อรรถกถาเล่มที่ ๑๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๓)

หน้าที่ ๓๙๒.
รกฺขติ. อถสฺส โคคโณ หริตติณํ น ลภติ, สุกฺขติณํ ขาทนฺโต กลลมิสฺสกํ อุทกํ
ปิวติ.  ตตฺถ คุนฺนํ ขีรํ ฉิชฺชติ ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     อนวเสสโทหี จ โหตีติ ปณฺฑิตโคปาลเกน หิ ยาว วจฺฉกสฺส มํสโลหิตํ
สณฺฐาติ, ตาว เอกํ เทฺว ถเน ฐเปตฺวา สาวเสสโทหินา ภวิตพฺพํ. อยํ วจฺฉกสฺส กิญฺจิ
อเสเสตฺวา ๑- ทุหติ. ขีรปโก ๒- วจฺโฉ ขีรปิปาสาย สุสฺสติ, สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต
กมฺปมาโน มาตุ ปรโต ปติตฺวา กาลํ กโรติ. มาตา ปุตฺตกํ ทิสฺวา "มยฺหํ
ปุตฺตโก อตฺตโน มาตุขีรํ ปาตุํ น ลภตี"ติ ปุตฺตโสเกน เนว ยาวทตฺถํ ติณานิ
ขาทิตุํ น ปานียํ ปาตุํ สกฺโกติ, ถเนสุ ขีรํ ฉิชฺชติ. เอวมสฺส โคคโณปิ ปริหายติ
ฯเปฯ ปญฺจโครสโตปิ ปริพาหิโร โหติ.
     คุนฺนํ ปิติฏฺฐานํ กโรนฺตีติ โคปิตโร. คาโว ปริณายนฺติ ยถารุจึ คเหตฺวา
คจฺฉนฺตีติ โคปริณายกา. เต น อติเรกปูชายาติ ปณฺฑิโต โคปาลโก เอวรูเป
อุสเภ อติเรกปูชาย ปูเชติ, ปณีตํ โคภตฺตํ เทติ, คนฺธปญฺจงฺคุลิเกหิ มณฺเฑติ,
มาลํ ปิลนฺเธติ, สิงฺเคสุ สุวณฺณรชตโกสเก จ ฐเปติ, ๓- ริตฺตึ ปทีปํ ชาเลตฺวา
เจลวิตานสฺส เหฏฺฐา สยาเปติ. อยํ ปน ตโต เอกสกฺการมฺปิ น กโรติ. อุสภา
อติเรกปูชํ อลภมานา โคคณํ น รกฺขนฺติ, ปริสฺสยํ น วาเรนฺติ. เอวมสฺส โคคโณปิ
ปริหายติ ฯเปฯ ปญฺจโครสโตปิ ปริพาหิโร โหติ.
     อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. น รูปญฺญู โหตีติ "จตฺตาริ จ มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ
มหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺ"ติ เอวํ วุตฺตํ รูปํ ทฺวีหากาเรหิ น ชานาติ คณนโต
วา สมุฏฺฐานโต วา. คณนโต น ชานาติ นาม:- "จกฺขฺวายตนํ โสตฆานชิวฺหากายรูป-
สทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนํ, อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ
กายวิญฺญตฺติ วจีวิญฺญตฺติ อากาสธาตุ อาโปธาตุ รูปสฺส ลหุตา, มุทุตา, กมฺมญฺญตา,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนวเสเสตฺวา  ๒ ม. ขีรูปโก  ๓ ฉ.ม. ธาเรติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๙๓.
