อรรถกถาเล่มที่ ๒๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อิติ.อ. (ปรมตฺถที.)

หน้าที่ ๑๘.
อปรมฺปิ วุตฺตํ:-
           "อิธ ภิกฺขเว อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา
       `นยิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ยํ สมเณน โคตเมน ปญฺญตฺตํ, อหมิทํ
        ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ฐเปตฺวา อญฺญํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปญฺญาเปสฺสามี'ติ,
        เนตํ ฐานํ วิชฺชตี"ติอาทิ.
ตสฺมา อปฺปฏิวตฺติยวจนภาวทสฺสนตฺถมฺปิ ทฺวิกฺขตฺตุํ "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ.
     อถ วา โสตูนํ อตฺถนิปฺผาทกภาวทสฺสนตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ.
ยํ หิ ปเรสํ อาสยาทึ อชานนฺเตน อสพฺพญฺญุนา อเทเส อกาเล วา วุตฺตํ,
ตํ สจฺจมฺปิ สมานํ โสตูนํ อตฺถนิปฺผาทเน อสมตฺถตาย อวุตฺตํ นาม สิยา,
ปเคว อสจฺจํ. ภควตา ปน สมฺมาสมฺพุทฺธภาวโต สมฺมเทว ปเรสํ อาสยาทึ
เทสกาลํ อตฺถสิทฺธิญฺจ ชานนฺเตน วุตฺตํ เอกนฺเตน โสตูนํ ยถาธิปฺเปตตฺถนิปฺผาทนโต
วุตฺตเมว, นตฺถิ ตสฺส อวุตฺตตา ปริยาโย. ตสฺมา โสตูนํ
อตฺถนิปฺผาทกภาวทสฺสนตฺถมฺปิ ทฺวิกฺขตฺตุํ "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. อปิจ ยถา น ตํ สุตํ
นาม, ยํ น วิญฺญาตตฺถํ ยํ จ น ตถตฺตาย ปฏิปนฺนํ, เอวํ น ตํ วุตฺตํ
นาม, ยํ น สมฺมา ปฏิคฺคหิตํ. ภควโต ปน วจนํ จตสฺโสปิ ปริสา สมฺมเทว
ปฏิคฺคเหตฺวา ตถตฺตาย ปฏิปชฺชนฺติ. ตสฺมา สมฺมเทว ปฏิคฺคหิตภาวทสฺสนตฺถมฺปิ
ทฺวิกฺขตฺตุํ "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ.
     อถ วา อริเยหิ อวิรุทฺธวจนภาวทสฺสนตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ.
ยถา หิ ภควา กุสลากุสลสาวชฺชานวชฺชเภเท ธมฺเม ปวตฺตินิวตฺติโย
สมฺมุติปรมตฺเถ จ อวิสํวาเทนฺโต วทติ, เอวํ ธมฺมเสนาปติปฺปภุตโย อริยาปิ ภควติ
ธรมาเน ปรินิพฺพุเต จ ตสฺเสว เทสนํ อนุคนฺตฺวา วทนฺติ, น ตตฺถ
นานาวาทกา. ตสฺมา วุตฺตมรหตา ตโต ปรภาเค อรหตา อริยสํเฆนาปีติ เอวํ
อริเยหิ อวิรุทฺธวจนภาวทสฺสนตฺถมฺปิ เอวํ วุตฺตํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๙.
     อถ วา ปุริเมหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ วุตฺตนยภาวทสฺสนตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ
"วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. สติปิ ชาติโคตฺตายุปฺปมาณาทิวิเสเส ทสพลาทิคุเณหิ วิย
ธมฺมเทสนาย พุทธานํ วิเสโส นตฺถิ, อญฺญมญฺญํ อตฺตนา จ เต ปุพฺเพนาปรํ
อวิรุทฺธเมว วทนฺติ. ตสฺมา วุตฺตํ เหตํ, ยถา พุทฺเธหิ อตฺตนา จ ปุพฺเพ,
อิทานิปิ อมฺหากํ ภควตา ตเถว วุตฺตํ อรหตาติ เอวํ ปุริมพุทฺเธหิ อตฺตนา
จ สุตฺตนฺตเรสุ วุตฺตนยภาวทสฺสนตฺถมฺปิ ทฺวิกฺขตฺตุํ "วุตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. เตน
พุทฺธานํ เทสนาย สพฺพตฺถ อวิโรโธ ทีปิโต โหติ.
     อถ วา "วุตฺตนฺ"ติ ยเทตํ ทุติยํ ปทํ ตํ อรหนฺตวุตฺตภาววจนํ ทฏฺฐพฺพํ.
อิทํ วุตฺตํ โหติ:- วุตฺตํ เหตํ ภควตา อรหตาปิ วุตฺตํ "เอกธมฺมํ ภิกฺขเว"ติอาทิกํ
อิทานิ วุจฺจมานวจนนฺติ. อถ วา "วุตฺตนฺ"ติ ยเทตํ ทุติยํ ปทํ, ตํ น วจนตฺถํ,
อถ โข วปนตฺถํ ทฏฺฐพฺพํ. เตเนตํ ทสฺเสติ "วุตฺตํ เหตํ ภควตา, ตญฺจ โข
น วุตฺตมตฺตํ น กถิตมตฺตํ, อถ โข เวเนยฺยานํ กุสลมูลํ วปิตนฺ"ติ อตฺโถ.
อถ วา ยเทตํ วุตฺตนฺติ ทุติยํ ปทํ, ตํ วตฺตนตฺถํ. อยํ หิสฺส อตฺโถ:- วุตฺตํ
เหตํ ภควตา อรหตา,  ตญฺจ โข น วุตฺตมตฺตํ, อปิจ ตทตฺถชาตํ วุตฺตํ จริตนฺติ.
เตน ยถาวาที ภควา, ตถาการีติ ทสฺเสติ. อถ วา วุตฺตํ ภควตา วุตฺตวจนํ
อรหตา วุตฺตํ ยุตฺเตนาติ อตฺโถ.
     อถ วา "วุตฺตนฺ"ติ สงฺเขปกถาอุทฺทิสนํ สนฺธายาห, ปุน "วุตฺตนฺ"ติ
วิตฺถารกถานิทสฺสนํ. ภควา หิ สงฺเขปโต วิตฺถารโต จ ธมฺมํ เทเสติ. อถ วา
ภควโต ทุรุตฺตวจนาภาวทสฺสนตฺถํ "วุตฺตํ เหตํ ภควตา"ติ วตฺวา ปุน "วุตฺตนฺ"ติ
วุตฺตํ. สพฺพทา ญาณานุคตวจีกมฺมตาย หิ ภควโต สวาสนปหีนสพฺพโทสสฺส
อกฺขลิตพฺยปฺปถสฺส กทาจิปิ ทุรุตฺตํ นาม นตฺถิ. ยถา เกจิ โลเก สติสมฺโมเสน
วา ทวา วา รวา วา กิญฺจิ วตฺวา อถ ปฏิลทฺธสญฺญา ปุพฺเพ วุตฺตํ อวุตฺตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐.
วา กโรนฺติ ปฏิสงฺขโรนฺติ วา, น เอวํ ภควา. ภควา ปน นิจฺจกาลํ สมาหิโต
อสมฺโมสธมฺโม อสมฺโมหธมฺโม จ สพฺพญฺญุตญฺญาณสมุปพฺยูฬฺหาย
ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อุปนีตมตฺถํ อปริมิตกาลํ สมฺภตปุญฺญสมฺภารสมุทาคเตหิ
อนญฺญสาธารเณหิ วิสทวิสุทฺเธหิ กรณวิเสเสหิ โสตายตนรสายตนภูตํ สุณนฺตานํ
อมตวสฺสํ วสฺสนฺโต วิย โสตพฺพสารํ สวนานุตฺตริยํ จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโต
กรวีกรุตมญฺชุนา สเรน สภาวนิรุตฺติยา เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วจนํ วทติ,
นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคสตฺตมฺปิ อวกฺขลิตํ, กุโต ปน ทุรุตฺตาวกาโส. ตสฺมา "ยํ
ภควตา วุตฺตํ, ตํ วุตฺตเมว, น อวุตฺตํ ทุรุตฺตํ วา กทาจิ โหตี"ติ ทสฺสนตฺถํ
"วุตฺตํ เหตํ ภควตา"ติ วตฺวา ปุน "วุตฺตมรหตา"ติ วุตฺตนฺติ น เอตฺถ
ปุนรุตฺตโทโสติ เอวเมตฺถ ปุนรุตฺตสทฺทสฺส สาตฺถกตา เวทิตพฺพา.
