อรรถกถาเล่มที่ ๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๓)

                        ๒. รฏฺปาลสุตฺตวณฺณนา
      [๒๙๓] เอวมฺเม สุตนฺติ รฏฺปาลสุตฺตํ. ตตฺถ ถุลฺลโกฏฺิตนฺติ ๑- ถุลฺลโกฏฺ
ปริปุณฺณโกฏฺาคารํ. โส กิร ชนปโท นิจฺจสสฺโส สทา พีชภณฺฑํ นิกฺขมติ,
ขลภณฺฑํ ปวิสติ. เตน ตสฺมึ นิคเม โกฏฺา นิจฺจปูราว โหนฺติ. ตสฺมา โส
ถุลฺลโกฏฺิตํเตฺวว ๒- สงฺขฺยํ คโต.
      [๒๙๔] รฏฺปาโลติ กสฺมา รฏฺปาโลติ? ภินฺนํ รฏฺ สนฺธาเรตุํ ปาเลตุํ
สมตฺโถติ รฏฺปาโล. กทา ปนสฺเสตํ นามํ อุปฺปนฺนนฺติ. ปทุมุตฺตรสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล.
อิโต หิ ปุพฺเพ สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก วสฺสสตสหสฺสายุเกสุ มนุสฺเสสุ ปทุมุตฺตโร
นาม สตฺถา อุปฺปชฺชิตฺวา ภิกฺขุสตสหสฺสปริวาโร โลกหิตาย จาริกํ จริ, ยํ
สนฺธาย วุตฺตํ:-
         "นครํ หํสวตี นาม ๓-        อานนฺโท นาม ขตฺติโย
          สุชาตา นาม ชนิกา         ปทุมุตฺตรสฺส สตฺถุโน"ติ. ๔-
      ปทุมุตฺตเร ปน อนุปฺปนฺเนเอว หํสวติยา เทฺว กุฏุมฺพิกา สทฺธา ปสนฺนา ๕-
กปณทฺธิกยาจกาทีนํ ทานํ ปฏฺปยึสุ. ตทา ปพฺพตวาสิโน ปญฺจสตา ตาปสา
หํสวตึ อนุปฺปตฺตา. เต เทฺวปิ ชนา ตาปเส คณมชฺเฌ ๖- ภินฺทิตฺวา อุปฏฺหึสุ.
ตาปสา กิญฺจิ กาลํ วสิตฺวา ปพฺพตปาทเมว คตา. เทฺว สํฆตฺเถรา โอหิยึสุ.
ตทา เตสํ เต ยาวชีวํ อุปฏฺานํ อกํสุ. ตาปเสสุ ภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ กโรนฺเตสุ
เอโก สกฺกสฺส ภวนสฺส วณฺณํ กเถสิ, เอโก ภูมินฺธรนาคราชภวนสฺส.
      กุฏุมฺพิเกสุ เอโก สกฺกภวนํ ปตฺถนํ กตฺวา สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺโต,
เอโก นาคภวเน ปาลิตนาคราชา นาม. ตํ สกฺโก อตฺตโน อุปฏฺานํ อาคตํ
ทิสฺวา นาคโยนิยํ อภิรมสีติ ปุจฺฉิ. โส นาภิรมามีติ อาห. เตนหิ ปทุมุตฺตรสฺส
ภควโต ทานํ ทตฺวา อิมสฺมึ าเน ปตฺถนํ กโรหิ, อุโภ สุขํ วสิสฺสามาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ถุลฺลโกฏฺิกนฺติ      ๒ ฉ.ม. ถุลฺลโกฏฺิกนฺเตว สงฺขํ
@๓ ก. นคเร หํสวติยา  ๔ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๑/๔๗๙  ปทุมุตฺตรพุทฺธวํส (สฺยา)
@๕ สี. สทฺธาสมฺปนฺนา  ๖ ฉ.ม. ตาปสคณํมชฺเฌ
นาคราชา สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา ภิกฺขุสตสหสฺสปริวารสฺส ภควโต สตฺตาหํ มหาทานํ
ททมาโน ปทุมุตฺตรทสพลสฺส ปุตฺตํ อุปเรวตํ นาม สามเณรํ ทิสฺวา สตฺตเม
ทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส ทิพฺพวตฺถานิ ทตฺวา สามเณรสฺส านนฺตรํ
ปตฺเถสิ. ภควา อนาคตํ โอโลเกตฺวา "อนาคเต โคตมสฺส นาม พุทฺธสฺส
ปุตฺโต ราหุลกุมาโร ภวิสฺสตี"ติ ทิสฺวา "สมิชฺฌิสฺสติ เต ปตฺถนา"ติ กเถสิ.
นาคราชา ตมตฺถํ สกฺกสฺส กเถสิ. สกฺโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตเถว สตฺตาหํ
มหาทานํ ๑- ทตฺวา ภินฺนํ รฏฺ สนฺธาเรตุํ ปาเลตุํ สมตฺถกุเล ปพฺพชิตฺวา
สทฺธาปพฺพชิตํ รฏฺปาลนฺนาม กุลปุตฺตํ ทิสฺวา "อหํปิ อนาคเต โลกสฺมึ
ตุมฺหาทิเส พุทฺเธ อุปฺปนฺเน ภินฺนํ รฏฺ สนฺธาเรตุํ ปาเลตุํ สมตฺถกุเล
นิพฺพตฺติตฺวา อยํ กุลปุตฺโต วิย สทฺธาปพฺพชิโต รฏฺาปาโล นาม ภเวยฺยนฺ"ติ
ปตฺถนํ อกาสิ. สตฺถา สมิชฺฌนกภาวํ ตฺวา อิมํ คาถมาห:-
             "สราชิกํ จาตุวณฺณํ        โปเสตุํ ยํ ปโหสฺสติ
              รฏฺปาลกุลํ นาม        ตตฺถ ชายิสฺสเต อยนฺ"ติ.
      เอวํ ปทุมุตฺตรสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ตสฺเสตํ นามมุปฺปนฺนนฺติ เวทิตพฺพํ.
      เอตทโหสีติ กึ อโหสิ? ยถา ยถา โขติอาทิ, ตตฺรายํ สงฺเขปกถา:-
อหํ โข เยน เยน การเณน ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, เตน เตน เม
อุปปริกฺขโต เอวํ โหติ "ยเทตํ สิกฺขาตฺตยพฺรหฺมจริยํ เอกทิวสํปิ อขณฺฑํ
กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริปุณฺณํ จริตพฺพํ, เอกทิวสํปิ จ
กิเลสมเลน อมลีนํ กตฺวา จริมกจิตฺตํ ปาเปตพฺพตาย เอกนฺตปริสุทฺธํ, สงฺขลิขิตํ
วิลิขิตสงฺขสทิสํ โธตสงฺขสปฺปฏิภาคํ กตฺวา จริตพฺพํ, อิทํ น สุกรํ อคารํ
อชฺฌาวสตา อคารมชฺเฌ วสนฺเตน เอกนฺตปริปุณฺณํ ฯเปฯ จริตุํ, ยนฺนูนาหํ
เกสญฺจ มสฺสุญฺจ โอหาเรตฺวา กาสายรสปีตตาย กาสายานิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตานํ
อนุจฺฉวิกานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา นิกฺขมิตฺวา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺยนฺ"ติ.
