อรรถกถาเล่มที่ ๒๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อุ.อ. (ปรมตฺถที.)

หน้าที่ ๒๒๓.
มยา สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อติทุกฺกรานิ อาจริตฺวา ๑-
ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิมณฺเฑ ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อธิคตํ
สีลาทิขนฺธตฺตยสงฺคตํ อฏฺฐงฺคิกมคฺคพฺรหฺมจริยํ จริยติ ภาวิยตีติ.
    เอวํ อริยมคฺคสฺส เอกํเสเนว นิยฺยานิกภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อญฺญมคฺคสฺส
ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต "เย หิ เกจีติอาทิมาห. ตตฺถ เยติ อนิยมนิทฺเทโส.
หีติ นิปาตมตฺตํ. เกจีตี เอกจฺเจ ปททฺวเยนาปิ ตถาวาทิโน ทิฏฺฐิคติเก
อนิยมโต ปริยาทิยติ. สมณาติ ปพฺพชฺชูปคมนมตฺเตน สมณา, น สมิตปาปา.
พฺราหฺมณาติ ชาติมตฺเตน พฺราหฺมณา, น พาหิตปาปา. วาสทฺโท วิกปฺปตฺโถ.
ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺขมาหํสูติ เอกจฺเจ กามภเวน รูปภเวน วา สพฺพภวโต
วิมุตฺตึ สํสารสุทฺธึ กถยึสุ.
    เก ปเนวํ วทนฺตีติ? ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทิโน. เตสุ หิ เกจิ "อุฬาเรหิ
ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต ๒- อตฺตา ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปรมํ นิพฺพุตึ ปตฺโต
โหตี"ติ วทนฺติ. เกจิ "รูปาวจรชฺฌาเนสุ ปฐมชฺฌานสมงฺคี ฯเปฯ เกจิ
"ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานสมงฺคี อตฺตา ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปรมํ นิพฺพุตึ ปตฺโต
โหตี"ติ วทนฺติ. ยถาห:-
           "อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที
        โหติ เอวํทิฏฺฐิ `ยโต โข โภ อยํ อตฺตา ปญฺจหิ กามคุเณหิ
        สมปฺปิโต'ติ ๓- วิตฺถาโร.
    เต ปน ยสฺมา ยาวทตฺถํ ปีตตฺตา สุหิตาย ชลูกาย วิย รุหิรปิปาสา
กามาทิสุเขหิ สมปฺปิตสฺส ตสฺส อตฺตโน กาเมสนาทโย น ภวิสฺสนฺติ, ตทภาเว
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. อาจรตา  ๒ สี. สนฺตปฺปิโต
@๓ ที.สี. ๙/๙๔/๓๖
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๔.
จ ภวสฺส อภาโวเยว, ยสฺมึ ยสฺมิญฺจ ภเว ฐิตสฺส อยํ นโย ลพฺภติ, เตน
เตน ภเวน สพฺพภวโต วิมุตฺติ โหตีติ วทนฺติ, ตสฺมา "ภวสฺส วิปฺปโมกฺขมาหํสู"ติ
วุตฺตา, เยสญฺจ "เอตฺตกํ นาม กาลํ สํสริตฺวา พาลา จ ปณฺฑิตา
จ ปริโยสานภเว ฐตฺวา สํสารโต วิมุจฺจนฺตี"ติ ลทฺธิ, เตปิ ภเวน ภวสฺส
วิปฺปโมกฺขํ วทนฺติ นาม. วุตฺตเญฺหตํ:-
           "จุลฺลาสีติ ๑- มหากปฺปิโน สตสหสฺสานิ ยานิ พาเล จ
        ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตี"ติ. ๒-
      อถ วา ภเวนาติ ภวทิฏฺฐิยา. ภวติ สสฺสตํ ติฏฺฐตีติ ปวตฺตนโต สสฺสตทิฏฺฐิ
ภวทิฏฺฐีติ วุจฺจติ. ภวทิฏฺฐิ เอเวตฺถ อุตฺตรปทโลปวเสน ๓- ภวตณฺหาติอาทีสุ
วิย ภโวติ วุตฺตา. ภวทิฏฺฐิวเสน จ เอกจฺเจ ภววิเสสํเยว กิเลสานํ วูปสนฺตวุตฺติยา
อายุโน จ ทีฆาวาสตาย ๔- นิจฺจาทิสภาวํ ภววิโมกฺขํ มญฺญนฺติ, เสยฺยถาปิ พโก
พฺรหฺมา "อิทํ นิจฺจํ, อิทํ ธุวํ, อิทํ สสฺสตํ, อิทํ อวิปริณามธมฺมนฺ"ติ ๕-
อโวจ. เตสเมว วิปรีตคฺคาหีนํ อนิสฺสรเณ นิสฺสรณทิฏฺฐีนํ กุโต ภววิโมกฺโข.