     อิติ เม สุตนฺติ เอตฺถ อิตีติ อยํ อิติสทฺโท เหตุปริสมาปนาทิ-
ปทตฺถวิปริยายปการนิทสฺสนาวธารณาทิอเนกตฺถปฺปเภโท. ตถา เหส "รุปฺปตีติ โข
ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตี"ติอาทีสุ ๑- เหตุอตฺเถ ทิสฺสติ. "ตสฺมาติห เม
ภิกฺขเว ธมฺมทายาทา ภวถ, มา อามิสทายาทา. อตฺถิ เม ตุเมฺหสุ อนุกมฺปา
กินฺติ เม สาวกา ธมฺมทายาทา ภเวยฺยุํ, โน อามิสทายาทา"ติอาทีสุ ๒-
ปริสมาปเน. "อิติ วา อิติ เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ๓- ปฏิวิรโต"ติอาทีสุ ๔-
อาทิอตฺเถ. "มาคนฺทิโยติ วา ตสฺส พฺราหฺมณสฺส สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ
โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนมภิลาโป"ติอาทีสุ ๕-
ปทตฺถวิปริยาเย. "อิติ โข ภิกฺขเว สปฺปฏิภโย พาโล, อปฺปฏิภโย ปณฺฑิโต.
สอุปทฺทโว พาโล, อนุปทฺทโว ปณฺฑิโต, สอุปสคฺโค พาโล, อนุปสคฺโค
ปณฺฑิโต"ติอาทีสุ ๖- ปกาเร. "สพฺพมตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโต, สพฺพํ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ข. ๑๗/๗๙/๗๑   ๒ ม.มู. ๑๒/๓๐/๑๘   ๓ ก. นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา
@๔ ที.สี. ๙/๑๓/๗     ๕ ขุ.มหา ๒๙/๓๓๑,๓๔๑/๒๒๕,๒๓๑  ๖ องฺ.ติก. ๒๐/๑/๙๖
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๑.
นตฺถีติ โข กจฺจาน อยํ ทุติโย อนฺโต"ติอาทีสุ ๑- นิทสฺสเน. "อตฺถิ
อิทปฺปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ ปุฏฺเฐน สตา อานนฺท อตฺถีติสฺส วจนียํ. กึ
ปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ เจ วเทยฺย, ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิจฺจสฺส
วจนียนฺ"ติอาทีสุ ๒- อวธารเณ, สนฺนิฏฺฐาเนติ อตฺโถ. สฺวายมิธ
ปการนิทสฺสนาวธารเณสุ ทฏฺฐพฺโพ.
     ตตฺถ ปการตฺเถน อิติสทฺเทน เอตมตฺถํ ทีเปติ:-
นานานยนิปุณมเนกชฺฌาสยสมุฏฺฐานํ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ วิวิธปาฏิหาริยํ
ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรํ สพฺพสตฺตานํ สกสกภาสานุรูปโต โสตปถมาคจฺฉนฺตํ
ตสฺส ภควโต วจนํ สพฺพปฺปกาเรน โก สมตฺโถ วิญฺญาตุํ, สพฺพถาเมน ปน โสตุกมฺยตํ
ชเนตฺวาปิ อิติ เม สุตํ, มยาปิ เอเกน ปกาเรน สุตนฺติ.
     เอตฺถ เอกตฺตนานตฺตอพฺยาปารเอวํธมฺมตาสงฺขาตา นนฺทิยาวตฺต-
ติปุกฺขลสีหวิกฺกีฬิตทิสาโลจนองฺกุสสงฺขาตา จ วิสยาทิเภเทน นานาวิธา นยา นานานยา.
นยา วา ปาฬิคติโย, ตา จ ปญฺญตฺติอนุปญฺญตฺติอาทิวเสน สงฺกิเลสภาคิยาทิ-
โลกิยาทิตทุภยโวมิสฺสตาทิวเสน กุสลาทิวเสน ขนฺธาทิวเสน สงฺคหาทิวเสน
สมยวิมุตฺตาทิวเสน ฐปนาทิวเสน กุสลมูลาทิวเสน ติกปฏฺฐานาทิวเสน จ
นานปฺปการาติ นานานยา. เตหิ นิปุณํ สณฺหํ สุขุมนฺติ นานานยนิปุณํ.
     อาสโยว อชฺฌาสโย, โส จ สสฺสตาทิเภเทน อปฺปรชกฺขตาทิเภเทน จ
อเนกวิโธ. อตฺตชฺฌาสยาทิโก เอว วา อเนโก อชฺฌาสโย อเนกชฺฌาสโย, โส
สมุฏฺฐานํ อุปฺปตฺติเหตุ เอตสฺสาติ อเนกชฺฌาสยสมุฏฺฐานํ.
     กุสลาทิอตฺถสมฺปตฺติยา ตพฺพิภาวนพฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สงฺกาสนปกาสน-
วิวรณวิภชนอุตฺตานีกรณปญฺญตฺติวเสน ฉหิ อตฺถปเทหิ อกฺขรปทพฺยญฺชนา-
การนิรุตฺตินิทฺเทสวเสน ฉหิ พฺยญฺชนปเทหิ จ สมนฺนาคตตฺตา อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.นิ. ๑๖/๑๕/๑๘    ๒ ที.มหา. ๑๐/๙๖/๔๙
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒.
     อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีเภเทน เตสุ จ เอเกกสฺส วิสยาทิเภเทน วิวิธํ
พหุวิธํ วา ปาฏิหาริยํ เอตสฺสาติ วิวิธปาฏิหาริยํ. ตตฺถ ปฏิปกฺขหรณโต
ราคาทิกิเลสาปนยนโต ปาฏิหาริยนฺติ อตฺเถ สติ ภควโต ปฏิปกฺขา ราคาทโย
น สนฺติ เย หริตพฺพา, ปุถุชฺชนานมฺปิ วิคตูปกฺกิเลเส อฏฺฐคุณสมนฺนาคเต
จิตฺเต หตปฏิปกฺเข อิทฺธิวิธํ ปวตฺตติ. ตสฺมา ตตฺถ ปวตฺตโวหาเรน จ น
สกฺกา อิธ ปาฏิหาริยนฺติ วตฺตุํ. ยสฺมา ปน มหาการุณิกสฺส ภควโต เวเนยฺยคตา
จ กิเลสา ปฏิปกฺขา, ตสฺมา เตสํ หรณโต ปาฏิหาริยํ. อถ วา ภควโต
สาสนสฺส จ ปฏิปกฺขา ติตฺถิยา, เตสํ หรณโต ปาฏิหาริยํ. เต หิ ทิฏฺฐิหรณวเสน
ทิฏฺฐิปฺปกาสเน อสมตฺถภาเวน จ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีหิ หริตา อปนีตา
โหนฺติ. ปฏีติ วา ปจฺฉาติ อตฺโถ, ตสฺมา สมาหิเต จิตฺเต วิคตูปกฺกิเลเส
กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํ. อตฺตโน วา อุปกฺกิเลเสสุ
จตุตฺถชฺฌานมคฺเคหิ หริเตสุ ปจฺฉา หรณํ ปฏิหารยํ. อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิโย
จ วิคตูปกฺกิเลเสน กตกิจฺเจน จ สตฺตหิตตฺถํ ปุน ปวตฺเตตพฺพา, หริเตสุ จ
อตฺตโน อุปกฺกิเลเสสุ ปรสนฺตาเน อุปกฺกิเลสหรณานิ โหนฺตีติ ปฏิหาริยานิ
ภวนฺติ. ปฏิหาริยเมว ปาฏิหาริยํ, ปฏิหาริเย วา อิทฺธิอาเทสนานุสาสนสมุทาเย
ภวํ เอเกกํ ปาฏิหาริยนฺติ วุจฺจติ. ปฏิหาริยํ วา จตุตฺถชฺฌานํ มคฺโค จ
ปฏิปกฺขหรณโต, ตตฺถ ชาตํ, ตสฺมึ วา นิมิตฺตภูเต ๑- ตโต วา อาคตนฺติ
ปาฏิหาริยํ.