อุปจโย, สนฺตติ, ชรตา, รูปสฺส อนิจฺจตา, กวฬิงฺกาโร อาหาโร"ติ เอวํ ปาลิยํ ๑-
อาคตา ปญฺจวีสติ รูปโกฏฺฐาสาติ น ชานาติ. เสยฺยถาปิ โส โคปาลโก คณนโต
คุนฺนํ รูปํ น ชานาติ, ตถูปโม อยํ ภิกฺขุ. โส คณนโต รูปํ อชานนฺโต รูปํ
ปริคฺคเหตฺวา อรูปํ ววตฺถเปตฺวา รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวา ปจฺจยํ สลฺลกฺเขตฺวา
ลกฺขณํ อาโรเปตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มตฺถกํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ. โส ยถา ตสฺส โคปาลกสฺส
โคคโณ น วฑฺฒติ, เอวํ อิมสฺมึ สาสเน สีลสมาธิวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพาเนหิ น
วฑฺฒติ. ยถา จ โส โคปาลโก ปญฺจหิ โครเสหิ ปริพาหิโร โหติ, เอวเมวายํ
อเสเขน สีลกฺขนฺเธน อเสเขน สมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธนาติ ปญฺจหิ
ธมฺมกฺขนฺเธหิ ปริพาหิโร โหติ.
     สมุฏฺฐานโต น ชานาติ นาม:- "เอตฺตกํ รูปํ  เอกสมุฏฺฐานํ, เอตฺตกํ ทฺวิสมุฏฺ-
ฐานํ, เอตฺตกํ ติสมุฏฺฐานํ, เอตฺตกํ จตุสมุฏฺฐานํ, เอตฺตกํ นกุโตจิสมุฏฺฐานนฺ"ติ
น ชานาติ. เสยฺยถาปิ โส โคปาลโก วณฺณโต คุนฺนํ รูปํ น ชานาติ, ตถูปโม
อยํ ภิกฺขุ. โส สมุฏฺฐานโต รูปํ อชานนฺโต รูปํ ปริคฺคเหตฺวา อรูปํ ววตฺถเปตฺวา
ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     น ลกฺขณกุสโล โหตีติ "กมฺมลกฺขโณ พาโล, กมฺมลกฺขโณ ปณฺฑิโต"ติ
เอวํ วุตฺตํ กุสลากุสลกมฺมํ ปณฺฑิตพาลลกฺขณนฺติ น ชานาติ. โส เอวํ อชานนฺโต
พาเล วชฺเชตฺวา ปณฺฑิเต น เสวติ. พาเล วชฺเชตฺวา ปณฺฑิเต อเสวนฺโต กปฺปิยา-
กปฺปิยํ กุสลากุสลํ สาวชฺชานวชฺชํ ครุกลหุกํ สเตกิจฺฉาเตกิจฺฉํ การณาการณํ น
ชานาติ. ตํ อชานนฺโต กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ. โส ยถา
ตสฺส โคปาลกสฺส โคคโณ น วฑฺฒติ, เอวํ อิมสฺมึ สาสเน ยถาวุตฺเตหิ สีลาทีหิ
น วฑฺฒติ. โส โคปาลโก วิย ปญฺจหิ โครเสหิ, ปญฺจหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ ปริพาหิโร
โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สํ. ๓๔/๕๙๕/๑๘๑ รูปกณฺฑ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๙๔.
     น อาสาฏิกํ สาเฏตา โหตีติ "อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกนฺ"ติ เอวํ วุตฺเต กาม-
วิตกฺกาทโย น วิโนเทติ. โส อิมํ อกุสลวิตกฺกํ อโสเธตฺวา ๑- วิตกฺกวสิโก หุตฺวา
วิจรนฺโต กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ. โส ยถา ตสฺส โคปาลกสฺส
ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     น วณํ ปฏิจฺฉาเทตา โหตีติ "จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหตี"ติ-
อาทินา นเยน สพฺพารมฺมเณสุ นิมิตฺตํ คณฺหนฺโต ยถา โส โคปาลโก วณํ
น ปฏิจฺฉาเทติ, เอวํ สํวรํ น สมฺปาเทติ. โส วิวฏทฺวาโร วิจรนฺโต กมฺมฏฺฐานํ
คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น  สกฺโกติ ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     น ธูมํ กตฺตา โหตีติ โส โคปาลโก ธูมํ วิย ธมฺมเทสนาธูมํ น กโรติ,
ธมฺมกถํ วา สรภญฺญํ วา อุปนิสินฺนกถํ วา อนุโมทนํ วา น กโรติ, ตโต
นํ มนุสฺสา "พหุสฺสุโต คุณวา"ติ น ชานนฺติ. เต คุณาคุณํ อชานนฺตา จตูหิ
ปจฺจเยหิ สงฺคหํ น กโรนฺติ. โส ปจฺจเยหิ กิลมมาโน พุทฺธวจนํ สชฺฌายํ กาตุํ
วตฺตปฏิวตฺตํ ปูเรตุํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ ฯเปฯ ปริพาหิโร
โหติ.
