นานุสิกฺขนฺตีติ กายวิเวกํ
นานุสิกฺขนฺติ, น ปริปูเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ยทิ ปน ติวิธํปิ วิเวกํ สนฺธาย
วเทยฺย, ปุจฺฉาย อวิเสโส สิยา, พฺยากรณปกฺโข หิ อยํ. ตสฺมา อิมินา ปเทน
กายวิเวกํ, "เยสญฺจ ธมฺมานนนฺ"ติ อาทินา จิตฺตวิเวกํ, "พาหุลฺลิกา"ติ อาทินา
อุปธิวิเวกญฺจ ทสฺเสสีติ เอวเมตฺถ สงฺเขปโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวมาวุโสติ.   ๒-๒ ฉ.ม. อาทิยา    ๓-๓ ฉ.ม. อาทิยภาวํ, อาทิโย
     เยสญฺจ ธมฺมานนฺติ โลภาทโย สนฺธายาห, เย ปรโต "ตตฺราวุโส โลโภ
จ ปาปโก"ติ อาทินา นเยน วกฺขติ. นปฺปชหนฺตีติ น ปริจฺจชนฺติ, จิตฺตวิเวกํ
น ปริปูเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. พาหุลฺลิกาติ จีวราทิพาหุลฺลาย ปฏิปนฺนา. สาสนํ
สิถิลํ คณฺหนฺตีติ สาถิลิกา. ๑- โอกฺกมเน ปุพฺพงฺคมาติ เอตฺถ โอกฺกมนํ วุจฺจติ
อโธคมนฏฺเน ปญฺจ นีวรณานิ, เตน ปญฺจนีวรณปูรเณน ปุพฺพงฺคมาติ วุตฺตํ
โหติ. ปวิเวเกติ อุปธิวิเวเก นิพฺพาเน. นิกฺขิตฺตธูราติ ๒- โอโรปิตธูรา, ตทธิคมาย
อารมฺภํปิ อกุรุมานาติ, เอตฺตาวตา อุปธิวิเวกํ น ปริปูเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
     เอตฺตาวตา อนิยเมเนว วตฺวา อิทานิ เทสนํ นิยเมนฺโต "ตตฺราวุโส"ติ
อาทิมาห, กสฺมา? สาวกา "ตีหิ าเนหี"ติ เอวญฺหิ อนิยเมตฺวาว วุจฺจมาเน
"ตมฺปิ อญฺเ ๓- ภณติ, น อมฺเห"ติ อุทาสีนาปิ โหนฺติ. "เถรา นวา มชฺฌิมา"ติ
เอวมฺปน นิยเมตฺวา วุจฺจมาเน อเมฺห ภณตีติ อาทรํ กโรนฺติ. ยถา รญฺโ ๔-
"อมจฺเจหิ นครวีถิโย โสเธตพฺพา"ติ วุตฺเตปิ "เกน นุโข โสเธตพฺพา"ติ
มญฺมานา น โสเธนฺติ, อตฺตโน อตฺตโน ฆรทฺวารํ โสเธตพฺพนฺติ ปน เภริยา
นิกฺขมนฺตาย สพฺเพ มุหุตฺเตน โสเธนฺติ จ อลงฺกโรนฺติ จ เอวํ สมฺปทมิทํ
เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ ตตฺราติ เตสุ สาวเกสุ. เถราติ ทสวสฺเส อุปาทาย วุจฺจนฺติ.
ตีหิ าเนหีติ ตีหิ การเณหิ. อยญฺหิ านสทฺโท อิสฺสริยฏฺิติขณการเณสุ
ทิสฺสติ. "กึ ปนายสฺมา เทวานมินฺโท กมฺมํ กตฺวา อิมํ านํ ปตฺโต"ติ อาทีสุ
หิ อิสฺสริเย ทิสฺสติ. "านกุสโล โหติ อกฺขณเวธี"ติ อาทีสุ ิติยํ. "านโสเวตํ
ตถาคตํ ปฏิภาตี"ติ อาทีสุ ๕- ขเณ. "านญฺจ านโต อฏฺานญฺจ อฏฺานโต"ติ
อาทีสุ ๖- การเณ. อิธ ปน การเณเยว. การณญฺหิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ ติฏฺติ
ตทายตฺตวุตฺติภาเวน, ตสฺมา านนฺติ วุจฺจติ.