     ยสฺมา ปน ตนฺติอตฺถเทสนาตพฺโพหาราภิทภิสมยสงฺขาตา ๒-
เหตุเหตุผลตทุภยปญฺญตฺติปฏิเวธสงฺขาตา วา ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธา คมฺภีรา,
อนุปจิตสมฺภาเรหิ สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท ทุกฺโขคาฬฺหา อลพฺภเนยฺยปฺปติฏฺฐา จ,
ตสฺมา เตหิ จตูหิ คมฺภีรภาเวหิ ยุตฺตนฺติ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. นิมิตฺตภูตโต    ๒ ม.,ก. ตนฺติตนฺติอตฺถตนฺติเทสนาตทภิสมยสงฺขาตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓.
     เอโก เอว ภควโต ธมฺมเทสนาโฆโส เอกสฺมึ ขเณ ปวตฺตมาโน
นานาภาสนํ สตฺตานํ อตฺตโน อตฺตโน ภาสาวเสน อปุพฺพํ อจริมํ คหณูปโค
หุตฺวา อตฺถาธิคมาย โหติ. อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธานํ พุทฺธานุภาโวติ สพฺพสตฺตานํ
สกสกภาสานุรูปโต โสตปถมาคจฺฉตีติ เวทิตพฺพํ.
     นิทสฺสนตฺเถน "นาหํ สยมฺภู, น มยา อิทํ สจฺฉิกตนฺ"ติ อตฺตานํ
ปริโมเจนฺโต "อิติ เม สุตํ, มยาปิ เอวํ สุตนฺ"ติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สกลสุตฺตํ
นิทสฺเสติ.
     อวธารณตฺเถน "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ พหุสฺสุตานํ
ยทิทํ อานนฺโท, คติมนฺตานํ, สติมนฺตานํ, ธิติมนฺตานํ อุปฏฺฐากานํ, ยทิทํ
อานนฺโท"ติ ๑- เอวํ ภควตา, "อายสฺมา อานนฺโท อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล
พฺยญฺชนกุสโล นิรุตฺติกุสโล ปุพฺพาปรกุสโล"ติ ๒- เอวํ ธมฺมเสนาปตินา จ
ปสตฺถภาวานุรูปํ อตฺตโน ธารณพลํ ทสฺเสนฺโต สตฺตานํ โสตุกมฺยตํ ชเนติ
"อิติ เม สุตํ, ตญฺจ โข อตฺถโต วา พฺยญฺชนโต วา อนูนมนธิกํ, เอวเมว,
น อญฺญถา ทฏฺฐพฺพนฺ"ติ. อญฺญถาติ ภควโต สมฺมุขา สุตาการโต อญฺญถา,
น ปน ภควตา เทสิตาการโต. อจินฺเตยฺยานุภาวา หิ ภควโต เทสนา, สา
น สพฺพากาเรน สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ วุตฺโต วายมตฺโถ, สุตาการาวิรุชฺฌนเมว
หิ ธารณพลํ. น เหตฺถ อตฺถนฺตรตาปริหาโร ทฺวินฺนมฺปิ อตฺถานํ เอกวิสยตฺตา.
อิตรถา หิ เถโร ภควโต เทสนาย สพฺพถา ปฏิคฺคหเณ สมตฺโถ อสมตฺโถติ
วา ๓- อาปชฺเชยฺยาติ.
     เมสทฺโท ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตถา หิสฺส "คาถาภิคีตํ เม อโภชเนยฺยนฺ"ติ-
อาทีสุ ๔- มยาติ อตฺโถ. "สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู"ติอาทีสุ ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.เอกก. ๒๐/๒๑๙-๒๓/๒๕    ๒ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๑๖๙/๒๕
@๓ ก. อสมตฺโถ จาติ            ๔ สํ.ส. ๑๕/๑๙๔/๒๐๐, ขุ สุ. ๒๕/๘๑/๓๕๑
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔.
มยฺหนฺติ อตฺโถ. "ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถา"ติอาทีสุ ๒- มมาติ
อตฺโถ. อิธ ปน "มยา สุตนฺ"ติ จ "มม สุตนฺ"ติ จ อตฺถทฺวเย ยุชฺชติ.
     เอตฺถ จ โย ปโร น โหติ, โส อตฺตาติ เอวํ วตฺตพฺเพ
นิยกชฺฌตฺตสงฺขาเต สกสนฺตาเน วตฺตนโต  ติวิโธปิ เมสทฺโท ยทิปิ เอกสฺมึเยว
อตฺเถ ทิสฺสติ, กรณสมฺปทานาทิวิเสสสงฺขาโต ปนสฺส วิชฺชเตวายํ อตฺถเภโทติ
อาห "เมสทฺโท ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสตี"ติ.
     สุตนฺติ อยํ สุตสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ คมนวิสฺสุตกิลินฺนูปจิตานุ-
โยคโสตวิญฺเญยฺยโสตทฺวารานุสารวิญฺญาตาทิอเนกตฺถปฺปเภโท. กิญฺจาปิ หิ
กิริยาวิเสสโก อุปสคฺโค, โชตกภาวโต ปน สติปิ ตสฺมึ สุตสทฺโท เอว ตํ ตํ อตฺถํ
วทตีติ อนุปสคฺคสฺส สุตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร สอุปสคฺโคปิ อุทาหรียติ.
     ตตฺถ "เสนาย ปสุโต"ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. "สุตธมฺมสฺส
ปสฺสโต"ติอาทีสุ ๓- วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถ. "อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺสา"ติอาทีสุ ๔-
กิลินฺนา กิลินฺนสฺสาติ อตฺโถ. "ตุเมฺหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปกนฺ"ติอาทีสุ ๕-
อุปจิตนฺติ อตฺโถ. "เย ฌานปฺปสุตา ธีรา"ติอาทีสุ ๖- ฌานานุยุตฺตาติ อตฺโถ.
"ทิฏฺฐํ สุตํ มุตนฺ"ติอาทีสุ ๗- โสตวิญฺเญยฺยนฺติ อตฺโถ. "สุตธโร สุตสนฺนิจโย"ติ-
อาทีสุ ๘- โสตทฺวารานุสารวิญฺญาตธโรติ อตฺโถ. อิธ ปนสฺส "โสตทฺวารานุสาเรน
อุปธาริตนฺ"ติ วา "อุปธารณนฺ"ติ วา อตฺโถ. เมสทฺทสฺส หิ มยาติ อตฺเถ
สติ "อิติ เม สุตํ, มยา โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺ"ติ อตฺโถ. มมาติ
      อตฺเถ สติ "อิติ มม สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธารณนฺ"ติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๒๙/๑๗, สํ. สฬา. ๑๘/๑๑๒/๗๕, สํ.มหา. ๑๙/๓๘๒/๑๔๔,
@องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๕๗/๒๗๖   ๒ ม.มู. ๑๒/๒๙/๑๗   ๓ ขุ.อุ. ๒๕/๑๑/๑๐๕
@๔ วิ.ภิกฺขุนี. ๓/๖๕๗/๔     ๕ ขุ.ขุ. ๒๕/๑๒/๑๑   ๖ ขุ.ธ. ๒๕/๑๑๘/๔๙
@๗ ม.มู. ๑๒/๒๕๑/๒๐๓  ๘ ม.มู. ๑๒/๓๓๙/๓๐๑
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕.
       เอวเมเตสุ ตีสุ ปเทสุ ยสฺมา สุตสทฺทสนฺนิธาเน ปยุตฺเตน อิติสทฺเทน
สวนกิริยาโชตเกน ภวิตพฺพํ. ตสฺมา อิตีติ โสตวิญฺญาณาทิวิญฺญาณกิจฺจนิทสฺสนํ.