เตนาห ภควา "สพฺเพ เต `อวิปฺปมุตฺตา ภวสฺมา'ติ วทามี"ติ.
    วิภเวนาติ อุจฺเฉเทน. ภวสฺส นิสฺสรณมาหํสูติ สพฺพภวโต นิคฺคมนํ
นิกฺขนฺตึ สํสารสุทฺธึ วทึสุ. เต หิ "ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺโข"ติ วทนฺตานํ
วาทํ อนนุชานนฺตา ภวูปจฺเฉเทน นิสฺสรณํ ปฏิชานึสุ. วิภเวนาติ วา
อุจฺเฉททิฏฺฐิยา. วิภวติ วินสฺสติ อุจฺฉิชฺชติ อตฺตา  จ โลโก จาติ ปวตฺตนโต
อุจฺเฉททิฏฺฐิ วุตฺตนเยน "วิภโว"ติ วุจฺจติ. อุจฺเฉททิฏฺฐิวเสน หิ สตฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ ก. จูฬาสีติ  ๒ ที.สี. ๙/๑๖๘/๕๔
@๓ ฉ.ม.... โลเปน  ๔ สี.,ม. ทีฆตมตาย
@๕ ม.มู. ๑๒/๕๐๑/๔๔๒
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๕.
อธิมุจฺจิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อุปฺปนฺนา อุจฺฉิชฺชนฺติ, สา เอว สํสารสุทฺธีติ
อุจฺเฉทวาทิโน. วุตฺตเญฺหตํ:-
           "ยโต โข โภ อยํ อตฺตา รูปี จาตุมหาภูติโก ฯเปฯ
        เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข โภ
        อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี"ติ. ๑-
    ตถา:-
           "นตฺถิ มหาราช ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐํ, นตฺถิ หุตํ, ฯเปฯ
        พาเล จ ปณฺฑิเต จ ๒- กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น
        โหนฺติ ปรํมรณา"ติ ๓- จ.
    เตสมฺปิ เอวํ วิปรีตคาหีนํ กุโต ภวนิสฺสรณํ. เตนาห ภควา "สพฺเพ
เต `อนิสฺสฏา ภวสฺมา'ติ วทามี"ติ น หิ อริยมคฺคภาวนาย อนวเสสกิเลสํ
อสมุคฺฆาเตตฺวา กทาจิปิ ภวโต นิสฺสรณวิมุตฺติ สมฺภวติ ตถา หิ เตสํ
สมณพฺราหฺมณานํ ยถาภูตาวโพธาภาวโต "อตฺถิ นตฺถี"ติ อนฺตทฺวยนิปติตานํ
ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน สมฺปริตสิตวิปฺผนฺทิตมตฺตํ, ยโต เต ทิฏฺฐิคติกา ปวตฺติเหตูสุปิ
สมฺมูฬฺหา สกฺกายภูมิยํ สุนิขาเต วิปรีตทสฺสนตฺถมฺเภ ตณฺหาพนฺธเนน พทฺธา
คทฺทูลพนฺธนา วิย สา น วิชหนฺติ พนฺธนฏฺฐานํ, กุโต เนสํ วิโมกฺโข.