     อิมินา ปเมน าเนน เถรา ภิกฺขู คารยฺหาติ เอตฺถ คารยฺหาติ
ครหิตพฺพา. เถรา นาม สมานา อรญฺเ วนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สาถลิกา  ๒ ฉ.ม. นิกฺขิตฺตธุรา เอวมุปริปิ  ๓ ฉ.ม. มญฺเ  ๔ ฉ.ม. รญฺ
@๕ ม.ม. ๑๓/๘๗/๖๕ พหุเวทนิยสุตฺต  ๖ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๐๙/๔๐๙ ทสกนิทฺเทส,
@ม.มู. ๑๒/๑๔๘/๑๐๗
อุเปนฺติ, คามนฺตเสนาสนํ น มุญฺจนฺติ, สงฺคณิการามตํ วฑฺเฒนฺตา วิจรนฺติ,
กายวิเวกมฺปิ น ปริปูเรนฺติ, นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา อเหสุนฺติ เอวํ นินฺทิตพฺพา
โหนฺติ, อิมํ นินฺทํ อาวุโส ลภนฺตีติ ทสฺเสติ. ทุติเยน าเนนาติ เอตฺถาปิ อิเม
นาม เถราปิ สมานา เยสํ ธมฺมานํ สตฺถา ปหานมาห, เต โลภาทิธมฺเม น ชหนฺติ,
อจฺฉรสงฺฆาฏมตฺตมฺปิ เอกมนฺเต นิสีทิตฺวา จิตฺเตกคฺคตํ น ลภนฺติ, นวมชฺฌิมกาเล
กีทิสา อเหสุนฺติเอวํ นินฺทิตพฺพา โหนฺติ, อิมํ นินฺทํ อาวุโส ลภนฺตีติ
ทสฺเสติ เอวํ โยชนา กาตพฺพา. ตติเยน าเนนาติ เอตฺถาปิ อิเม นามาวุโส เถราปิ
สมานา อิตรีตเรน น ยาเปนฺติ, จีวรปตฺตเสนาสนปูติกายํ มณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตา
วิหรนฺติ อุปธิวิเวกํ อปูรยมานา, นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา อเหสุนฺติ เอวํ
นินฺทิตพฺพา โหนฺติ, อิมํ อาวุโส นินฺทํ ลภนฺตีติ ทสฺเสตีติ เอวํ โยชนา
เวทิตพฺพา. เอส นโย มชฺฌิมนววาเรสุ.
     อยมฺปน วิเสโส. มชฺฌิมาติ ปญฺจวสฺเส อุปาทาย ยาว นววสฺสาติ
วุจฺจนฺติ. นวาติ ปญฺจวสฺสาติ วุจฺจนฺติ ยถา จ ตตฺถ นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา
อเหสุนฺติ วุตฺตํ, เอวมิธ นวกาเล กีทิสา อเหสุํ, เถรกาเล กีทิสา ภวิสฺสนฺติ,
มชฺฌิมเถรกาเล กีทิสา ภวิสฺสนฺตีติ วตฺวา โยเชตพฺพา.