เมติ วุตฺตวิญฺญาณสมงฺคิปุคฺคลนิทสฺสนํ. สพฺพานนิปิ วากฺยานิ เอวการตฺถสหิตานิเยว
อวธารณผลตฺตา. เตน สุตนฺติ อสฺสวนภาวปฺปฏิกฺเขปโต อนูนาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสนํ.
ยถา หิ สุตํ สุตเมวาติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, ตํ สมฺมา สุตํ
อนูนคฺคหณํ อวิปรีตคฺคหณญฺจ โหตีติ. อถ วา สทฺทนฺตรตฺถาโปหนวเสน
สทฺโท อตฺถํ วทตีติ ยสฺมา สุตนฺติ เอตสฺส อสุตํ น โหตีติ อยมตฺโถ, ตสฺมา
สุตนฺติ อสฺสวนภาวปฺปฏิกฺเขปโต อนูนาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:-
อิติ เม สุตํ, น ทิฏฺฐํ, น สยมฺภุญาเณน สจฺฉิกตํ, น อญฺญถา วา
อุปลทฺธํ, อปิจ สุตํว, ตญฺจ โข สมฺมเทวาติ. อวธารณตฺเถ วา อิติสทฺเท
อยมตฺถโยฺนาติ ตทเปกฺขสฺส สุตสทฺทสฺส นิยมตฺโถ สมฺภวตีติ
อสฺสวนภาวปฺปฏิกฺเขโป อนูนาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสนตา จ เวทิตพฺพา. เอวํ
สวนเหตุสวนวิเสสวเสน ปทตฺตยสฺส อตฺถโยชนา กตาติ ทฏฺฐพฺพํ.
     ตถา อิตีติ โสตทฺวารานุสาเรน ปวตฺตาย วิญฺญาณวีถิยา
นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณโต นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติภาวปฺปกาสนํ อาการตฺโถ
อิติสทฺโทติ กตฺวา. เมติ อตฺตปฺปกาสนํ. สุตนฺติ  ธมฺมปฺปกาสนํ ยถาวุตฺตาย
วิญฺญาณวีถิยา ปริยตฺติธมฺมารมฺมณตฺตา. อยํ เหตฺถ สงฺเขโป:- นานปฺปกาเรน
อารมฺมเณ ปวตฺตาย วิญฺญาณวีถิยา การณภูตาย มยา น อญฺญํ กตํ, อิทํ
ปน กตํ, อยํ ธมฺโม สุโตติ.
     ตถา อิตีติ นิทสฺสิตพฺพปฺปกาสนํ นิทสฺสนตฺโถ อิติสทฺโทติ กตฺวา
นิทสฺเสตพฺพสฺส นิทสฺสิตพฺพภาวาภาวโต. ๑- ตสฺมา อิติสทฺเทน สกลมฺปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. นิทสฺสิตพฺพภาวาภาวโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖.
สุตฺตํ ปจฺจามฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํ. เมติ ปุคฺคลปฺปกาสนํ. สุตนฺติ
ปุคฺคลกิจฺจปฺปกาสนํ. สุตสทฺเทน หิ ลพฺภมานา สวนกิริยา
สวนวิญฺญาณปฺปพนฺธปฺปฏิพทฺธา, ตตฺถ จ ปุคฺคลโวหาโร. น
หิ ปุคฺคลโวหารรหิเต ธมฺมปฺปพนฺเธ สวนกิริยา ลพฺภติ.
ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ:- ยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิสฺสามิ, ตํ มยา อิติ สุตนฺติ.
     ตถา อิตีติ ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานารมฺมณสฺส ปวตฺติยา
นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโส อาการตฺโถ อิติสทฺโทติ
กตฺวา. อิตีติ หิ อยํ อาการปญฺญตฺติ ธมฺมานํ ตํ ตํ ปวตฺติอาการํ อุปาทาย
ปญฺญาเปตพฺพสภาวตฺตา. เมติ กตฺตุนิทฺเทโส. ๑- สุตนฺติ วิสยนิทฺเทโส. โสตพฺโพ
หิ ธมฺโม สวนกิริยา ๒- กตฺตุปุคฺคลสฺส สวนกิริยาวเสน ปวตฺติฏฺฐานํ โหติ.
เอตฺตาวตา นานปฺปการปฺปวตฺเตน จิตฺตสนฺตาเนน ตํสมงฺคิโน กตฺตุ วิสเย
คหณสนฺนิฏฺฐานํ ทสฺสิตํ โหติ.
     อถ วา อิตีติ ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโส. สุตานํ หิ ธมฺมานํ คหิตาการสฺส
นิทสฺสนสฺส อวธารณสฺส วา ปกาสนภาเวน อิติสทฺเทน ตทาการาทิธารณสฺส
ปุคฺคลโวหารูปาทานธมฺมพฺยาปารภาวโต ปุคฺคลกิจฺจํ นาม นิทฺทิฏฺฐํ โหตีติ.
สุตนฺติ วิญฺญาณกิจฺจนิทฺเทโส. ปุคฺคลวาทิโนปิ หิ สวนกิริยา วิญฺญาณนิรเปกฺขา
น โหตีติ. เมติ อุภยกิจฺจยุตฺตปุคฺคลนิทฺเทโส. เมติ หิ สทฺทปฺปวตฺติ เอกนฺเตเนว
สตฺตวิเสสวิสยา, วิญฺญาณกิจฺจญฺจ ตตฺเถว สโมทหิตพฺพนฺติ. อยํ ปเนตฺถ
สงฺเขโป:- มยา สวนกิจฺจวิญฺญาณสมงฺคินา ปุคฺคเลน วิญฺญาณวเสน
ลทฺธสฺสวนกิจฺจโวหาเรน สุตนฺติ.
    ตถา อิตีติ จ เมติ จ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ.
สพฺพสฺส หิ สทฺทาธิคมนียสฺส อตฺถสฺส ปญฺญตฺติมุเขเนว ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อตฺตนิทฺเทโส   ๒ ม. สวนกริยานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗.
สพฺพปญฺญตฺตีนญฺจ วิชฺชมานาทีสุ ฉเสฺวว ปญฺญตฺตีสุ อวโรโธ, ตสฺมา โย
มายามรีจิอาทโย วิย อภูตตฺโถ, อนุสฺสวาทีหิ คเหตพฺโพ วิย อนุตฺตมตฺโถ จ ๑- น
โหติ, โส รูปสทฺทาทิโก รุปฺปนานุภวนาทิโก จ ปรมตฺถสภาโว สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสน
วิชฺชติ. โย ปน อิตีติ จ เมติ จ วุจฺจมาโน อาการาทิอปรมตฺถสภาโว
สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสน อนุปลพฺภมาโน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ นาม, กิเมตฺถ ตํ
ปรมตฺถโต อตฺถิ, ยํ อิตีติ วา เมติ วา นิทฺเทสํ ลเภถ. สุตนฺติ วิชฺชมานปญฺญตฺติ.
ยํ หิ ตํ โสเตน อุปลทฺธํ, ตํ ปรมตฺถโต วิชฺชมานนฺติ.
      ตถา อิตีติ โสตปถมาคเต ธมฺเม อุปาทาย เตสํ อุปธาริตาการาทีนํ
ปจฺจามสนวเสน. เมติ สสนฺตติปริยาปนฺเน ขนฺเธ กรณาทิวิเสสวิสิฏฺเฐ
อุปาทาย วตฺตพฺพโต อุปาทาปญฺญตฺติ. สุตนฺติ ทิฏฺฐาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺพโต
อุปนิธาปญฺญตฺติ. ทิฏฺฐาทิสภาวรหิเต สทฺทายตเน ปวตฺตมาโนปิ สุตโวหาโร
ทุติยํ ตติยนฺติอาทิโก วิย ปฐมาทึ นิสฺสาย "ยํ น ทิฏฺฐมุตวิญฺญาตนิรเปกฺขํ, ตํ
สุตนฺ"ติ วิญฺเญยฺยตฺตา ทิฏฺฐาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺโพ โหติ. อสุตํ น โหตีติ
หิ สุตนฺติ ปกาสิโตยมตฺโถติ.