      อจิรปกฺกนฺเตสุ ถุลฺลโกฏฺิตเกสุ พฺราหฺมณคหปติเกสุ เยน ภควา
เตนุปสงฺกมีติ รฏฺปาโล อนุฏฺิเตสุ เตสุ น ภควนฺตํ ปพฺพชฺชํ ยาจิ. กสฺมา?
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทานํ
ตตฺถสฺส พหู าติสาโลหิตา มิตฺตา ปจฺจาสึสนฺติ, ๑- เต "ตฺวํ มาตาปิตูนํ
เอกปุตฺตโก, น ลพฺภา ตยา ปพฺพชิตุนฺ"ติ พาหายํปิ คเหตฺวา อากฑฺเฒยฺยุํ,
ตโต ปพฺพชฺชาย อนฺตราโย ภวิสฺสตีติ สเหว ปริสาย อุฏฺหิตฺวา โถกํ คนฺตฺวา
ปุน เกนจิ สรีรกิจฺจเลเสน นิวตฺติตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมฺม ปพฺพชฺชํ ยาจิ.
เตน วุตฺตํ "อถโข รฏฺปาโล กุลปุตฺโต อจิรปกฺกนฺเตสุ ถุลฺลโกฏฺิตเกสุ ฯเปฯ
ปพฺพาเชตุ มํ ภควา"ติ. ภควา ปน ยสฺมา ราหุลกุมารสฺส ปพฺพชิตโต ปภูติ
มาตาปิตูหิ อนนุญฺาตํ ปุตฺตํ น ปพฺพาเชติ, ตสฺมา นํ ปุจฺฉิ อนุญฺาโตสิ
ปน ตฺวํ รฏฺปาล มาตาปิตูหิ ฯเปฯ ปพฺพชฺชายาติ.
      [๒๙๕] อมฺมตาตาติ เอตฺถ อมฺมาติ มาตรํ อาลปติ, ตาตาติ ปิตรํ.
เอกปุตฺตโกติ เอโกว ปุตฺตโก, อญฺโ โกจิ เชฏฺโ วา กนิฏฺโ วา นตฺถิ.
เอตฺถ จ เอกปุตฺโตติ วตฺตพฺเพ อนุกมฺปวเสน เอกปุตฺตโกติ วุตฺตํ. ปิโยติ
ปีติชนโก. มนาโปติ มนวฑฺฒโก. สุเขธิโตติ สุเขน เอธิโต, สุขสํวฑฺฒิโตติ
อตฺโถ. สุขปริภโตติ สุเขน ปริภโต. ๒- ชาตกาลโต ปภูติ ธาตีหิ องฺกโต องฺกํ
อาหริตฺวา ธาริยมาโน อสฺสกรถกาทีหิ พาลกีฬนเกหิ กีฬยมาโน สาธุรสโภชนํ
โภชยมาโน สุเขน ปริหโฏ. น ตฺวํ ตาต รฏฺปาล กสฺสจิ ทุกฺขสฺส ชานาสีติ
ตฺวํ ตาต รฏฺปาล อปฺปมตฺตกํปิ กลฺลภาคํ ทุกฺขสฺส น ชานาสิ น สรสีติ
อตฺโถ. มรเณนปิ เต มยํ อกามกา วินา ภวิสฺสามาติ สเจปิ ตว อเมฺหสุ
ชีวมาเนสุ มรณํ ภเวยฺย, เตน เต มรเณนปิ มยํ อกามกา อนิจฺฉกา ๓- น
อตฺตโน รุจิยา วินา ภวิสฺสาม, ตยา วิโยคํ ปาปุณิสฺสามาติ อตฺโถ. กึ ปน
มยํ ตนฺติ เอวํ สนฺเต กึ ปน กึ นาม ตํ การณํ, เยน มยนฺตํ ชีวนฺตํ
อนุชานิสฺสาม. อถวา กึ ปน มยนฺตนฺติ เกน ปน การเณน มยนฺตํ ชีวนฺตํ
อนุชานิสฺสามาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
      [๒๙๖] ตตฺเถวาติ ยตฺถ นํ ิตํ มาตาปิตโร นานุชานึสุ, ตตฺเถว าเน.
อนนฺตรหิตายาติ เกนจิ อตฺถรเณน อนตฺถตาย. ปริจาเรหีติ คนฺธพฺพนฏนาฏกาทีนิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มิตฺตาปจฺจา    ๒ สี., ก. สุขปริหโฏติ สุเขน ปริหโฏ
@๓ สี. อนิจฺฉมานกา, ม. อนิจฺฉนฺตา
ปจฺจุปฏฺเปตฺวา ตตฺถ สหายเกหิ สทฺธึ ยถาสุขํ อินฺทฺริยานิ จาเรหิ สญฺจาเรหิ
อิโต จิโต จ อุปเนหีติ วุตฺตํ โหติ. อถวา ปริจาเรหีติ คนฺธพฺพนฏนาฏกาทีนิ
ปจฺจุปฏฺเปตฺวา สหายเกหิ สทฺธึ ลฬ อุปลฬ รม, กีฬสฺสูติปิ วุตฺตํ โหติ. กาเม
ปริภุญฺชนฺโตติ อตฺตโน ปุตฺตทาเรหิ สทฺธึ โภเค ภุญฺชนฺโต. ปุญฺานิ กโรนฺโตติ
พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ สํฆญฺจ อารพฺภ ทานปฺปทานาทีนิ สุคติมคฺคสํโสธกานิ
กุสลกมฺมานิ กโรนฺโต. ตุณฺหี อโหสีติ กถานุปฺปพนฺธวิจฺเฉทนตฺถํ นิราลาปสลฺลาโป
อโหสิ.
      [๒๙๗-๒๙๘] อถสฺส มาตาปิตโร ติกฺขตฺตุํ วตฺวา ปฏิวจนํปิ อลภมานา
สหายเก ปกฺโกสาเปตฺวา "เอส โว สหายโก ปพฺพชิตุกาโม, นิวาเรถ นนฺ"ติ
อาหํสุ. เตปิ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ติกฺขตฺตุํ อโวจุํ, เตสํปิ ตุณฺหี อโหสิ. เตน วุตฺตํ
อถโข รฏฺปาลสฺส กุลปุตฺตสฺส สหายกา ฯเปฯ ตุณฺหี อโหสีติ. อถสฺส สหายกานํ
ติกฺขตฺตุํ วตฺวา เอตทโหสิ "สเจ อยํ ปพฺพชฺชํ อลภมาโน มริสฺสติ, น โกจิ
คุโณ ลพฺภติ. ปพฺพชิตํ ปน นํ มาตาปิตาโรปิ กาเลน กาลํ ปสฺสิสฺสนฺติ, มยํปิ
ปสฺสิสฺสาม, ปพฺพชฺชาปิ จ นาเมสา ภาริยา, ทิวเส ทิวเส มตฺติกาปตฺตํ คเหตฺวา
ปิณฺฑาย จริตพฺพํ, เอกเสยฺยํ เอกภตฺตํ พฺรหฺมจริยํ อติทุกฺกรํ, อยํ จ สุขุมาโล
นาคริกชาติโย, ๑- โส ตํ จริตุํ อสกฺโกนฺโต ปุน อิเธว อาคมิสฺสติ, หนฺทสฺส
มาตาปิตโร อนุชานาเปสฺสามา"ติ. เต ตถา อกํสุ. มาตาปิตโรปิ นํ "ปพฺพชิเตน
ปน เต มาตาปิตโร อุทฺทสฺเสตพฺพา"ติ อิมํ กติกํ กตฺวา อนุชานึสุ. เตน วุตฺตํ
"อถโข รฏฺปาลสฺส กุลปุตฺตสฺส สหายกา เยน รฏฺปาลสฺส กุลปุตฺตสฺส
มาตาปิตโร ฯเปฯ อนุญฺาโตสิ มาตาปิตูหิ ฯเปฯ อุทฺทสฺเสตพฺพา"ติ. ตตฺถ
อุทฺทสฺเสตพฺพาติ อุทฺธํ ทสฺเสตพฺพา, ยถา ตํ กาเลน กาลํ ปสฺสนฺติ, เอวํ
อาคนฺตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสตพฺพา.