     น ติตฺถํ ชานาตีติ ติตฺถภูเต พหุสฺสุตภิกฺขู น อุปสงฺกมติ. อนุปสงฺกมนฺโต
"อิทํ ภนฺเต พฺยญฺชนํ กถํ ปูเรตพฺพํ, ๒- อิมสฺส ภาสิตสฺส โก อตฺโถ, อิมสฺมึ ฐาเน
ปาลิ กึ วทติ, อิมสฺมึ ฐาเน อตฺโถ กึ ทีเปตี"ติ เอวํ น ปริปุจฺฉติ น ปริปญฺหติ,
น ชานาเปตีติ อตฺโถ. ตสฺส เต เอวํ อปริปุจฺฉิตา อวิวฏํ  ๓- น วิวรนฺติ, ภาเชตฺวา
น ทสฺเสนฺติ, อนุตฺตานีกตํ ๔- น อุตฺตานีกโรนฺติ, อปากฏํ น ปากฏํ กโรนฺติ.
อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขาฏฺฐานีเยสุ ธมฺเมสูติ อเนกวิธาสุ กงฺขาสุ เอกํ กงฺขํปิ น
ปฏิวิโนเทนฺติ. กงฺขาเยว หิ กงฺขาฏฺฐานียา ธมฺมา นาม. ตตฺถ เอกํ กงฺขํปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาสาฏิกํ อหาเรตฺวา  ๒ ฉ.ม. โรเปตพฺพํ  ๓ ฉ.ม. อวิวฏญฺเจว
@๔ ฉ.ม. อนุตฺตตานีกตญฺจ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๙๕.
น นีหรนฺตีติ อตฺโถ. โส เอวํ พหุสฺสุตติตฺถํ อนุปสงฺกมิตฺวา สกงฺโข กมฺมฏฺฐานํ
คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ. ยถา วา โส โคปาลโก ติตฺถํ น ชานาติ,
เอวํ อยํปิ ภิกฺขุ ธมฺมติตฺถํ น ชานาติ. อชานนฺโต อวิสเย ปญฺหํ ปุจฺฉติ,
อาภิธมฺมิกํ อุปสงฺกมิตฺวา กปฺปิยากปฺปิยํ ปุจฺฉติ, วินยธรํ อุปสงฺกมิตฺวา
รูปารูปปริจฺเฉทํ ปุจฺฉติ. เต อวิสเย ปุฏฺฐา กเถตุํ น สกฺโกนฺติ. โส อตฺตนา สกงฺโข
กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     น ปีตํ ชานาตีติ ยถา โส โคปาลโก ปีตาปีตํ น ชานาติ, เอวํ ธมฺมูปสญฺหิตํ
ปามุชฺชํ น ชานาติ น ลภติ. สวนมยํ ปุญฺญกิริยาวตฺถุํ นิสฺสาย อานิสํสํ
น วินฺทติ, ธมฺมสฺสวนคฺคํ คนฺตฺวา สกฺกจฺจํ น สุณาติ, นิสินฺโน นิทฺทายติ,
กถํ กเถติ, อญฺญาวิหิตโก โหติ. โส สกฺกจฺจํ ธมฺมํ อสฺสุณนฺโต กมฺมฏฺฐานํ
คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     น วีถึ ชานาตีติ โส โคปาลโก มคฺคามคฺคํ วิย "อยํ โลกิโย, อยํ โลกุตฺตโร"ติ
อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อชานนฺโต โลกิยมคฺเค อภินิวิสิตฺวา
โลกุตฺตรํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติ ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     น โคจรกุสโล โหตีติ โส โคปาลโก ปญฺจาหิกสตฺตาหิกจารํ วิย จตฺตาโร
สติปฏฺฐาเน "อิเม โลกิยา, อิเม โลกุตฺตรา"ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. อชานนฺโต สุขุม-
กมฺมฏฺฐาเนสุ ๑- อตฺตโน ญาณํ อปนาเมตฺวา โลกิยสติปฏฺฐาเน อภินิวิสิตฺวา โลกุตฺตรํ
นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติ ฯเปฯ ปริพาหิโร โหติ.