     เอตฺถ จ อิตีติ วจเนน อสมฺโมหํ ทีเปติ. ปฏิวิทฺธา หิ อตฺถสฺส
ปการวิเสสา อิตีติ อิธ อายสฺมตา อานนฺเทน ปจฺจามฏฺฐา, เตนสฺส อสมฺโมโห
ทีปิโต. น หิ สมฺมูโฬฺห นานปฺปการปฺปฏิเวธสมตฺโถ โหติ, โลภปฺปหานาทิวเสน
นานปฺปการา ทุปฺปฏิวิทฺธา จ สุตฺตตฺถา นิทฺทิสียนฺติ. สุตนฺติ วจเนน อสมฺโมสํ
ทีเปติ สุตาการสฺส ยาถาวโต ทสฺสิยมานตฺตา. ยสฺส หิ สุตํ สมฺมูฬฺหํ โหติ,
น โส กาลนฺตเร มยา สุตนฺติ ปฏิชานาติ. อิจฺจสฺส อสมฺโมเหน สมฺโมหาภาเวน
ปญฺญาย เอว วา สวนกาลสมฺภูตาย ตทุตฺตริกาลปญฺญาสิทฺธิ, ตถา อสมฺโมเสน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อนุมานตฺโถปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘.
สติสิทฺธิ. ตตฺถ ปญฺญาปุพฺพงฺคมาย สติยา พฺยญฺชนาวธารณสมตฺถตา. พฺยญฺชนานํ
หิ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ อากาโร นาติคมฺภีโร, ยถาสุตธารณเมว ตตฺถ กรณียนฺติ
สติยา พฺยาปาโร อธิโก, ปญฺญา ตตฺถ คุณีภูตา โหติ ปญฺญาย ปุพฺพงฺคมาติ
กตฺวา. สติปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาย อตฺถปฺปฏิเวธสมตฺถตา. อตฺถสฺส หิ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ
อากาโร คมฺภีโรติ ปญฺญาย พฺยาปาโร อธิโก, สติ ตตฺถ คุณีภูตา โหติ สติยา
ปุพฺพงฺคมาติ กตฺวา. ตทุภยสมตฺถตาโยเคน อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺส ธมฺมโกสสฺส
อนุปาลนสมตฺถตาย ธมฺมภณฺฑาคาริกตฺตสิทฺธิ.
     อปโร นโย:- อิตีติ วจเนน โยนิโสมนสิการํ ทีเปติ เตน วุจฺจมานานํ
อาการนิทสฺสนาวธารณตฺถานํ อุปริ วกฺขมานานํ นานปฺปการปฺปฏิเวธโชตกานํ
อวิปรีตสทฺธมฺมวิสยตฺตา. น หิ อโยนิโสมนสิกโรโต นานปฺปการปฺปฏิเวโธ
สมฺภวติ. สุตนฺติ วจเนน อวิกฺเขปํ ทีเปติ, นิทานปุจฺฉาวเสน ปกรณปฺปตฺตสฺส
วกฺขมานสฺส สุตฺตสฺส สวนํ น สมาธานมนฺตเรน สมฺภวติ วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส
สวนาภาวโต. ตถา หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต ปุคฺคโล สพฺพสมฺปตฺติยา วุจฺจมาโนปิ "น
มยา สุตํ, ปุน ภณถา"ติ วทติ. โยนิโสมนสิกาเรน เจตฺถ อตฺตสมฺมาปณิธึ
ปุพฺเพกตปุญฺญตญฺจ สาเธติ สมฺมา อปฺปณิหิตตฺตสฺส ปุพฺเพ อกตปุญฺญสฺส วา
ตทภาวโต. อวิกฺเขเปน สทฺธมฺมสฺสวนํ สปฺปุริสูปนิสฺสยญฺจ สาเธติ อสฺสุตวโต
สปฺปุริสูปนิสฺสยรหิตสฺส จ ตทภาวโต. น หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต สทฺธมฺมํ โสตุํ
สกฺโกติ, น จ สปฺปุริเส อนุปสฺสยมานสฺส สวนํ อตฺถิ.
     อปโร นโย:- "ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานาการปฺปวตฺติยา
นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโส"ติ วุตฺตํ. ยสฺมา จ โส
ภควโต วจนสฺส อตฺถพฺยญฺชนปฺปเภทปริจฺเฉทวเสน สกลสาสนสมฺปตฺติโอคาหเนน
นิรวเสสปรหิตปาริปูริการณภูโต เอวํภทฺทโก อากาโร น สมฺมา อปฺปณิหิตตฺตโน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๙.
ปุพฺเพ อกตปุญฺญสฺส วา โหติ, ตสฺมา อิตีติ อิมินา ภทฺทเกน อากาเรน
ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตึ อตฺตโน ทีเปติ. สุตนฺติ สวนโยเคน ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตึ.
น หิ อปฺปติรูเป เทเส วสโต สปฺปุริสูปนิสฺสยรหิตสฺส วา สวนํ อตฺถิ. อิจฺจสฺส
ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา อาสยสุทฺธิ สิทฺธา โหติ, สมฺมาปณิหิตตฺโต ปุพฺเพ จ
กตปุญฺโญ วิสุทฺธาสโย โหติ ตทวิสุทฺธิเหตูนํ กิเลสานํ ทูรีภาวโต. ตถา หิ
วุตฺตํ "สมฺมาปณิหิตํ จิตฺตํ, เสยฺยโส นํ ตโต กเร"ติ ๑- "กตปุญฺโญสิ ตฺวํ
อานนฺท, ปธานมนุยุญฺช, ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโว"ติ ๒- จ. ปุริมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา
ปโยคสุทฺธิ. ปติรูปเทสวาเสน หิ สปฺปุริสูปนิสฺสเยน จ สาธูนํ ทิฏฺฐานุคติ-
อาปชฺชเนนปิ วิสุทฺธปฺปโยโค โหติ. ตาย จ อาสยสุทฺธิยา อธิคมพฺยตฺติสิทฺธิ,
ปุพฺเพ เอว ตณฺหาทิฏฺฐิสงฺกิเลสานํ วิโสธิตตฺตา ปโยคสุทฺธิยา อาคมพฺยตฺติสิทฺธิ.
สุปริสุทฺธกายวจีปโยโค หิ วิปฺปฏิสาราภาวโต อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ปริยตฺติยํ วิสารโท
โหติ. อิติ ปโยคาสยสุทฺธสฺส อาคมาธิคมสมฺปนฺนสฺส วจนํ อรุณุคฺคมนํ วิย
สูริยสฺส อุทยโต, โยนิโสมนสิกาโร วิย จ กุสลธมฺมสฺส, อรหติ ภควโต
วจนสฺส ปุพฺพงฺคมํ ภวิตุนฺติ ฐาเน นิทานํ ฐเปนฺโต อิติ เม สุตนฺติอาทิมาห.
     อปโร นโย:- อิตีติ อิมินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน นานปฺปการปฺปฏิเวธทีปเกน
อตฺตโน อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสพฺภาวํ ทีเปติ. สุตนฺติ อิมินา
อิติสทฺทสนฺนิธานโต วกฺขมานาเปกฺขาย วา โสตพฺพเภทปฺปฏิเวธทีปเกน
ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสพฺภาวํ ทีเปติ. อิตีติ จ อิทํ วุตฺตนเยเนว
โยนิโสมนสิการทีปกํ วจนํ ภาสมาโน "เอเต มยา ธมฺมา มนสานุเปกฺขิตา
ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธา"ติ ทีเปติ. ปริยตฺติธมฺมา หิ "อิธ สีลํ กถิตํ, อิธ สมาธิ,
อิธ ปญฺญา, เอตฺตกา เอตฺถ อนุสนฺธิโย"ติอาทินา นเยน มนสา อนุเปกฺขิตา
อนุสฺสวาการปริวิตกฺกสหิตาย ๓- ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติภูตาย ญาตปริญฺญาสงฺขาตาย
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๔๓/๒๔    ๒ ที.มหา. ๑๐/๒๐๗/๑๒๗  ๓ ก...ปริสมฺพนฺธิตาย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐.