      [๒๙๙] พลํ คเหตฺวาติ สปฺปายโภชนานิ ภุญฺชนฺโต อุจฺฉาทนาทีหิ จ
กายํ ปริหรนฺโต กายพลํ ชเนตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา อสฺสุมุขํ าติปริวฏฺฏํ
ปหาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ฯเปฯ ปพฺพาเชตุ มํ ภนฺเต ภควาติ. ภควา สมีเป
@เชิงอรรถ: ๑ สี., ม. นาครกุลชาติโย
ิตํ อญฺตรํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ "เตนหิ ภิกฺขุ รฏฺปาลํ ปพฺพาเชหิ เจว
อุปสมฺปาเทหิ จา"ติ. สาธุ ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา รฏฺปาลํ
กุลปุตฺตํ ชินทตฺติยํ สทฺธิวิหาริกํ ลทฺธา ปพฺพาเชสิ เจว อุปสมฺปาเทสิ จ. เตน
วุตฺตํ "อลตฺถ โข รฏฺปาโล กุลปุตฺโต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ
อุปสมฺปทนฺ"ติ.
      ปหิตตฺโต วิหรนฺโตติ ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ เอวํ วิหรนฺโต. เนยฺยปุคฺคโล
หิ อยมายสฺมา, ตสฺมา ปุญฺวา อภินีหารสมฺปนฺโนปิ สมาโน "อชฺช อชฺเชว
อรหตฺตนฺ"ติ สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ ทฺวาทสเม วสฺเส อรหตฺตํ ปาปุณิ.
      เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ มยฺหํ มาตาปิตโร ปพฺพชฺชํ อนุชานมานา
"ตยา กาเลน กาลํ อาคนฺตฺวา อมฺหากํ ทสฺสนํ ทาตพฺพนฺ"ติ วตฺวา อนุชานึสุ,
ทุกฺกรการิกา โข ปน มาตาปิตโร, อหญฺจ เยนชฺฌาสเยน ปพฺพชิโต, โส เม
มตฺถกํ ปตฺโต, อิทานิ ภควนฺตํ อาปุจฺฉิตฺวา อตฺตานํ มาตาปิตูนํ ทสฺเสสฺสามีติ
จินฺเตตฺวา อาปุจฺฉิตุกาโม อุปสงฺกมิ. มนสากาสีติ "กึ นุ โข รฏฺปาเล คเต
โกจิ อุปทฺทโว ภวิสฺสตี"ติ มนสิ อกาสิ. ตโต "ภวิสฺสตี"ติ ตฺวา "สกฺขิสฺสติ
นุ โข รฏฺปาโล ตํ มทฺทิตุนฺ"ติ โอโลเกนฺโต ตสฺส อรหตฺตปฺปตฺตึ ทิสฺวา
"สกฺขิสฺสตี"ติ ตฺวา อนุญฺาสิ. ๑- เตน วุตฺตํ ยถา ภควา อญฺาสิ ฯเปฯ
กาลํ มญฺสีติ.
      มิคจีเรติ เอวํนามเก อุยฺยาเน. ตํ หิ รญฺา "อกาเล สมฺปตฺตปพฺพชิตานํ
ทินฺนเมว อิทํ, ยถาสุขํ ปริภุญฺชนฺตู"ติ เอวํ อนุญฺาตเมว อโหสิ, ตสฺมา เถโร "มม
อาคตภาวํ มาตาปิตูนํ อาโรเจสฺสามิ, เต เม ปาทโธวนอุโณฺหกปาทมกฺขนเตลาทีนิ
เปสิสฺสนฺตี"ติ จิตฺตํปิ อนุปฺปาเทตฺวา อุยฺยานเมว ปาวิสิ. ปิณฺฑาย ปาวิสีติ
ทุติยทิวเส ปาวิสิ.
      มชฺฌิมายาติ สตฺตทฺวารโกฏฺกสฺส ฆรสฺส มชฺฌิเม ทฺวารโกฏฺเก,
อุลฺลิขาเปตีติ กปฺปเกน เกเส ปหราเปติ. เอตทโวจาติ "อิเม สมณา อมฺหากํ
ปิยปุตฺตกํ ปพฺพาเชตฺวา โจรานํ หตฺเถ นิกฺขิปิตฺวา วิย เอกทิวสํปิ น ทสฺสาเปนฺติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สกฺขิสฺสตีติ อญฺาสิ
เอวํ ผรุสการกา เอเต ปุน อิมํ านํ อุปสงฺกมิตพฺพํ มญฺนฺติ, เอตฺโตว
นิกฺกฑฺฒิตพฺพา"ติ ๑- จินฺเตตฺวา เอตํ "อิเมหิ มุณฺฑเกหี"ติอาทิวจนํ อโวจ.
าติทาสีติ าตกานํ ทาสี. อาภิโทสิกนฺติ ปาริวาสิกํ เอกรตฺตาติกฺกนฺตํ ปูติภูตํ.
ตตฺรายํ ปทตฺโถ:- ปูติภาวโทเสน อภิภูโตติ อภิโทโส, โสว ๒- อภิโทสิโก.
เอกรตฺตาติกฺกนฺตสฺเสว นามสญฺา เอสา ยทิทํ อาภิโทสิโกติ, ตํ อาภิโทสิกํ.
กุมฺมาสนฺติ ยวกุมฺมาสํ. ฉฑฺเฑตุกามา โหตีติ ยสฺมา อนฺตมโส ทาสกมฺมการานํ
โครูปานํปิ อปริโภคารโห, ตสฺมา นํ กจวรํ วิย พหิ ฉฑฺเฑตุกามา โหติ.
สเจตนฺติ สเจ เอตํ. ภคินีติ ตํ ๓- อริยโวหาเรน อตฺตโน ธาตึ าติทาสึ อาลปติ.
ฉฑฺฑนียธมฺมนฺติ ฉฑฺเฑตพฺพสภาวํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "ภคินิ เอตํ สเจ พหิ
ฉฑฺฑนียธมฺมํ นิสฺสฏฺปริคฺคหํ, อิธ เม ปตฺเต อากิราหี"ติ. กึ ปน เอวํ
วตฺตุํ ลพฺภติ, วิญฺตฺติ วา ปยุตฺตวาจา วา น โหตีติ. น โหติ. กสฺมา?