     อนวเสสโทหี โหตีติ ปฏิคฺคหเณ มตฺตํ อชานนฺโต อนวเสสํ ทุหติ. นิทฺเทส-
วาเร ปนสฺส อภิหฏฺฐุํ ปวาเรนฺตีติ อภิหริตฺวา ปวาเรนฺติ. เอตฺถ เทฺว อภิหารา
วาจาภิหาโร ปจฺจยาภิหาโร จ. วาจาภิหาโร นาม มนุสฺสา ภิกฺขุสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุขุมฏฺฐาเนสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๙๖.
"วเทยฺยาถ ภนฺเต เยน อตฺโถ"ติ ปวาเรนฺติ. ปจฺจยาภิหาโร นาม วตฺถาทีนิ
วา สปฺปินวนีตาทีนิ วา คเหตฺวา ภิกฺขุสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "คณฺหถ ภนฺเต
ยาวตเกน อตฺโถ"ติ วทนฺติ. ตตฺร ภิกฺขุ มตฺตํ น ชานาตีติ ภิกฺขุ เตสุ ปจฺจเยสุ
ปมาณํ น ชานาติ. "ทายกสฺส วโส เวทิตพฺโพ, เทยฺยธมฺมสฺส วโส เวทิตพฺโพ,
อตฺตโน ถาโม เวทิตพฺโพ"ติ อิมินา นเยน ปมาณยุตฺตกํ อคฺคเหตฺวา ยํ อาหรนฺติ,
ตํ สพฺพํ คณฺหาตีติ อตฺโถ. มนุสฺสา วิปฺปฏิสาริโน น ปุน อภิหริตฺวา ปวาเรนฺติ.
โส ปจฺจเยหิ กิลมนฺโต กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วฑฺเฒตุํ น สกฺโกติ ฯเปฯ ปริพาหิโร
โหติ.
     เต น อติเรกปูชาย ปูเชตา โหตีติ โส โคปาลโก มหาอุสเภ วิย เต เถเร
ภิกฺขุ อิมาย อาวิ เจว รโห จ เมตฺตากายกมฺมาทิกาย อติเรกปูชาย น ปูเชติ. ตโต
เต เถรา "อิเม อเมฺหสุ ครุจิตฺตีการํ น กโรนฺตี"ติ นวเก ภิกฺขู ทฺวีหิ สงฺคเหหิ
น คณฺหนฺติ, เนว ธมฺมสงฺคเหน สงฺคณฺหนฺติ น อามิสสงฺคเหน สงฺคณฺหนฺติ,
จีวเรน วา ปตฺเตน วา ปตฺตปริยาปนฺเนน วา  วสนฏฺฐาเนน วา กิลมนฺเต
นปฺปฏิชคฺคนฺติ, ปาลึ วา อฏฺฐกถํ วา ธมฺมกถาพนฺธํ วา คุฬฺหคนฺถํ วา น
สิกฺขาเปนฺติ. นวกา เถรานํ สนฺติกา สพฺพโส อิเม เทฺว สงฺคเห อลภมานา
อิมสฺมึ สาสเน ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกนฺติ. ยถา ตสฺส โคปาลกสฺส โคคโณ น
วฑฺฒติ, เอวํ สีลาทีหิ น วฑฺฒนฺติ. ยถา จ โส โคปาลโก ปญฺจหิ โครเสหิ, เอวํ
ปญฺจหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ ปริพาหิรา โหนฺติ. สุกฺกปกฺโข กณฺหปกฺเข วุตฺตวิปลฺลาส-
วเสน โยเชตฺวา เวทิตพฺโพ. ๑- เสสํ อิมสฺมึ เจว วคฺเค อิโต จ อุตฺตริ สพฺพสุตฺเตสุ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๖ หน้า ๓๙๒-๓๙๖.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=16&A=8779&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=16&A=8779&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=24&i=224
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=24&A=8452
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=24&A=7949
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=24&A=7949
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_24