วา ทิฏฺฐิยา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตรูปารูปธมฺเม "อิติ รูปํ เอตฺตกํ รูปนฺ"ติอาทินา
นเยน สุฏฺฐุ ววตฺถเปตฺวา ปฏิวิทฺธา อตฺตโน ปเรสญฺจ หิตสุขาวหา โหนฺตีติ.
สุตนฺติ อิทํ สวนโยคปริทีปกํ วจนํ ภาสมาโน "พหู มยา ธมฺมา สุตา ธาตา ๑-
วจสา ปริจิตา"ติ ทีเปติ โสตาวธานปฺปฏิพทฺธา หิ ปริยตฺติธมฺมสฺส สวนธารณปริจยา.
ตทุภเยนปิ ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตภาเวน อตฺถพฺยญฺชนปาริปูรึ ทีเปนฺโต
สวเน อาทรํ ชเนติ. อตฺถพฺยญฺชนปริปุณฺณํ หิ ธมฺมํ อาทเรน อสฺสุณนฺโต
มหตา หิตา ๒- ปริพาหิโร โหตีติ อาทรํ ชเนตฺวา สกฺกจฺจํ ธมฺโม  โสตพฺโพ.
     อิติ เม สุตนฺติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน อายสฺมา อานนฺโท
ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ อตฺตโน อทหนฺโต อสปฺปุริสภูมึ อติกฺกมติ, สาวกตฺตํ
ปฏิชานนฺโต สปฺปุริสภูมึ โอกฺกมติ. ตถา อสทฺธมฺมา จิตฺตํ วุฏฺฐาเปติ, สทฺธมฺเม
จิตฺตํ ปติฏฺฐาเปติ. "เกวลํ สุตเมเวตํ มยา, ตสฺเสว ปน ภควโต วจนนฺ"ติ
ทีเปนฺโต อตฺตานํ ปริโมเจติ, สตฺถารํ อปทิสติ, ชินวจนํ อปฺเปติ, ธมฺมเนตฺตึ
ปติฏฺฐาเปติ. ๓-
     อปิจ อิติ เม สุตนฺติ อตฺตนา อุปฺปาทิตภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต ปุริมสฺสวนํ ๔-
วิวรนฺโต "สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตมิทํ มยา ตสฺส ภควโต จตุเวสารชฺชวิสารทสฺส
ทสพลธรสฺส อาสภฏฺฐานฏฺฐายิโน สีหนาทนาทิโน สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส ธมฺมิสฺสรสฺส
ธมฺมราชสฺส ธมฺมาธิปติโน ธมฺมทีปสฺส ธมฺมสรณสฺส สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติโน
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส, น เอตฺถ อตฺเถ วา ธมฺเม วา ปเท วา พฺยญฺชเน วา
กงฺขา วา วิมติ วา กตฺตพฺพาติ สพฺพเทวมนุสฺสานํ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย
อสฺสทฺธิยํ วินาเสติ, สทฺธาสมฺปทํ อุปฺปาเทติ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ธตา        ๒ ก. มหโต หิตาย
@๓ ก. ปฏฺฐเปติ     ๔ ก. ปุริมวจนํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑.
        "วินาสยติ อสฺสทฺธํ          สทฺธํ วฑฺเฒติ สาสเน
         อิติ เม ๑- สุตมิจฺเจวํ      วทํ โคตมสาวโก"ติ.
      เอตฺถาห "กสฺมา ปเนตฺถ ยถา อญฺเญสุ สุตฺเตสุ `เอวมฺเม สุตํ เอกํ
สมยํ ภควา'ติอาทินา กาลเทเส อปทิสิตฺวาว นิทานํ ภาสิตํ, เอวํ น ภาสิตนฺ"ติ.
อปเร ตาว อาหุ:- น ปน เถเรน ภาสิตตฺตา. อิทํ หิ นิทานํ น อายสฺมตา
อานนฺเทน ปฐมํ ภาสิตํ, ขุชฺชุตฺตราย ปน ภควตา อุปาสิกาสุ พหุสฺสุตภาเวน
เอตทคฺเค ฐปิตาย เสกฺขปฺปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตาย อริยสาวิกาย สามาวติปฺปมุขานํ
ปญฺจนฺนํ อิตฺถิสตานํ ปฐมํ ภาสิตํ.
      ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา:- อิโต กิร กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก ปทุมุตฺตโร
นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก หํสวติยํ
วิหรติ. อเถกทิวสํ หํสวติยํ เอกา กุลธีตา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ โสตุํ คจฺฉนฺตีหิ
อุปาสิกาหิ สทฺธึ อารามํ คตา สตฺถารํ เอกํ อุปาสิกํ พหุสฺสุตานํ เอตทคฺเค
ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิ. สตฺถาปิ นํ พฺยากาสิ
"อนาคเต โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวิกานํ อุปาสิกานํ พหุสฺสุตานํ
อคฺคา ภวิสฺสตี"ติ. ตสฺสา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ปุน
มนุสฺเสสูติ เอวํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺติยา กปฺปสตสหสฺสํ อติกฺกนฺตํ. ๒- อถ
อิมสฺมึ ภทฺทกปฺเป อมฺหากํ ภควโต กาเล สา เทวโลกโต จวิตฺวา
โฆสกเสฏฺฐิสฺส เคเห ทาสิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, อุตฺตราติสฺสา นามํ
อกํสุ. สา ชาตกาเล ขุชฺชา อโหสีติ ขุชฺชุตฺตราเตฺวว ปญฺญายิตฺถ. สา
อปรภาเค โฆสกเสฏฺฐินา รญฺโญ อุเทนสฺส ๓- สามาวติยา ทินฺนกาเล ตสฺสา
ปริจาริกภาเวน ทินฺนา รญฺโญ อุเทนสฺส อนฺเตปุเร วสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. เอวมฺเม   ๒ ก. กปฺปสตสหสฺเส อติกฺกนฺเต
@๓ ฉ.ม. อุเตนสส, เอวมุปริปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒.
      เตน จ สมเยน โกสมฺพิยํ โฆสกเสฏฺฐิกุกฺกุฏเสฏฺฐิปาวาริกเสฏฺฐิโน
ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ตโย วิหาเร กาเรตฺวา ชนปทจาริกํ จรนฺเต ตถาคเต
โกสมฺพินครํ สมฺปตฺเต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส วิหาเร นิยฺยาเทตฺวา
มหาทานานิ ปวตฺเตสุํ. มาสมตฺตํ อติกฺกมิ. อถ เนสํ เอตทโหสิ "พุทฺธา นาม
สพฺพโลกานุกมฺปกา, อญฺเญสมฺปิ โอกาสํ ทสฺสามา"ติ โกสมฺพินครวาสิโนปิ
ชนสฺส โอกาสํ อกํสุ. ตโต ปฏฺฐาย นาครา วีถิสภาเคน คณสภาเคน
มหาทานํ เทนฺติ. อเถกทิวสํ สตฺถา ภิกฺขุสํฆปริวุโต มาลาการเชฏฺฐกสฺส เคเห
นิสีทิ, ตสฺมึ ขเณ ขุชฺชุตฺตรา สามาวติยา ปุปฺผานิ คเหตุํ อฏฺฐ กหาปเณ
อาทาย ตํ เคหํ อคมาสิ. มาลาการเชฏฺฐโก ตํ ทิสฺวา "อมฺม อุตฺตเร
อชฺช ตุยฺหํ ปุปฺผานิ ทาตุํ ขโณ นตฺถิ, อหํ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ ปริวิสามิ,
ตฺวมฺปิ ปริเวสนาย สหายิกา โหหิ, เอวํ กเต ๑- ปเรสํ เวยฺยาวจฺจกรณโต
มุจฺจิสฺสสี"ติ อาห. ตโต ขุชฺชุตฺตรา พุทฺธานํ ภตฺตคฺเค เวยฺยาวจฺจํ อกาสิ.