     [๓๒] อิมสฺมิญฺจ กณฺหปกฺเข วุตฺตปจฺจนีกนเยน สุกฺกปกฺเข อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. อยมฺปเนตฺถ สงฺเขโป, อิเมว วา เถราปิ สมานา โยชนปรมฺปราย
อรญฺเ วนปตฺถานิ เสนาสนานิ เสวนฺติ, คามนฺตเสนาสนํ อุปคนฺตุํ, ยุตฺตกาเลปิ
น อุปคจฺฉนฺติ, เอวํ ชิณฺณสรีราปิ อารทฺธวิริยา ปจฺจยทายกานํ ปสาทํ ชเนนฺติ,
นวมชฺฌิมกาเล กีทิสา อเหสุนฺติ อิมินา ปเมน าเนน เถรา ปาสํสา
ภวนฺติ, ปสํสํ ลภนฺติ. โลภาทโย ปหาย จิตฺตวิเวกํ ปูเรนฺติ, อยมฺปิ มหาเถโร
สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกปริวาริโต หุตฺวา นิสีทิตุํ ยุตฺตกาเลปิ อีทิเสปิ วเย
วตฺตมาเน ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ปวิฏฺโ สายํ นิกฺขมติ, สายํ ปวิฏฺโ ปาโต
นิกฺขมติ, กสิณปริกมฺมํ กโรติ, สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, มคฺคผลานิ อธิคจฺฉติ,
สพฺพตฺถาปิ จิตฺตวิเวกํ ปูเรติ อิมินา ทุติเยน าเนน เถรา ภิกฺขู ปาสํสา
ภวนฺติ, ปสํสํ ลภนฺติ. ยสฺมึ กาเล เถรสฺส ปฏทุกูลโกเสยฺยาทีนิ ๑- สุขสมฺผสฺสานิ
ลหุจีวรานิ ยุตฺตานิ, ตสฺมิมฺปิ นาม กาเล อยํ มหาเถโร ปํสุกูลานิ ธาเรติ,
อสิถิลํ สาสนํ คเหตฺวา วิคตนีวรโณ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา อุปธิวิเวกํ
ปริปูรยมาโน วิหรติ, นวมชฺฌิมกาเล กีทิโส อโหสีติ อิมินา ตติเยน าเนน
เถรา ปาสํสา ภวนฺติ ปสํสํ ลภนฺตีติ. เอส นโย มชฺฌิมนววาเรสุ.
     [๓๓] ตตฺราวุโสติ โก อนุสนฺธิ, เอวํ นวหากาเรหิ อามิสทายาทปฏิปทํ
ครหนฺโต, นวหิ ธมฺมทายาทปฏิปทํ โถเมนฺโต, อฏฺารสหากาเรหิ เทสนํ
นิฏฺเปตฺวา, เย เต "เยสญฺจ ธมฺมานํ สตฺถา ปหานมาห, เต จ ธมฺเม
นปฺปชหนฺตี"ติ เอวํ ปหาตพฺพธมฺมา วุตฺตา, เตสํ สรูปโต "อิเม เต"ติ ทสฺเสตุํ
อิทํ "ตตฺราวุโส โลโภ จา"ติ อาทิมาห, อยมนุสนฺธิ.
     อปิจ เหฏฺา ปริยาเยเนว ธมฺมา กถิตา. อามิสมฺปน ปริยาเยนปิ
นิปฺปริยาเยนปิ กถิตํ. อิทานิ นิปฺปริยายธมฺมํ โลกุตฺตรมคฺคํ กเถตุํ อิทมาห.
อยญฺเจตฺถ อนุสนฺธิ.
     ตตฺราติ ๒- อตีตเทสนานิทสฺสนํ, "สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต สาวกา วิเวกํ
นานุสิกฺขนฺตี"ติ อาทินา นเยน วุตฺตเทสนายนฺติ วุตฺตํ โหติ. โลโภ จ ปาปโก
โทโส จ ปาปโกติ อิเม เทฺว ธมฺมา ปาปกา ลามกา, อิเม ปหาตพฺพาติ
ทสฺเสติ. ตตฺถ ลุพฺภนลกฺขโณ โลโภ. ทุสฺสนลกฺขโณ โทโส. เตสุ โลโภ
อามิสทายาทสฺส ปจฺจยานํ ลาเภ โหติ, โทโส อลาเภ. โลเภน อลทฺธํ ปตฺเถติ,
โทเสน อลภนฺโต วิฆาตมาหรติ. ๓- โลโภ จ เทยฺยธมฺเม โหติ, โทโส อทายเก
วา อมนุญฺทายเก วา. โลเภน นวตณฺหามูลเก ธมฺเม ปริปูเรติ, โทเสน
ปญฺจ มจฺฉริยานิ.