     เย ปน จตุสจฺจวิภาวเนน ปวตฺติอาทีสุ อสมฺโมหโต ตํ อนฺตทฺวยํ
อนุปคมฺม มชฺฌิมํ ปฏิปทํ สมารุฬฺหา, เตสํเยว ภววิปฺปโมกฺโข นิสฺสรณญฺจาติ
ทสฺเสนฺโต สตฺถา "อุปธึ หี"ติอาทิมาห. ตตฺถ อุปธินฺติ ขนฺธาทิอุปธึ. หีติ
นิปาตมตฺตํ. ปฏิจฺจาติ นิสฺสาย, ปจฺจยํ กตฺวา. ทุกฺขนฺติ ชาติอาทิทุกฺขํ. กึ
วุตฺตํ โหติ? ยตฺถิเม ทิฏฺฐคติกา วิโมกฺขสญฺญิโน, ตตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๘๕/๓๓  ๒ ก. พาลา จ ปณฺฑิตา จ  ๓ ที.สี. ๙/๑๗๑/๕๕
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๖.
ขนฺธกิเลสาภิสงฺขารูปธโย อธิคตา, กุโต ตตฺถ ทุกฺขนิสฺสรณํ. ยตฺร หิ กิเลสา,
ตตฺราภิสงฺขารสมฺภวโต ภวปฺปพนฺธสฺส อวิจฺเฉโทเยวาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนิวตฺติ.
เตน วุตฺตํ "อุปธึ หิ ปฏิจฺจ ทุกฺขมิทํ สมฺโภตี"ติ.
    อิทานิ ยํ ปรมตฺถโต ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ, ตํ ทสฺเสตุํ "สพฺพุปาทานกฺขยา นตฺถิ
ทุกฺขสฺส สมฺภโว"ติ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพุปาทานกฺขยาติ กามุปาทานํ ทิฏฺฐุปาทานํ
สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานนฺติ  สพฺเพสํ อิเมสํ จตุนฺนมฺปิ อุปาทานานํ
อริยมคฺคาธิคเมน อนวเสสปฺปหานโต. ตตฺถ ทิฏฺฐุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ
อตฺตวาทุปาทานนฺติ อิมานิ ตีณิ อุปาทานานิ โสตาปตฺติมคฺเคน ขียนฺติ,
อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปชฺชนฺติ. กามุปาทานํ อปายคมนียํ ปฐเมน, กามราคภูตํ
พหลํ ทุติเยน, สุขุมํ ตติเยน, รูปราคารูปราคปฺปหานํ จตุตฺเถนาติ จตูหิปิ
มคฺเคหิ ขียติ, อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ
เอวํ สพฺพโส อุปาทานกฺขยา ตเทกฏฺฐตาย สพฺพสฺสปิ กิเลสคหณสฺส ๑-
อนุปฺปาทนโต อปฺปมตฺตกสฺสปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส สมฺภโว ปาตุภาโว นตฺถิ.
    เอวํ ภควา เหตุนา สทฺธึ ปวตฺตึ นิวตฺติญฺจ ทสฺเสตฺวา "อิมํ นยํ
อชานนฺโต อยํ สตฺตโลโก วฏฺฏโตปิ สีลํ น อุกฺขิปตี"ติ ทสฺเสนฺโต "โลกมิมํ
ปสฺสา"ติอาทิมาห. ตตฺถ โลกมิมํ ปสฺสาติ อตฺตโน พุทฺธจกฺขุนา ปจฺจกฺขโต
วิสยภาวสฺส อุปคตตฺตา "โลกมิมํ ปสฺสา"ติ ภควา ทสฺสนกิริยาย นิโยเชนฺโต
อตฺตานเมวาลปติ. ปุถูติ พหู, วิสุํ วิสุํ วา. อวิชฺชาย ปเรตาติ "ทุกฺเข
อญฺญาณนฺ"ติอาทินา ๒- นเยน วุตฺตาย จตุสจฺจปฏิจฺฉาทิกาย อวิชฺชาย อภิภูตา.