นิสฺสฏฺปริคฺคหตฺตา. ยญฺหิ ฉฑฺฑนียธมฺมํ นิสฺสฏฺปริคฺคหํ, ยตฺถ สามิกา อนาลยา
โหนฺติ, ตํ สพฺพํ "เทถ อาหรถ อิธ ๔- อากิรถา"ติ วุตฺตํ วฏฺฏติ. เตเนว หิ
อยมายสฺมา อคฺคอริยวํสิโก สมาโนปิ เอวมาห.
      หตฺถานนฺติ ภิกฺขาคหณตฺถํ ปตฺตํ อุปนามยโต มณิพนฺธโต ปภูติ ทฺวินฺนํปิ
หตฺถานํ. ปาทานนฺติ นิวาสนนฺตโต ปฏฺาย ทฺวินฺนํปิ ปาทานํ. สรสฺสาติ สเจ
ตํ ภคินีติ วาจํ นิจฺฉารยโต สรสฺส จ. นิมิตฺตํ อคฺคเหสีติ หตฺถปิฏฺิอาทีนิ
โอโลกยมานา "ปุตฺตสฺส เม รฏฺปาลสฺส วิย สุวณฺณกจฺฉปปิฏฺิสทิสา อิมา
หตฺถปาทปิฏฺิโย, หริตาลวฏฺฏิโย วิย สุวฏฺฏิตา องฺคุลิโย, มธุโร สโร"ติ
คิหิกาเล สลฺลกฺขิตปุพฺพํ อาการํ อคฺคเหสิ สญฺชานิ สลฺลกฺเขสิ. ตสฺส หายสฺมโต
ทฺวาทสวสฺสานิ อรญฺาวาสญฺเจว ปิณฺฑิยาโลปโภชนญฺจ ปริภุญฺชนฺตสฺส
อญฺาทิโส สรีรวณฺโณ อโหสิ, เตน นํ สา าติทาสี ทิสฺวาว น สญฺชานิ,
นิมิตฺตํ ปน อคฺคเหสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิกฺกฑฺฒิตพฺพา เอเตติ             ๒ ฉ.ม. อภิโทโสว
@๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ              ๔ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
      [๓๐๐] รฏฺปาลสฺส มาตรํ เอตทโวจาติ เถรสฺส องฺคปจฺจงฺคานิ สณฺเปตฺวา
ถญฺ ปาเยตฺวา สํวฑฺฒิตธาตีปิ สมานา ปพฺพชิตฺวา มหาขีณาสวภาวปฺปตฺเตน
สามิปุตฺเตน สทฺธึ "ตฺวํ นุ โข เม ภนฺเต ปุตฺโต รฏฺปาโล"ติอาทิวจนํ
วตฺตุํ อวิสหนฺตี เวเคน ฆรํ ปวิสิตฺวา รฏฺปาลสฺส มาตรํ เอตทโวจ.
ยคฺเฆติ อาโรจนตฺเถ นิปาโต. สเจ เช สจฺจนฺติ เอตฺถ เชติ อาลปเน นิปาโต.
เอวํ หิ ตสฺมึ ชนปเท ๑- ทาสทาสีชนํ อาลปนฺติ, ตสฺมา หิ "โภติ ๒- ทาสิ
สเจ ตฺวํ สจฺจํ ภณสี"ติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
     อุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมิ? มหากุเล อิตฺถิโย พหิ นิกฺขมนฺตา ครหํ
ปาปุณนฺติ, อิทญฺจ อจฺจายิกกิจฺจํ, เสฏฺิสฺส นํ อาโรเจสฺสามีติ จินฺเตสิ.
ตสฺมา อุปสงฺกมิ. อญฺตรํ กุฑฺฑนฺติ ๓- ตสฺมึ กิร เทเส ทานปตีนํ ฆเรสุ
สาลา โหนฺติ, อาสนานิ เจตฺถ ปญฺตฺตานิ โหนฺติ, อุปฏฺาปิตํ อุทกกญฺชิยํ.
ตตฺถ ปพฺพชิตา ปิณฺฑาย จริตฺวา นิสีทิตฺวา ภุญฺชนฺติ. สเจ อิจฺฉนฺติ, ทานปตีนํปิ
สนฺตกํ คณฺหนฺติ. ตสฺมา ตํปิ อญฺตรสฺส กุลสฺส อีทิสาย สาลาย อญฺตรํ
กุฑฺฑมูลนฺติ เวทิตพฺพํ. น หิ ปพฺพชิตา กปณมนุสฺสา วิย อสารุปฺเป าเน
นิสีทิตฺวา ภุญฺชนฺตีติ.
      อตฺถิ นาม ตาตาติ เอตฺถ อตฺถีติ วิชฺชมานตฺเถ, นามาติ ปุจฺฉนตฺเถ
มญฺนตฺเถ วา นิปาโต. อิทํ หิ วุตฺตํ โหติ:- อตฺถิ นุ โข ตาต รฏฺปาล
อมฺหากํ ธนํ, นนุ มยํ นิทฺธนาติ วตฺตพฺพา, เยสํ โน ตฺวํ อีทิเส าเน
นิสีทิตฺวา อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสิ. ตถา อตฺถิ นุ โข ตาต รฏฺปาล
อมฺหากํ ชีวิตํ, นนุ มยํ ๔- มตาติ วตฺตพฺพา, เยสํ โน ตฺวํ อีทิเส าเน
นิสีทิตฺวา อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสิ. ตถา อตฺถิ มญฺเ ตาต รฏฺปาล ตว
อพฺภนฺตเร สาสนํ นิสฺสาย ปฏิพทฺโธ สมณคุโณ, ยํ ตฺวํ สุโภชนรสสํวฑฺฒิโตปิ
อิมํ ชิคุจฺฉเนยฺยํ อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ อมตมิว นิพฺพิกาโร ปริภุญฺชิสฺสสีติ. โส
ปน คหปติ ทุกฺขาภิตุนฺนตาย เอตมตฺถํ ปริปุณฺณํ กตฺวา วตฺตุมสกฺโกนฺโต
"อตฺถิ นาม ตาต รฏฺปาล อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสี"ติ เอตฺตกเมว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เทเส       ๒ ฉ.ม. ตฺวํ หิ โภติ   ๓ ฉ.ม. กุฏฏมูลนฺติ
@๔ สี. อริยสิทฺธิยํ
อวจ. อกฺขรจินฺตกา ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํ วทนฺติ:- อโนกปฺปนามริสนตฺถวเสเนตํ
อตฺถิสทฺเท อุปปเท "ปริภุญฺชิสฺสสี"ติ อนาคตวจนํ กตํ. ตสฺสายมตฺโถ "อตฺถิ
นาม ฯเปฯ ปริภุญฺชิสฺสสิ, อิทํ ปจฺจกฺขํปิ อหํ น สทฺทหามิ น มริสยามี"ติ
อิทํ เอตฺตกํ วจนํ คหปติ เถรสฺส ปตฺตมุขวฏฺฏิยํ คเหตฺวา ิตโกว กเถสิ.