     อิทานิ เนสํ ปหานูปายํ ทสฺเสนฺโต โลภสฺส จ โทสสฺส จ ปหานายาติ
อาทิมาห. ตสฺสตฺโถ, ตสฺส ปน ปาปกสฺส โลภสฺส จ โทสสฺส จ ปหานาย.
อตฺถิ มชฺฌิมา ปฏิปทาติ มคฺคํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ. มคฺโค หิ โลโภ เอโก
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปฏฺฏนุนฺทุกูล..., ฉ.ม. ปฏฺฏทุกูล...  ๒ ฉ.ม. ตตฺถ ตตฺราติ
@๓ ฉ.ม. วิฆาตวา โหติ
อนฺโต, โทโส เอโก อนฺโตติ เอเต เทฺว อนฺเต น อุเปติ น อุปคจฺฉติ,
วิมุตฺโต เอเตหิ อนฺเตหิ, ตสฺมา "มชฺฌิมา ปฏิปทา"ติ วุจฺจติ. เอเตสํ มชฺเฌ
ภวตฺตา มชฺฌิมา, ปฏิปชฺชิตพฺพโต จ ปฏิปทาติ ตถา กามสุขลฺลิกานุโยโค เอโก
อนฺโต, อตฺตกิลมถานุโยโค เอโก อนฺโต, สสฺสตํ เอโก อนฺโต, อุจฺเฉโท เอโก
อนฺโตติ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ.
     จกฺขุกรณีติ อาทีหิ ปน ตเมว ปฏิปทํ โถเมติ. สา หิ สจฺจานํ ทสฺสนาย
สํวตฺตติ ทสฺสเน ปรินายกฏฺเนาติ จกฺขุกรณี. สจฺจานํ าณาย สํวตฺตติ
วิทิตกรณฏฺเนาติ าณกรณี. ราคาทีนญฺจ วูปสมนโต อุปสมาย สํวตฺตติ นาม. ๑-
จตุนฺนมฺปิ สจฺจานํ อภิญฺเยฺยภาวทสฺสนโต อภิญฺาย สํวตฺตติ. สมฺโพโธติ มคฺโค,
ตสฺสตฺถาย สํวตฺตนโต สมฺโพธาย สํวตฺตติ. มคฺโคเยว หิ มคฺคตฺถาย สํวตฺตติ
มคฺเคน กาตพฺพกิจฺจกรณโต. นิพฺพานํ นาม อปฺปจฺจยํ, ตสฺส ๒- ปน
สจฺฉิกิริยปจฺจกฺขกมฺมาย สํวตฺตนโต นิพฺพานาย สํวตฺตตีติ วุจฺจติ, อยเมตฺถ สาโร.
อิโต อญฺถา วณฺณนาปปญฺโจ.