ภูตาติ กมฺมกิเลเสหิ ชาตา นิพฺพตฺตา. ภูตรตาติ ภูเตสุ
มาตาปิตุปุตฺตทาราทิสญฺญาย อญฺญสตฺเตสุ ตณฺหาย รตา, ภูเต วา ขนฺธปญฺจเก
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. กิเลสคหนสฺส  ๒ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๑๐๖/๒๕๙, อภิ.วิ. ๓๕/๒๒๖/๑๖๑
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๗.
อนิจฺจาสุภทุกฺขานตฺตสภาเว ตํสภาวานวโพธโต อิตฺถิปุริสาทิปริกปฺปวเสน
นิจฺจาทิวเสน อตฺตตฺตนิยคาหวเสน จ อภิรตา. ภวา อปริมุตฺตาติ ยถาวุตฺเตน
ตณฺหาทิฏฺฐิคาเหน ภวโต สํสารโต น ปริมตฺตา.
    เอตฺถ จ "โลกมิมนฺ"ติ ปฐมํ ตาว สกลมฺปิ สตฺตนิกายํ สามญฺญโต
เอกตฺตํ อุปเนนฺโต เอกวจเนน อโนธิโส คหณํ ทีเปตฺวา "สฺวายํ โลโก
ภวโยนิคติฐิติสตฺตาวาสาทิวเสน เจว ตตฺถาปิ ตํตํสตฺตนิกายาทิวเสน จ
อเนกเภทภินฺโน ปจฺเจกํ มยา โวโลกิโต"ติ อตฺตโน พุทฺธจกฺขุญาณานุภาวํ
ปกาเสนฺโต สตฺถา ปุน วจนเภทํ กตฺวา พหุวจเนน โอธิโส คหณํ ทีเปติ
"ปุถู อวิชฺชาย ปเรตา ภูตา"ติอาทินา. เอวญฺจ กตฺวา "โลกมิมนฺ"ติ อุปโยควจนํ
กตฺวา "อวิชฺชาย ปเรตา"ติอาทินา ปจฺจตฺตพหุวจนนิทฺเทโสปิ อวิรุทฺโธ โหติ
ภินฺนวากฺยตฺตา. เกจิ ปน เอกวากฺยตาธิปฺปาเยน "อวิชฺชาย ปเรสํ ภูตํ ภูตรตํ
ภวา อปริมุตฺตนฺ"ติ วทนฺติ, ๑- วิภตฺติเภทวาเสเนว ปน ปุราณปาโฐ.
    อิทานิ เยน อุปาเยน ภววิปฺปโมกฺโข โหติ, ตํ สพฺพํ ติตฺถิยานํ
อวิสยภูตํ พุทฺธโคจรํ วิปสฺสนาวีถึ ทสฺเสนฺโต "เย หิ เกจี"ติอาทิมาห.
ตตฺถ เย หิ เกจิ ภวาติ กามภวาทิสญฺญีภวาทิเอกโวการภวาทิวิภาเคน
นานาเภทภินฺนา สาตวนฺโต วา อสาตวนฺโต วา ๒- ทีฆายุกา วา อิตฺตรลกฺขณา วา
เย หิ เกจิ ภวา. สพฺพธีตี อุทฺธํ อโธ ติริยนฺติ อาทิวิภาเคน สพฺพตฺถ.
สพฺพตฺถตายาติ สคฺคาปายมนุสฺสาทิวิภาเคน. ๓- สพฺเพ เตติอาทีสุ สพฺเพปิ เต
ภวา รูปเวทนาทิธมฺมา หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจา, อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา
ทุกฺขา, ชราย มรเณน จาติ ทฺวิธา วิปริณาเมตพฺพตาย วิปริณามธมฺมา.
อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ ปการตฺโถ วา. เตน อนตฺตลกฺขณมฺปิ สงฺคเหตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฐนฺติ  ๒ สี.,ก. สาตวนฺตสมฺมตา สารภินฺนา สาตรหิตา
@๓ ก....สพฺพภาเวน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๘.
อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตา, วิปริณามธมฺมตาย วา อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตาติ
วุตฺตา.
    เอวํ ลกฺขณตฺตยสมฺปฏิวิชฺฌนากาเรน เอตํ ภวสงฺขาตํ ขนฺธปญฺจกํ
ยถาภูตํ อวิปรีตํ สมฺมปฺปญฺญาย สมฺมา ญาเยน วิปสฺสนาสหิตาย มคฺคปญฺญาย
ปสฺสโต ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน ปฏิวิชฺฌโต "ภโว นิจฺโจ"ติ อาทินยปฺปวตฺตา
ภเวสุ ตณฺหา ปหียติ, อคฺคมคฺคปฺปตฺติสมกาลเมว อนวเสสํ นิรุชฺฌติ,
อุจฺเฉททิฏฺฐิยา สพฺพโส ปหีนตฺตา วิภวํ วิจฺเฉทํ นาภินนฺทติ น ปตฺเถติ.
เอวํภูตสฺส ตสฺส ยา กามตณฺหาทิวเสน อฏฺฐสตเภทา อวตฺถาทิวิภาเคน
อนนฺตเภทา จ, ตาสํ สพฺพโส สพฺพปฺปกาเรน ตณฺหานํ ขยา ปหานา,
ตเทกฏฺฐตาย สพฺพสฺสาปิ สงฺกิเลสปกฺขสฺส อเสสํ นิสฺเสสํ วิราเคน อริยสคฺเคน
โย อนุปฺปาทนิโรโธ, ตํ นิพฺพานนฺติ
    เอวํ ตณฺหาย ปหานมุเขน สอุปาทิเสสนิพฺพานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ
อนุปาทิเสสนิพฺพานํ ทสฺเสนฺโต "ตสฺส นิพฺพุตสฺสา"ติอาทิมาห.
    ตสฺสตฺโถ:- โย โส สพฺพโส ตณฺหานํ ขยา กิเลสปรินิพฺพาเนน
นิพฺพุโต วุตฺตนเยน ภินฺนกิเลโส ขีณาสวภิกฺขุ, ตสฺส นิพฺพุตสฺส ภิกฺขุโน
อนุปาทา อุปาทานาภาวโต กิเลสาภิสงฺขารมารานํ วา อคฺคหณโต ปุนพฺภโว
น โหติ, อายตึ ปฏิสนฺธิวเสน อุปฺปตฺติภโว ๑- นตฺถิ. เอวํภูเตน จ เตน
อภิภูโต มาโร, อริยมคฺคกฺขเณ กิเลสมาโร อภิสงฺขารมาโร เทวปุตฺตมาโร จ
จริมกจิตฺตกฺขเณ ขนฺธมาโร มจฺจุมาโร จาติ ปญฺจวิโธ มาโร อภิภูโต ปราชิโต,
ปุน สีสํ อุกฺขิปิตุํ อปฺปทาเนน นิพฺพิเสวโน กโต, ยโต เตน วิชิโต สงฺคาโม
มาเรหิ ตตฺถ ตตฺถ ปวตฺติโต, เอวํ วิชิตสงฺคาโม ปน อิฏฺฐาทีสุ สพฺเพสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปปตฺติภโว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๙.
วิการภาเวน ตาทิลกฺขณปฺปตฺติยา ตาที อรหา สพฺพภวานิ ยถาวุตฺตเภเท
สพฺเพปิ ภเว อุปจฺจคา สมติกฺกนฺโต, ยตฺถ กตฺถจิ สงฺขํ น อุเปติ, อญฺญทตฺถุ
อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท ปรินิพฺพานโต อุทฺธํ อปญฺญตฺติโกว โหตีติ. อิติ
ภควา อิมํ มหาอุทานํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา กูฏํ คเหตฺวา นิฏฺฐเปสิ.
                       ทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                      นิฏฺฐิตา จ นนฺทวคฺควณฺณนา.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๖ หน้า ๒๒๓-๒๒๙.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=26&A=4998&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=26&A=4998&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=84
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=2423
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=2464
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=2464
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25