เถโรปิ ปิตริ ปตฺตมุขวฏฺฏิยํ คเหตฺวา ิเตเยว ตํ ปูติกุมฺมาสํ ปริภุญฺชิ
สุนขวนฺตสทิสํ ปูติกุกฺกุฏณฺฑมิว ภินฺนฏฺาเน ปูติกํ วายนฺตํ. ปุถุชฺชเนน กิร
ตถารูปํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิตุํ น สกฺกา. เถโร ปน อริยิทฺธิยํ ๑- ตฺวา ทิพฺโพชํ
อมตรสํ ปริภุญฺชยมาโน วิย ปริภุญฺชิตฺวา ธมฺมกรเกน อุทกํ คเหตฺวา ปตฺตญฺจ มุขญฺจ
หตฺถปาเท จ โธวิตฺวา กุโต โน คหปตีติอาทิมาห.
      ตตฺถ กุโต โนติ กุโต นุ. เนว ทานนฺติ เทยฺยธมฺมวเสน เนว ทานํ
อลตฺถมฺหา. น ปจฺจกฺขานนฺติ "กึ ตาต รฏฺปาล, กจฺจิ เต ขมนียํ กจฺจิสิ
อปฺปกิลมเถน อาคโต, น ตาว ตาต เคเห ภตฺตํ สมฺปาทิยตี"ติ เอวํ
ปฏิสนฺถารวเสน ปจฺจกฺขานํปิ นาลตฺถมฺหา. กสฺมา ปน เถโร เอวมาห?
ปิตุอนุคฺคเหน. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "ยถา เอส มํ วทติ, อญฺเปิ ปพฺพชิเต
เอวํ วทติ มญฺเ. พุทฺธสาสเน จ ปตฺตนฺตเร ปทุมํ วิย ภสฺมาจฺฉนฺโน อคฺคิ
วิย เผคฺคุปฏิจฺฉนฺโน จนฺทนสาโร วิย สุตฺติกาปฏิจฺฉนฺนํ มุตฺตรตนํ วิย
วลาหกปฏิจฺฉนฺโน จนฺทิมา วิย มาทิสานํ ปฏิจฺฉนฺนคุณานํ ภิกฺขูนมนฺโต นตฺถิ,
เตสุปิ น เอวรูปํ วจนํ ปวตฺเตสฺสติ, สํวเร สฺสตี"ติ อนุคฺคเหน เอวมาห.
      เอหิ ตาตาติ ตาต ตุยฺหํ ฆรํ มา โหตุ, เอหิ ฆรํ คมิสฺสามาติ วทติ.
อลนฺติ เถโร อุกฺกฏฺเอกาสนิกตาย ปฏิกฺขิปนฺโต เอวมาห. อธิวาเสสีติ เถโร
ปน ปกติยา อุกฺกฏฺสปทานจาริโก สฺวาตนาย ภิกฺขํ นาม นาธิวาเสติ,
มาตุอนุคฺคเหน ปน อธิวาเสสิ. มาตุ กิรสฺส เถรํ อนุสฺสริตฺวา มหาโสโก
อุปฺปชฺชิ, โรทเนเนว ปกฺกกฺขิ วิย ชาตา, ตสฺมา เถโร "สจาหํ ตํ อปสฺสิตฺวา ๒-
คมิสฺสามิ, หทยํปสฺสา ผาเลยฺยา"ติ อนุคฺคเหน อธิวาเสสิ. การาเปตฺวาติ เอกํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อริยสิทฺธิยํ                        ๒ ม. อสหิตฺวา
หิรญฺสฺส, เอกํ สุวณฺณสฺสาติ เทฺว ปุญฺเช การาเปตฺวา. กีวมหนฺตา ปน ปุญฺชา
อเหสุนฺติ. ยถา โอรโต ิโต ปุริโส ปารโต ิตํ มชฺฌิมปฺปมาณํ ปุริสํ น
ปสฺสติ, เอวํ มหนฺตํ. ๑-
      [๓๐๑] อิทํ เต ตาตาติ กหาปณปุญฺชญฺจ สุวณฺณปุญฺชญฺจ ทสฺเสนฺโต
อาห. มตฺติกนฺติ มาติโต อาคตํ, อิทํ เต มาตามหิยา มาตุ อิมํ เคหํ อาคจฺฉนฺติยา
คนฺธมาลาทีนํ อตฺถาย ทินฺนํ ธนนฺติ อตฺโถ. อญฺ เปตฺติกํ อญฺ เปตามหนฺติ
ยํ ปน เต ปิตุ จ ปิตามหานญฺจ สนฺตกํ, ตํ อญฺเยว, นิหิตํ ๒- จ ปยุตฺตํ
จ อติวิย พหุ. เอตฺถ จ "ปิตามหนฺ"ติ ตทฺธิตโลปํ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
"เปตามหนฺ"ติ วา ปาโ. สกฺกา ตาต รฏฺปาลาติ ตาต รฏฺปาล น เกวลํ
ปพฺพชิเตน สกฺกา ปุญฺานิ กาตุํ, อคารํ อชฺฌาวสนฺเตนปิ โภเค จ ภุญฺชิตุํ
ตีสุ สรเณสุ ปน ปติฏฺาย ปญฺจ สิกฺขาปทานิ สมาทิยิตฺวา อุฬารานิ ทานาทีนิ
ปุญฺานิปิ จ สกฺกา กาตุํ. เอหิ ตฺวํ ตาต ฯเปฯ ปุญฺานิ จ กโรหีติ.
ตโตนิทานนฺติ ธนเหตุ ธนปจฺจยา. ตํ ตํ ธนํ รกฺขนฺตสฺส จ ราชาทีนํ วเสน
ธนปริกฺขยํ ปาปุณนฺตสฺส กสฺสจิ อุปฺปชฺชมานโสกาทโย สนฺธาย เอวมาห.
เอวํ วุตฺเต เสฏฺี คหปติ "อหํ อิมํ อุปฺปพฺพาเชสฺสามีติ อาเนสึ, ๓- โสทานิ
เม ธมฺมกถํ กาตุํ อารทฺโธ, อยํ น เม วจนํ กริสฺสตี"ติ อุฏฺาย คนฺตฺวา
ตสฺส โอโรธานํ ทฺวารํ วิวราเปตฺวา "อยํ โว สามิโก, คจฺฉถ ยงฺกิญฺจิ กตฺวา
นํ คณฺหิตุํ วายมถา"ติ อุยฺโยเชสิ. สุวเย ๔- ิตา นาฏกิตฺถิโย นิกฺขมิตฺวา
เถรํ ปริวารยึสุ, ตาสุ เทฺว เชฏฺกิตฺถิโย สนฺธาย ปุราณทุติยิกาติอาทิ วุตฺตํ.
ปจฺเจกํ ปาเทสุ คเหตฺวาติ เอเกกสฺมึ ปาเท นํ คเหตฺวา.