     อิทานิ ตํ มชฺฌิมปฏิปทํ สรูปโต ทสฺเสตุกาโม "กตมาวุโส"ติ ปุจฺฉิตฺวา
"อยเมวา"ติ อาทินา นเยน วิสชฺเชสิ. ๓-
     ตตฺถ อยเมวาติ อวธารณวจนํ, อญฺมคฺคปฏิเสธนตฺถํ, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธ-
พุทฺธสาวกานํ สาธารณภาวทสฺสนตฺถํ จ. วุตฺตํ เจตํ "เอเสว มคฺโค นตฺถญฺโ,
ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา"ติ. ๔- สฺวายํ กิเลสานํ อารกตฺตาปิ อริโย. อริปฺปหานาย
สํวตฺตตีติปิ อริเยน เทสิโตติปิ อริยภาวปฏิลาภาย สํวตฺตตีติปิ อริโย. อฏฺหิ
องฺเคหิ อุเปตตฺตา อฏฺงฺคิโก. น จ องฺควิมุตฺโต ปญฺจงฺคิกตุริยาทีนิ วิย,
กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉติ, มคฺคติ วา นิพฺพานํ, มคฺคียติ วา นิพฺพานตฺถิเกหิ,
คมฺมติ วา เตหิ ปฏิปชฺชิยตีติ มคฺโค. เสยฺยถีทนฺติ นิปาโต, ตสฺส กตโม โส
อิติ เวติ อตฺโถ, กตมานิ วา ตานิ อฏฺงฺคานีติ. เอกเมกญฺหิ องฺคํ มคฺโคเยว,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นามสทฺโท น ทิสฺสติ    ๒ สี. นิพฺพานามตสฺส   ๓ ฉ.ม. วิสฺสชฺเชติ
@๔ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๒๗๔/๖๔ ปญฺจสตภิกฺขุวตฺถุ
ยถาห "สมฺมาทิฏฺิ มคฺโค เจว เหตุ จา"ติ, ๑- โปราณาปิ ภณนฺติ "ทสฺสนมคฺโค
สมฺมาทิฏฺิ, อภินิโรปนมคฺโค สมฺมาสงฺกปฺโป ฯเปฯ อวิกฺเขปมคฺโค
สมฺมาสมาธี"ติ.
     สมฺมาทิฏฺาทีสุ เจเตสุ สมฺมาทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมาภินิโรปนลกฺขโณ
สมฺมาสงฺกปฺโป. สมฺมาปริคฺคหณลกฺขณา สมฺมาวาจา. สมฺมาสมุฏฺานลกฺขโณ
สมฺมากมฺมนฺโต. สมฺมาโวทานลกฺขโณ สมฺมาอาชีโว. สมฺมาปคฺคหลกฺขโณ
สมฺมาวายาโม. สมฺมาอุปฏฺานลกฺขณา สมฺมาสติ. สมฺมาสมาธานลกฺขโณ สมฺมาสมาธิ.
นิพฺพจนมฺปิ เนสํ สมฺมา ปสฺสตีติ สมฺมาทิฏฺีติ เอเตเนว นเยน เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ สมฺมาทิฏฺิ อุปฺปชฺชมานา มิจฺฉาทิฏฺึ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส ๒- จ อวิชฺชํ
จ ปชหติ, นิพฺพานญฺจ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปสฺสติ, เต จ
โข อสมฺโมหโต น อารมฺมณโต, ตสฺมา "สมฺมาทิฏฺี"ติ วุจฺจติ.
     สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปํ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานํ
จ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา อภินิโรเปติ, ตสฺมา
"สมฺมาสงฺกปฺโป"ติ วุจฺจติ.
     สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจํ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานํ จ
อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา ปริคณฺหติ, ตสฺมา "สมฺมาวาจา"ติ
วุจฺจติ.
     สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตํ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานํ
จ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา สมุฏฺาเปติ, ตสฺมา "สมฺมากมฺมนฺโต"ติ
วุจฺจติ.
     สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวํ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานํ จ
อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา โวทาเปติ. ตสฺมา "สมฺมาอาชีโว"ติ
วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๐๓๙/๒๔๗ นิกฺเขปกณฺฑ  ๒ ฉ.ม., อิ. ตปฺปจฺจนียกิเลเส
@เอวมุปริปิ
     สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามํ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส ๑- จ โกสชฺชํ จ ปชหติ,
นิพฺพานํ จ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา ปฏิคฺคณฺหติ, ตสฺมา
"สมฺมาวายาโม"ติ วุจฺจติ.
     สมฺมาสติ มิจฺฉาสตึ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ ปชหติ, นิพฺพานํ จ อารมฺมณํ
กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา อุปฏฺาเปติ, ตสฺมา "สมฺมาสตี"ติ วุจฺจติ.
     สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธึ ตปฺปจฺจนีกกิเลเส จ อุทฺธจฺจํ จ ปชหติ,
นิพฺพานํ จ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ สมฺมา สมาธิยติ, ตสฺมา
"สมฺมาสมาธี"ติ วุจฺจติ.
     อิทานิ อยํ โข สา อาวุโสติ ตเมว ปฏิปทํ นิคเมนฺโต อาห. ตสฺสตฺโถ,
ยฺวายํ จตฺตาโรปิ โลกุตฺตรมคฺเค เอกโต กตฺวา กถิโต อฏฺงฺคิโก มคฺโค, อยํ
โข สา อาวุโส ฯเปฯ นิพฺพานาย สํวตฺตตีติ.
     เอวํ ปหาตพฺพธมฺเมสุ โลภโทเส ตปฺปหานูปายญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ
อญฺเปิ ปหาตพฺพธมฺเม เตสํ ปหานูปายญฺจ ทสฺเสนฺโต ตตฺราวุโส โกโธ จาติ
อาทิมาห. ตตฺถ กุชฺฌนลกฺขโณ โกโธ จณฺฑิกฺกลกฺขโณ วา, อาฆาตกรณรโส,
ทุสฺสนปจฺจุปฏฺาโน. อุปนทฺธนลกฺขโณ ๒- อุปนาโห, เวรํ อปฺปฏินิสฺสชฺชนรโส,
โกธานุปฺปพนฺธภาวปจฺจุปฏฺาโน. วุตฺตํ เจตํ "ปุพฺพกาเล *- โกโธ, อปรกาเล
อุปนาโห"ติ ๓- อาทิ.
     ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโข, เตสํ วินาสนรโส, ตทวจฺฉาทนปจฺจุปฏฺาโน.
ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปฬาโส, ปรคุเณหิ อตฺตโน คุณานํ สมิตกรณรโส, ปเรสํ
คุณปฺปมาเณน อุปฏฺานปจฺจุปฏฺาโน.
     ปรสมฺปตฺติขิยฺยนลกฺขณา ๔- อิสฺสา, ตสฺสา อกฺขมนลกฺขณา วา, ตตฺถ
อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา. อตฺตโน สมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณํ มจฺเฉรํ,
อตฺตโน สมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวอสุขายนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานํ.
@เชิงอรรถ: ๑ โปราณ. ตปฺปจฺจนีกธมฺเม    ๒ ฉ.ม. อุปนนฺธนลกฺขโณ
@*-๓ ปาลิ ปุพพกาลํ, อภิ. วิภงฺค, ๓๕/๘๙๑/๔๓๗ ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺค
@๔ ฉ.ม... ขียนลกฺขณา
     กตปาปปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, ตสฺส นิคูหนรสา, ตทาวรณปจฺจุปฏฺานา.
อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเยฺยํ, เตสํ สมุทาหรณรสํ,
สรีรากาเรหิปิ เตสํ วิภูตกรณปจฺจุปฏฺานํ.
     จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโน ถมฺโภ, อปฺปติสฺสยวุตฺติรโส,
อมทฺทวตาปจฺจุปฏฺาโน. กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภ, วิปจฺจนีกตารโส,
อคารวปจฺจุปฏฺาโน.
     อุนฺนติลกฺขโณ มาโน, อหงฺการรโส, อุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺาโน.
อพฺภุนฺนติลกฺขโณ อติมาโน, อติวิย อหงฺการรโส, อจฺจุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺาโน.
     มตฺตภาวลกฺขโณ มโท, มทคาหนรโส, อุมฺมาทปจฺจุปฏฺาโน. ปญฺจสุ
กามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสคฺคลกฺขโณ ปมาโท, โวสฺสคฺคานุปฺปทานรโส,
สติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺาโนติ เอวํ อิเมสํ ธมฺมานํ ลกฺขณาทีนิ เวทิตพฺพา. อยเมตฺถ
สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน "ตตฺถ กตโม โกโธ"ติ อาทินา วิภงฺเค ๑- วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺโพ.