      กีทิสา นาม ตา อยฺยปุตฺต อจฺฉราโยติ กสฺมา เอวมาหํสุ? ตทา กิร
สมฺพหุเล ขตฺติยกุมาเรปิ พฺราหฺมณกุมาเรปิ เสฏฺิปุตฺเตปิ มหาสมฺปตฺติโย ปหาย
ปพฺพชนฺเต ทิสฺวา ปพฺพชฺชาคุณํ อชานนฺตา กถํ สมุฏฺาเปนฺติ "กสฺมา เอเต
ปพฺพชนฺตี"ติ. อถญฺเ วทนฺติ "เทวจฺฉรานํ เทวนาฏกานํ การณา"ติ. สา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวํมหนฺตา    ๒ ม. นิทหิตญฺจ      ๓ สี. อานยึ, ม. อาเนมิ
@๔ ม., ก. ตีสุ วเยสุ
กถา วิตฺถาริกา อโหสิ. ตํ คเหตฺวา ตา ๑- สพฺพา เอวมาหํสุ. อถ เถโร ปฏิกฺขิปนฺโต
น โข มยํ ภคินีติอาทิมาห. สมุทาจรตีติ โวหรติ วทติ. ตตฺเถว มุจฺฉิตา
ปปตึสูติ ตํ ภคินิวาเทน สมุทาจรนฺตํ ทิสฺวา "มยํ อชฺช อาคมิสฺสติ, อชฺช
อาคมิสฺสตี"ติ ทฺวาทสวสฺสานิ พหิ น นิกฺขนฺตา, เอตํ นิสฺสาย โน ทารกา
น ลทฺธา, เยสํ อานุภาเวน ชีเวยฺยาม, อิโต  จมฺหา ปริหีนา อญฺโต จ.
อยํ โลโก นาม อตฺตโนว จินฺเตสิ, ตสฺมา ตาปิ "อิทานิ มยํ อนาถา ชาตา"ติ
อตฺตโนว จินฺตยมานา "อนตฺถิโกทานิ อเมฺหหิ อยํ, โส อเมฺห ปชาปติโย สมานา
อตฺตนา สทฺธึ เอกมาตุกุจฺฉิยา สยิตทาริกา วิย มญฺตี"ติ สมุปฺปนฺนพลวโสกา
หุตฺวา ตสฺมึเยว ปเทเส มุจฺฉิตา ปปตึสุ, ปติตาติ อตฺโถ.
      มา โน วิเหเถาติ มา อเมฺห ธนํ ทสฺเสตฺวา มาตุคาเม จ อุยฺโยเชตฺวา
วิเหยิตฺถ, วิเหสา เหสา ปพฺพชิตานนฺติ. กสฺมา เอวมาห? มาตาปิตูนํ
อนุคฺคเหน. โส กิร เสฏฺี ปพฺพชิตลิงฺคํ นาม กิลิฏฺ ปพฺพชิตเวสํ ๒- หาเรตฺวา
นหายิตฺวา ตโย ชนา เอกโต ภุญฺชิสฺสามา"ติ มญฺมาโน เถรสฺส ภิกฺขํ น
เทติ. เถโร "มาทิสสฺส ขีณาสวสฺส อาหารนฺตรายํ กตฺวา เอเต พหุํ อปุญฺ
ปสเวยฺยุนฺ"ติ เตสํ อนุคฺคเหน เอวมาห.
      [๓๐๒] คาถา อภาสีติ คาถาโย อภาสิ. ตตฺถ ปสฺสาติ สนฺติเก ิตํ ชนํ สนฺธาย
วทติ. จิตฺตนฺติ จิตฺตวิจิตฺตํ. พิมฺพนฺติ อตฺตภาวํ. อรุกายนฺติ นวนฺนํ วณมุขานํ
วเสน วณกายํ. สมุสฺสิตนฺติ ตีณิ อฏฺิสตานิ นวหิ นหารุสเตหิ พนฺธิตฺวา นวหิ
มํสเปสิสเตหิ อาลิมฺปิตฺวา สมนฺตโต อุสฺสิตํ. อาตุรนฺติ ชราตุรตาย โรคาตุรตาย
กิเลสาตุรตาย จ นิจฺจาตุรํ. พหุสงฺกปฺปนฺติ ปเรสํ อุปฺปนฺนปตฺถนาสงฺกปฺเปหิ
พหุสงฺกปฺปํ. อิตฺถีนญฺหิ กาเย ปุริสานํ สงฺกปฺปา อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ
กาเย อิตฺถีนํ. สุสาเน ฉฑฺฑิตกเฬวรภูตํปิ เจตํ กากกุลลาทโย ปตฺถยนฺติเยวาติ
พหุสงฺกปฺโป นาม โหติ. ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิตีติ ยสฺส กายสฺส
มายามรีจิเผณุปิณฺฑอุทกพุพฺพุฬาทีนํ ๓- วิย เอกํเสเนว ิติ นาม นตฺถิ,
ภิชฺชนธมฺมตาว นิยตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ      ๒ ฉ.ม. ปพฺพชฺชาเวสํ
@๓ ฉ.ม....เผณปิณฺฑปุปฺผุฬาทีนํ
      ตเจน โอนทฺธนฺติ อลฺลมนุสฺสจมฺเมน โอนทฺธํ. สห วตฺเถภิ โสภตีติ
คนฺธาทีหิ มณิกุณฺฑเลหิ จ วิจิตฺตกตํปิ รูปํ วตฺเถหิ สเหว โสภติ, วินา
วตฺเถหิ เชคุจฺฉํ โหติ อโนโลกนกฺขมํ.
      อลตฺตกกตาติ อลตฺตเกน รญฺชิตา. จุณฺณกมกฺขิตนฺติ สาสปกกฺเกน
มุขปิฬกาทีนิ นีหริตฺวา โลณมตฺติกาย ทุฏฺโลหิตํ วิลิยาเปตฺวา ติลปิฏฺเน
โลหิตํ ปสาเทตฺวา หลิทฺทิยา วณฺณํ สมฺปาเทตฺวา จุณฺณกคณฺฑิกาย มุขํ
ปหรนฺติ. ๑- เตเนส อติวิย วิโรจติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
      อฏฺปทกตาติ รโสทเกน มกฺขิตฺวา นลาฏปริยนฺเต อาวตฺตนปริวตฺเต
กตฺวา อฏฺปทกรเณน ๒- รจิตา. อญฺชนีติ อญฺชนนาฬิกา.
      โอทหีติ เปสิ. ปาสนฺติ วาคุรชาลํ. ๓- นาสทาติ น ฆฏฺฏยิ. นิวาปนฺติ
นิวาปสุตฺเต วุตฺตนิวาปติณสทิสํ โภชนํ. กนฺทนฺเตติ วิรวมาเน ปริเทวมาเน.
อิมาย หิ คาถาย เถโร มาตาปิตโร มิคลุทฺทเก วิย กตฺวา ทสฺเสสิ, อวเสสาตเก
มิคลุทฺทกปริสํ วิย, หิรญฺสุวณฺณํ วาคุรชาลํ วิย, อตฺตนา ภุตฺตโภชนํ นิวาปติณํ
วิย, อตฺตานํ มหามิคํ วิย กตฺวา ทสฺเสสิ. ยถา หิ มหามิโค ยาวทตฺถํ
นิวาปติณํ ขาทิตฺวา คีวํ อุกฺขิปิตฺวา ปริสํ โอโลเกตฺวา "อิมํ นาม านํ คตสฺส
โสตฺถิ ภวิสฺสตี"ติ มิคลุทฺทกานํ ปริเทวนฺตานํเยว วาคุรํ อฆฏฺฏยมาโนว
อุปฺปติตฺวา อรญฺ ปวิสิตฺวา ฆนจฺฉายสฺส ฉตฺตสฺส วิย คุมฺพสฺส เหฏฺา
มนฺทมนฺเทน วาเตน วีชิยมาโน อาคตมคฺคํ โอโลเกนฺโต ติฏฺติ, เอวเมว เถโร
อิมา คาถา ภาสิตฺวา อากาเสเนว คนฺตฺวา มิคาจีเร ปจฺจุปฏฺาสิ.