     วิเสสโต เจตฺถ อามิสทายาโท อตฺตโน อลภนฺโต อญฺสฺส ลาภิโน
กุชฺฌติ, ตสฺส สกึ อุปฺปนฺโน โกโธ โกโธเยว, ตทุตฺตรึ ๒- อุปนาโห. โส เอว
กุทฺโธ อุปนยฺหนฺโต จ สนฺโตปิ อญฺสฺส ลาภิโน คุเณ มกฺเขติ, อหมฺปิ
ตาทิโสติ จ ยุคคฺคาหํ คณฺหาติ, อยมสฺส มกฺโข จ ปฬาโส จ, โส เอวํ มกฺขี
ปฬาสี ตสฺส ลาภสกฺการาทีสุ กึ อิมสฺส อิมินาติ อิสฺสติ ปทุสฺสติ, อยํ อิสฺสา.
สเจ ปนสฺส กาจิ สมฺปตฺติ โหติ, ตสฺสา เตน สาธารณภาวํ น สหติ, อิทมสฺส
มจฺเฉรํ. ลาภเหตุ โข ปน อตฺตโน สนฺเตปิ โทเส ปฏิจฺฉาเทติ, อยมสฺส
มายา. อสนฺเตปิ คุเณ ปกาเสติ, อิทมสฺส สาเยฺยํ. โส เอวํ ปฏิปนฺโน สเจ
ยถาธิปฺปายํ ลาภํ ลภติ, เตน ถทฺโธ โหติ อมุทุจิตฺโต, นยิทํ เอวํ กาตพฺพนฺติ
โอวทิตุํ อสกฺกุเณยฺโย, อยมสฺส ถมฺโภ. สเจ ปน นํ โกจิ กิญฺจิ วทติ "นยิทํ
เอวํ กาตพฺพนฺ"ติ, เตน สารทฺธจิตฺโต โหติ ภากุฏิกมุโข "โก เม ตฺวนฺ"ติ
ปสยฺหภาณี, อยมสฺส สารมฺโภ. ตโต ถมฺเภน "อหเมว เสยฺโย"ติ อตฺตานํ
มญฺนฺโต มานี โหติ. สารมฺเภน "เก อิเม"ติ ปเร อติมญฺนฺโต อติมานี,
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๙๑/๔๓๗ ทุกนิทฺเทส    ๒ ฉ.ม. ตตุตฺตริ
อยมสฺส มาโน จ อติมาโน จ. โส เตหิ มานาติมาเนหิ ชาติมทาทิอเนกรูปํ
มทํ ชเนติ, มตฺโต สมาโน กามคุณาทิเภเทสุ วตฺถูสุ ปมชฺชติ, อยมสฺส มโท
จ ปมาโท จาติ.
     เอวํ อามิสทายาโท อปริมุตฺโต โหติ อิเมหิ ปาปเกหิ ธมฺเมหิ อญฺเหิ
จ เอวรูเปหิ. เอวํ ตาเวตฺถ ปหาตพฺพธมฺมา เวทิตพฺพา. ปหานูปาโย ปาโต
จ อตฺถโต จ สพฺพตฺถ นิพฺพิเสโสเยว.
     าณปริจยปาฏวตฺถํ ปเนตฺถ อยํ เภโท จ กโม จ ภาวนานโย จ
เวทิตพฺโพ. ตตฺถ เภโท ตาว, อยญฺหิ มชฺฌิมา ปฏิปทา กทาจิ อริโย
อฏฺงฺคิโก มคฺโค โหติ, กทาจิ สตฺตงฺคิโค. อยญฺหิ โลกุตฺตรปมชฺฌานวเสน
อุปฺปชฺชมาโน อฏฺงฺคิโก โหติ, อวเสสฌานวเสน สตฺตงฺคิโก. อุกฺกฏฺนิทฺเทสโต
ปนีธ อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ ๑- วุตฺโต. ตโต ๒- ปรญฺหิ มคฺคงฺคํ นตฺถิ. เอวํ ตาเวตฺถ
เภโท เวทิตพฺโพ.
     ยสฺมา ปน สพฺพกุสลานํ สมฺมาทิฏฺิ เสฏฺา ๓- ยถาห "ปญฺา หิ
เสฏฺา กุสลา วทนฺตี"ติ. ๔- กุสลวาเร จ ปุพฺพงฺคมา, ยถาห "กถญฺจ ภิกฺขเว
สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ, สมฺมาทิฏฺึ `สมฺมาทิฏฺี'ติ ปชานาติ, มิจฉาทิฏฺึ
`มิจฺฉาทิฏฺี'ติ ปชานาตี"ติ ๕- วิตฺถาโร. ยถา จาห "วิชฺชา จ โข ภิกฺขเว
ปุพฺพงฺคมา กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา"ติ. ตปฺปภวาภินิพฺพตฺตานิ เสสงฺคานิ,
ยถาห "สมฺมาทิฏฺิสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหติ ฯเปฯ สมฺมาสติสฺส สมฺมาสมาธิ
ปโหตี"ติ. ๖- ตสฺมา อิมินา กเมน เอตานิ องฺคานิ วุตฺตานีติ เอวเมตฺถ กโม
เวทิตพฺโพ.
     ภาวนานโยติ โกจิ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ, โกจิ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ
สมถํ. กถํ? อิเธกจฺโจ สมถํ อุปจารสมาธึ วา อปฺปนาสมาธึ วา อุปฺปาเทติ,
อยํ สมโถ, โส ตญฺจ ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม อนิจฺจาทีหิ วิปสฺสติ, อยํ วิปสฺสนา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปนิธ อฏงฺคิโกติ วุตฺโต.  ๒ ฉ.ม. อิโต   ๓ ก. เสฏฺโ
@๔ ขุ. ชา. จตฺตาลีส. ๒๗/๒๔๖๘/๕๔๑ สรภงฺคชาตก.  ๕ ม. อุปริ. ๑๔/๑๓๖/๑๒๑
@มหาจตฺตาลีสกสุตฺต   ๖ ม. อุปริ. ๑๔/๑๔๑/๑๒๖ อนุปทวคฺค
อิติ ปมํ สมโถ, ปจฺฉา วิปสฺสนา. เตน วุจฺจติ "สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ
ภาเวตี"ติ. ตสฺส สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาวยโต มคฺโค สญฺชายติ, โส ตํ
มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ, ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต
สํโยฺนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ, ๑- เอวํ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ
ภาเวติ.
     อิธ ปเนกจฺโจ วุตฺตปฺปการํ สมถํ อนุปฺปาเทตฺวาว ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ
อนิจฺจาทีหิ วิปสฺสติ, อยํ วิปสฺสนา. ตสฺส วิปสฺสนาปาริปูริยา ตตฺถ ชาตานํ
ธมฺมานํ โวสฺสคฺคารมฺมณโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา, อยํ สมโถ. อิติ
ปมํ วิปสฺสนา. ปจฺฉา สมโถ. เตน วุจฺจติ "วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวตี"ติ.
ตสฺส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาวยโต มคฺโค สญฺชายติ, โส ตํ มคฺคํ
อาเสวติ ฯเปฯ พหุลีกโรติ, ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ฯเปฯ อนุสยา พฺยนฺตี
โหนฺติ, ๑- เอวํ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวติ.
     สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ สมถปุพฺพงฺคมํ ปน วิปสฺสนํ ภาวยโตปิ
วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาวยโตปิ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ สมถวิปสฺสนายุคนทฺธาว
โหนฺตีติ เอวเมตฺถ ภาวนานโย เวทิตพฺโพ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                     ธมฺมทายาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           ----------
@เชิงอรรถ: ๑-๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๗๐/๑๗๙ ยุคนทฺธสุตฺต, ขุ. ปฏิ. ๓๑/๕๓๔/๔๓๒
@ยุคนทฺธกถา (สฺยา), ตนฺนิสฺสยปาลิ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๙๖-๑๑๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=7&A=2422&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=2422&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=20
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=385
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=414
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=414
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12