      กสฺมา ปน เถโร อากาเสน คโตติ? ปิตา กิรสฺส เสฏฺิ สตฺตสุ
ทฺวารโกฏฺเกสุ อคฺคฬํ ทาเปตฺวา มลฺเล อาณาเปสิ "สเจ นิกฺขมิตฺวา คจฺฉติ,
หตฺถปาเทสุ นํ คเหตฺวา  กาสายานิ หริตฺวา คิหิเวสํ คณฺหาเปถา"ติ. ตสฺมา
เถโร "เอเต มาทิสํ มหาขีณาสวํ หตฺเถ วา ปาเท คเหตฺวา อปุญฺ ปสเวยฺยุํ.
ตํ เนสํ มา อโหสี"ติ จินฺเตตฺวา อากาเสน อคมาสิ. ปรสมุทฺทวาสิตฺเถรานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. จุณฺณกภณฺฑิกาย มุขํ ปสาเทนฺติ   ๒ ฉ.ม. อฏฺปทกรจนาย
@๓ ฉ.ม. วากราชาลํ, เอวมุปริปิ
ปน "ิตโกว อิมา คาถา ภาสิตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รญฺโ โกรพฺยสฺส
มิคจีเร ปจฺจุปฏฺาสี"ติ อยํ วจนมคฺโคเยว.
      [๓๐๓] มิคโวติ ตสฺส อุยฺยานปาลสฺส นามํ. โสเธนฺโตติ อุยฺยานมคฺคํ
สมํ กาเรตฺวา อนฺโตอุยฺยาเน ตจฺฉิตพฺพยุตฺตฏฺานานิ ตจฺฉาเปนฺโต
สมฺมชฺชิตพฺพยุตฺตฏฺานานิ สมฺมชฺชาเปนฺโต วาลุกาโอกิรณปุปฺผวิกิรณปุณฺณฆฏฺฏปน-
กทลิกฺขนฺธฏฺปนาทีนิ จ กโรนฺโตติ อตฺโถ. เยน ราชา โกรโพฺย เตนุปสงฺกมีติ
"อมฺหากํ ราชา สทา อิมสฺส กุลปุตฺตสฺส วณฺณํ กเถสิ, ปสฺสิตุกาโม เอตํ,
อาคตภาวํ ปนสฺส น ชานาติ, มหา โข ปนายํ ปณฺณากาโร, คนฺตฺวา รญฺโ
อาโรเจสฺสามีติ จินฺเตตฺวา เยน ราชา โกรโพฺย เตนุปสงฺกมีติ.
      กิตฺตยมาโน อโหสีติ โส กิร ราชา เถรํ อนุสฺสริตฺวา พลมชฺเฌปิ
นาฏกมชฺเฌปิ "ทุกฺกรํ กตํ กุลปุตฺเตน ตาว มหนฺตํ สมฺปตฺตึ ปหาย
ปพฺพชิตฺวา ปุน นิวตฺติตฺวา อนปฺโลเกนฺเตนา"ติ คุณํ กเถสิ, ตํ คเหตฺวา อยํ
เอวมาห. วิสฺสชฺเชถาติ วตฺวาติ โอโรธมหามตฺตพลกายาทีสุ ยสฺส ยํ อนุจฺฉวิกํ,
ตสฺส ตํ ทาเปตฺวาติ อตฺโถ. อุสฺสฏาย อุสฺสฏายาติ อุสฺสิตาย อุสฺสิตาย,
มหามตฺตมหารฏฺิกาทีนํ วเสน อุคฺคตุคฺคตเมว ๑- ปริสํ คเหตฺวา อุปสงฺกมีติ
อตฺโถ. อิธ ภวํ รฏฺปาโล หตฺถตฺถเร นิสีทตูติ หตฺถตฺถโร ตนุโก พหลปุปฺผาทิคุณํ
กตฺวา อตฺถโต อภิลกฺขิโต โหติ, ตาทิเส อนาปุจฺฉิตฺวา นิสีทิตุํ น ยุตฺตนฺติ
มญฺมาโน เอวมาห.
      [๓๐๔] ปาริชุญฺานีติ ปาริชุญฺภาวา ปริกฺขยา. ชิณฺโณติ ชราชิณฺโณ.
วุฑฺโฒติ วโยวุฑฺโฒ. มหลฺลโกติ ชาติมหลฺลโก. อทฺธคโตติ อทฺธานํ อติกฺกนฺโต.
วโยอนุปฺปตฺโตติ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺโต. ปพฺพชตีติ ธุรวิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขู
วนฺทิตฺวา "ภนฺเต มยา ทหรกาเล พหุํ กุสลํ กตํ, อิทานิ มหลฺลโกมฺหิ,
มหลฺลกสฺส เจสา ปพฺพชฺชา นาม, เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา อปฺปหริตํ กตฺวา
ชีวิสฺสามิ. ปพฺพาเชถ มํ ภนฺเต"ติ การุญฺ อุปฺปาเทนฺโต ยาจติ, เถรา อนุกมฺปาย
ปพฺพาเชนฺติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ทุติยวาเรปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุคฺคตภูตํ ตเมว
      อปฺปาพาโธติ อโรโค. อปฺปาตงฺโกติ นิทฺทุกฺโข. สมเวปากินิยาติ
สมเวปากินิยา. ๑- คหณิยาติ กมฺมชเตโชธาตุยา. ตตฺถ ยสฺส ภุตฺตมตฺโตว อาหาโร
ชีรติ, ยสฺส วา ปน ปุฏฺภตฺตํ วิย ตเถว ติฏฺติ, อุโภเปเตน สมเวปากินิยา
คหณิยา สมนฺนาคตา. ยสฺส ปน ภุตฺตกาเล ภตฺตจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชเตว, อยํ
สมเวปากินิยา สมนฺนาคโต. นาติสีตาย นาจฺจุณฺหายาติ เตเนว การเณน
นาติสีตาย นาจฺจุณฺหาย. อนุปุพฺเพนาติ ราชาโน วิจาเรนฺตีติอาทินา ๒- อนุกฺกเมน.
ทุติยวาเร ราชภยโจรภยฉาตกภยาทินา อนุกฺกเมน.
      [๓๐๕] ธมฺมุทฺเทสา อุทฺทิฏฺาติ ธมฺมนิทฺเทสา อุทฺทิฏฺา. อุปนียตีติ
ชรามรณสนฺติกํ คจฺฉติ, อายุกฺขเยน วา ตตฺถ นิยฺยติ. อทฺธุโวติ ธุวฏฺานวิรหิโต.
อตาโณติ ตายิตุํ สมตฺเถน วิรหิโต. อนภิสฺสโรติ อสฺสรโณ อภิสฺสริตฺวา อภิคนฺตฺวา
อสฺสาเสตุํ สมตฺเถน วิรหิโต. อสฺสโกติ นิสฺสโก สกภณฺฑรหิโต. สพฺพํ ปหาย
คมนียนฺติ สกภณฺฑนฺติ สลฺลกฺขิตํ สพฺพํ ปหาย โลเกน คนฺตพฺพํ. ตณฺหาทาโสติ
ตณฺหาย ทาโส.
      [๓๐๖] หตฺถิสฺมินฺติ หตฺถิสิปฺเป. กตาวีติ กตกรณีโย, สิกฺขิตสิกฺโข
ปคุณสิปฺโปติ อตฺโถ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อูรุพลีติ อูรุพลสมฺปนฺโน. ยสฺส หิ
ผลกญฺจ อาวุธญฺจ คเหตฺวา ปรเสนํ ปวิสิตฺวา อภินฺนํ ภินฺทโต ภินฺนํ สนฺธารยโต
ปรหตฺถคตํ รชฺชํ อาหริตุํ อูรุพลํ อตฺถิ, อยํ อูรุพลี นาม. พาหุพลีติ
พาหุพลสมฺปนฺโน. เสสํ ปุริมสทิสเมว. อลมตฺโตติ สมตฺถอตฺตภาโว.
      ปริโยธาย วตฺติสฺสนฺตีติ อุปฺปนฺนํ อุปทฺทวํ โอธาย อวตฺถริตฺวา
วตฺติสฺสนฺตีติ สลฺลกฺขิตฺวา คหิตา.
      สํวิชฺชติ โข โภ รฏฺปาล อิมสฺมึ ราชกุเล ปหูตํ หิรญฺสุวณฺณนฺติ
อิทํ โส ราชา อุปริ ธมฺมุทฺเทสสฺส การณํ อาหรนฺโต อาห.
      อถาปรํ เอตทโวจาติ เอตํ "ปสฺสามิ โลเก"ติอาทินา นเยน จตุนฺนํ
ธมฺมุทฺเทสานํ อนุคีตํ อโวจ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมวิปาจนิยา, เอวมุปริปิ      ๒ ฉ.ม. หรนฺตีติ
      [๓๐๗] ตตฺถ ภิยฺโยว กาเม อภิปตฺถยนฺตีติ เอกํ ลภิตฺวา เทฺว ปตฺถยนฺติ,
เทฺว ลภิตฺวา จตฺตาโรติ เอวํ อุตฺตรุตฺตรึ วตฺถุกามกิเลสกาเม ปตฺถยนฺติเยว.
      ปสยฺหาติ สปตฺตคณํ ๑- อภิภวิตฺวา. สสาครนฺตนฺติ สทฺธึ สาครนฺเตน.
โอรํ สมุทฺทสฺสาติ ยํ สมุทฺทสฺส โอรโต สกรฏฺ, เตน อติตฺตรูโปติ อตฺโถ.
น หตฺถีติ น หิ อตฺถิ.
      อโห วตาโนติ อโห วต นุ, อยเมว วา ปาโ. อมราติ จาหูติ อมรํ
อิติ จ อาหุ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยํ มตํ าตี ปริวาเรตฺวา กนฺทนฺติ, ตํ
"อโห วต อมฺหากํ ภาตา มโต, ปุตฺโต มโต"ติอาทีนิปิ วทนฺติ.
      ผุสนฺติ ผสฺสนฺติ มรณผสฺสํ ผุสนฺติ. ตเถว ผุฏฺโติ ยถา พาโล, ธีโรปิ
ตเถว มรณผสฺเสน ผุฏฺโ, อผุฏฺโ นาม นตฺถิ, อยํ ปน วิเสโส พาโล หิ ๒-
พาลฺยา วธิโตว เสตีติ พาโล พาลภาเวน มรณผสฺสํ อาคมฺม วธิโตว เสติ
อภิหโตว สยติ. อกตํ วต เม กลฺยาณนฺติอาทิวิปฺปฏิสารวเสน จลติ เวธติ
วิปฺผนฺทติ. ธีโร จ น เวธตีติ ธีโร สุคตินิมิตฺตํ ปสฺสนฺโต น เวธติ น จลติ.
      ยาย โวสานํ อิธาธิคจฺฉตีติ ยาย ปญฺาย อิมสฺมึ โลเก สพฺพกิจฺจโวสานํ
อรหตฺตํ อธิคจฺฉติ, สา จ ๓- ธนโต อุตฺตมตรา. อโพฺยสิตตฺตาติ ๔- อปริโยสิตตฺตา,
อรหตฺตปฺปตฺติยา อภาเวนาติ อตฺโถ. ภวาภเวสูติ หีนปฺปณีเตสุ ภเวสุ.
      อุเปติ คพฺภญฺจ ปรญฺจ โลกนฺติ เตสุ ปาปํ กโรนฺเตสุ โย โกจิ สตฺโต
ปรมฺปราย สํสารํ อาปชฺชิตฺวา คพฺภญฺจ ปรญฺจ โลกํ อุเปติ. ตสฺสปฺปปญฺโติ
ตสฺส ตาทิสสฺส อปฺปญฺสฺส อญฺโ อปฺปปญฺโ อภิสทฺทหนฺโต.
      สกมฺมุนา หญฺตีติ อตฺตนา กตกมฺมวเสน "กสาหิปิ ตาเลตี"ติอาทีหิ
กมฺมกรเณหิ หญฺติ. เปจฺจ ปรมฺหิ โลเกติ อิโต คนฺตฺวา ปรมฺหิ อปายโลเก.
      วิรูปรูเปนาติ วิวิธรูเปน, นานาสภาเวนาติ อตฺโถ. กามคุเณสูติ
ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิเกสุ สพฺพกามคุเณสุ อาทีนวํ ทิสฺวา. ทหราติ อนฺตมโส
กลลมตฺตภาวํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สมฺปตฺติคณํ    ๒ ฉ.ม. จ    ๓ ฉ.ม. สาว  ๔ สี. อโสสิตตฺตาติ
อุปาทาย ตรุณา. วุฑฺฒาติ วสฺสสตาติกฺกนฺตา. อปณฺณกํ สามญฺเมว เสยฺโยติ
อวิรุทฺธํ อเทฺวชฺฌคามึ ๑- เอกนฺตนิยฺยานิกํ สามญฺเมว "เสยฺโย, อุตฺตริตรญฺจ
ปณีตตรญฺจา"ติ อุปธาเรตฺวา ปพฺพชิโตสฺมิ มหาราชาติ. ตสฺมา ยํ ตฺวํ วทสิ
"กึ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา"ติ, อิทํ ทิสฺวา จ สุตฺวา จ ปพฺพชิโตสฺมีติ มํ
ธาเรหีติ เทสนํ นิฏฺเปสีติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
                      รฏฺปาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                           -----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๙ หน้า ๒๑๐-๒๒๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=9&A=5284&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=9&A=5284&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=13&i=423
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=13&A=6825
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=13&A=7966
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=13&A=7966
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_13