สา สตฺถารา อุปนิสินฺนกถาวเสน กถิตํ สพฺพเมว ๒- ธมฺมํ อุคฺคณฺหิ, อนุโมทนํ
ปน สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ.
      สา อญฺเญสุ ทิวเสสุ จตฺตาโรว กหาปเณ ทตฺวา ปุปฺผานิ คเหตฺวา
คจฺฉติ, ตสฺมึ ปน ทิวเส ทิฏฺฐสจฺจภาเวน ปรสนฺตเก จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา
อฏฺฐปิ กหาปเณ ทตฺวา ปจฺฉึ ปูเรตฺวา ปุปฺผานิ คเหตฺวา สามาวติยา สนฺติกํ
อคมาสิ. อถ นํ สา ปุจฺฉิ "อมฺม อุตฺตเร ตฺวํ อญฺเญสุ ทิวเสสุ น พหูนิ
ปุปฺผานิ อาหรสิ, อชฺช ปน พหุกานิ, กินฺโน ราชา อุตฺตริตรํ ปสนฺโน"ติ.
สา มุสา วตฺตุํ อภพฺพตาย อตีเต อตฺตนา กตํ อนิคูหิตฺวา สพฺพํ กเถสิ. อถ
"กสฺมา อชฺช พหูนิ อาหรสี"ติ ๓- จ วุตฺตา "อชฺชาหํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธมฺมํ
สุตฺวา อมตํ สจฺฉากาสึ, ตสฺมา ตุเมฺห น วญฺเจมี"ติ อาห. ตํ สุตฺวา "อเร
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวํ อิโต     ๒ ก. สพฺพํ    ๓ ก. อาหริตานีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๓.
ทุฏฺฐทาสิ เอตฺตกํ กาลํ ตยา คหิเต กหาปเณ เทหี"ติ อตชฺเชตฺวา ปุพฺพเหตุนา
โจทิยมานา "อมฺม ตยา ปีตํ อมตํ อเมฺหปิ ปาเยหี"ติ วตฺวา "เตนหิ มํ
นฺหาเปหี"ติ วุตฺเต โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ นฺหาเปตฺวา เทฺว มฏฺฐสาฏเก
ทาเปสิ. สา เอกํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อาสเน นิสีทิตฺวา
วิจิตฺรวีชนึ อาทาย นีจาสเนสุ นิสินฺนานิ ปญฺจ มาตุคามสตานิ อามนฺเตตฺวา
เสกฺขปฺปฏิสมฺภิทาสุ ฐตฺวา สตฺถารา เทสิตนิยาเมเนว ตาสํ ธมฺมํ เทเสสิ.
เทสนาวสาเน ตา สพฺพา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหึสุ. ตา สพฺพาปิ ขุชฺชุตฺตรํ
วนฺทิตฺวา "อมฺม อชฺช ปฏฺฐาย ตฺวํ กิลิฏฺฐกมฺมํ มา กริ, อมฺหากํ มาตุฏฺฐาเน
อาจริยฏฺฐาเน จ ปติฏฺฐาหี"ติ ครุฏฺฐาเน ฐปยึสุ.
      กสฺมา ปเนสา ทาสี หุตฺวา นิพฺพตฺตาติ? สา กิร กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล
พาราณสิยํ เสฏฺฐิธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺตา เอกาย ขีณาสวตฺเถริยา
อุปฏฺฐากกุลํ คตาย "เอตมฺเม อยฺเย ปสาธนเปฬิกํ เทถา"ติ เวยฺยาวจฺจํ กาเรสิ.
เถรีปิ "อเทนฺติยา มยิ อาฆาตํ อุปฺปาเทตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ, เทนฺติยา
ปเรสํ ทาสี หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสติ, นิรยสนฺตาปโต ทาสิภาโว เสยฺโย"ติ
อนุทยํ ปฏิจฺจ ตสฺสา วจนํ อกาสิ. สา เตน กมฺเมน ปญฺจ ชาติสตานิ
ปเรสํ ทาสีเยว หุตฺวา นิพฺพตฺติ.
      กสฺมา ปน ขุชฺชา อโหสิ? อนุปฺปนฺเน กิร พุทฺเธ อยํ พาราณสิรญฺโญ
เคเห วสนฺตี เอกํ ราชกุลูปกํ ปจฺเจกพุทฺธํ โถกํ ขุชฺชธาตุกํ ทิสฺวา อตฺตนา
สหวาสีนํ มาตุคามานํ ปุรโต ปริหาสํ กโรนฺตี ยถาวชฺชํ เกฬิวเสน ขุชฺชาการํ
ทสฺเสสิ, ตสฺมา ขุชฺชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ.
      กึ ปน กตฺวา ปญฺญวนฺตี ชาตาติ? ๑- อนุปฺปนฺเน กิร พุทฺเธ อยํ
พาราณสิรญฺโญ เคเห วสนฺตี อฏฺฐ ปจฺเจกพุทฺเธ ราชเคหโต อุณฺหปายาสสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สปฺปญฺญา, ก. มหาปญฺญา ชาตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๔.
ปูริเต ๑- ปตฺเต ปริวตฺติตฺวา ปริวตฺติตฺวา คณฺหนฺเต ทิสฺวา อตฺตโน สนฺตกานิ
อฏฺฐ ทนฺตวลยานิ "อิธ ฐเปตฺวา คณฺหถา"ติ อทาสิ, เต ตถา กตฺวา
โอโลเกสุํ. "ตุมฺหากญฺเญว ตานิ ปริจฺจตฺตานิ, คเหตฺวา คจฺฉถา"ติ อาห. เต
นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมํสุ, อชฺชาปิ ตานิ วลยานิ อโรคาเนว. สา ตสฺส
นิสฺสนฺเทน ปญฺญวนฺตี ๒- ชาตา.
      อถ นํ สามาวติปฺปมุขานิ ปญฺจ อิตฺถิสตานิ "อมฺม ตฺวํ ทิวเส ทิวเส
สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภควตา เทสิตํ ธมฺมํ สุตฺวา อมฺหากํ เทเสหี"ติ วทึสุ.
สา ตถา กโรนฺตี อปรภาเค ติปิฏกธรา ชาตา. ตสฺมา นํ สตฺถา "เอตทคฺคํ
ภิกฺขเว มม สาวิกานํ พหุสฺสุตานํ อุปาสิกานํ ยทิทํ ขุชฺชุตฺตรา"ติ เอตทคฺเค
ฐเปสิ. อิติ อุปาสิกาสุ ๓- พหุสฺสุตภาเวน สตฺถารา เอตทคฺเค ฐปิตา
ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตา ขุชฺชุตฺตรา อริยสาวิกา สตฺถริ โกสมฺพิยํ วิหรนฺเต กาเลน
กาลํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา อนฺเตปุรํ คนฺตฺวา สามาวติปฺปมุขานํ
ปญฺจนฺนํ อิตฺถิสตานํ อริยสาวิกานํ สตฺถารา เทสิตนิยาเมน ยถาสุตํ ธมฺมํ
กเถนฺตี อตฺตานํ ปริโมเจตฺวา สตฺถุ สนฺติเก สุตภาวํ ปกาเสนฺตี "วุตฺตํ เหตํ
ภควตา วุตฺตมรหตาติ เม สุตนฺ"ติ นิทานํ อาโรเปสิ.
      ยสฺมา ปน ตสฺมึเยว นคเร ภควโต สมฺมุขา สุตฺวา ตทเหว ตาย ตาสํ
ภาสิตํ, ตสฺมา "เอกํ สมยํ ภควา โกสมฺพิยํ วิหรตี"ติ กาลเทสํ อปทิสิตุํ
ปโยชนสมฺภโวว นตฺถิ สุปากฏภาวโต. ภิกฺขุนิโย จสฺสา ๔- สนฺติเก อิมานิ
สุตฺตานิ คณฺหึสุ. เอวํ ปรมฺปราย ภิกฺขูสุปิ ตาย อาโรปิตํ นิทานํ ปากฏํ
อโหสิ. อถายสฺมา อานนฺโท ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานโต อปรภาเค สตฺตปณฺณิคุหายํ
อชาตสตฺตุนา การาปิเต สทฺธมฺมมณฺฑเป มหากสฺสปปฺปมุขสฺส วสีคณสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปูเร     ๒ ก. มหาปญฺญา
@๓ ก. อุปาสิกา  ๔ ก. ภิกฺขุนิโยปสฺสา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๕.
มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมํ สงฺคายนฺโต อิเมสํ สุตฺตานํ นิทานสฺส เทฺวฬฺหกํ
ปริหรนฺโต ตาย อาโรปิตนิยาเมเนว นิทานํ อาโรเปสีติ.
      เกจิ ปเนตฺถ พหู ปกาเร ปปญฺเจนฺติ, กึ เตหิ. อปิจ นานานเยหิ
สงฺคีติการา ธมฺมวินยํ สงฺคายึสุ. อนุพุทฺธา หิ ธมฺมสงฺคาหกมหาเถรา, เต
สมฺมเทว ธมฺมวินยสฺส สงฺคายนาการํ ชานนฺตา กตฺถจิ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติอาทินา,
กตฺถจิ "เตน สมเยนา"ติอาทินา, กตฺถจิ คาถาพนฺธวเสน นิทานํ ฐเปนฺตา,
กตฺถจิ สพฺเพน สพฺพํ นิทานํ อฏฺฐเปนฺตา วคฺคสงฺคหาทิวเสน ธมฺมวินยํ
สงฺคายึสุ. ตตฺถ อิธ วุตฺตํ เหตนฺติอาทินา นิทานํ ฐเปตฺวา สงฺคายึสุ, กิญฺจิ ๑-
สุตฺตเคยฺยาทิวเสน นวงฺคมิทํ พุทฺธวจนํ. ยถา เจตํ, เอวํ สพฺเพสมฺปิ
สมฺมาสมฺพุทฺธานํ. วุตฺตเญฺหตํ "อปฺปกญฺจ เนสํ อโหสิ สุตฺตํ เคยฺยนฺ"ติอาทิ.
ตตฺถ อิติวุตฺตกงฺคสฺส อญฺญํ กิญฺจิ น ปญฺญายติ ตพฺภาวนิมิตฺตํ ฐเปตฺวา
"วุตฺตํ เหตํ ฯเปฯ เม สุตนฺ"ติ อิทํ วจนํ. เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา "วุตฺตํ
เหตํ ภควตาติอาทินยปฺปวตฺตา ทฺวาทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา อิติวุตฺตกนฺ"ติ. ตสฺมา
สตฺถุ อธิปฺปายํ ชานนฺเตหิ ธมฺมสงฺคาหเกหิ อริยสาวิกาย วา อิเมสํ สุตฺตานํ
อิติวุตฺตกงฺคภาวญาปนตฺถํ อิมินาว นเยน นิทานํ ฐปิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
      กิมตฺถํ ปน ธมฺมวินยสงฺคเห กริยมาเน นิทานวจนํ, ๒- นนุ ภควตา
ภาสิตวจนสฺเสว สงฺคโห กาตพฺโพติ? วุจฺจเต:- เทสนาย ฐิติอสมฺโมสสทฺเธยฺย-
ภาวสมฺปาทนตฺถํ. กาลเทสเทสกปริสาปเทเสหิ อุปนิพนฺธิตฺวา ฐปิตา หิ
เทสนา จิรฏฺฐิติกา โหติ อสมฺโมสธมฺมา สทฺเธยฺยา จ เทสกาลกตฺตุเหตุนิมิตฺเตหิ
อุปนิพทฺโธ วิย โวหารวินิจฺฉโย. เตเนว จ อายสฺมตา มหากสฺสเปน
พฺรหฺมชาลมูลปริยายสุตฺตาทีนํ เทสาทิปุจฺฉาสุ กตาสุ ตาสํ วิสฺสชฺชนํ กโรนฺเตน
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ก. กิญฺจ      ๒ ก. นิทานวจนํ วุตฺตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๖.
ธมฺมภณฺฑาคาริเกน "เอวมฺเม สุตนฺ"ติอาทินา นิทานํ ภาสิตํ, อิธ ปน
เทสกาลคฺคหเณ การณํ วุตฺตเมว.
      อปิจ สตฺถุ สมฺปตฺติปฺปกาสนตฺถํ นิทานวจนํ. ตถาคตสฺส หิ ภควโต
ปุพฺพรจนานุมานาคมตกฺกาภาวโต สมฺมาสมฺพุทฺธภาวสิทฺธิ. น หิ
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺพรจนาทีหิ อตฺโถ อตฺถิ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณาจารตาย
เอกปฺปมาณตฺตา จ เญยฺยธมฺเมสุ. ตถา อาจริยมุฏฺฐิธมฺมมจฺฉริยสาสนสาวกานุ-
ราคาภาวโต ๑- ขีณาสวภาวสิทฺธิ. น หิ สพฺพโส ขีณาสวสฺส เต สมฺภวนฺตีติ
สุวิสุทฺธสฺส ปรานุคฺคหปวตฺติ. ๒- เอวํ เทสกสงฺกิเลสภูตานํ ทิฏฺฐิสีลสมฺปทา-
ทูสกานํ อวิชฺชาตณฺหานํ อจฺจนฺตาภาวสํสูจเกหิ ญาณสมฺปทาปหานสมฺปทาภิพฺยญฺชเกหิ จ
สมฺพุทฺธวิสุทฺธภาเวหิ ปุริมเวสารชฺชทฺวยสิทฺธิ, ตโต จ อนฺตรายิกนิยฺยานิก-
ธมฺเมสุ อสมฺโมหภาวสิทฺธิโต ปจฺฉิมเวสารชฺชทฺวยสิทฺธีติ ภควโต จตุเวสารชฺช-
สมนฺนาคโม อตฺตหิตปรหิตปฏิปตฺติ ๓- จ นิทานวจเนน ปกาสิตา ๔- โหติ ตตฺถ
ตตฺถ สมฺปตฺตปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ฐานุปฺปตฺติกปฺปฏิภาเนน ธมฺมเทสนาทีปนโต.
อิธ ปน อนวเสสโต กามโทสปฺปหานํ วิธาย เทสนาทีปนโต จาติ
โยเชตพฺพํ. เตน วุตฺตํ "สตฺถุ สมฺปตฺติปฺปกาสนตฺถํ นิทานวจนนฺ"ติ. เอตฺถ จ
"ภควตา อรหตา"ติ อิเมหิ ปเทหิ ยถาวุตฺตอตฺถวิภาวนตา เหฏฺฐา ทสฺสิตา เอว.
      ตถา สาสนสมฺปตฺติปฺปกาสนตฺถํ นิทานวจนํ. ญาณกรุณาปริคฺคหิตสพฺพกิริยสฺส
หิ ภควโต นตฺถิ นิรตฺถกา ปฏิปตฺติ อตฺตหิตา วา. ตสฺมา ปเรสํ
เอว อตฺถาย ปวตฺตสพฺพกิริยสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สกลมฺปิ กายวจีมโนกมฺมํ
ยถาปวตฺตํ วุจฺจมานํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺตานมนุสาสนตฺเถน
สาสนํ, น กพฺพรจนา. ๕- ตติยํ สตฺถุ จริตํ กาลเทสเทสกปริสาปเทเสหิ ๖-
@เชิงอรรถ: ๑ ก....นุคฺคหภาวโต     ๒ ก. ปรานุคฺคหวุตฺติ     ๓ ก. อตฺตหิตปรหิตสนฺนิสฺสโย
@๔ ก. ปกาสิโต   ๕ สี. น ปุพฺพรจนา ๖ ก. สพฺพรจนากาลเทสเทสกปริสาปเทเสหิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๗.
ตตฺถ ตตฺถ นิทานวจเนหิ ยถารหํ ปกาสิยติ. อิธ ปน เทสกปริสาปเทเสหีติ
โยเชตพฺพํ. เตน วุตฺตํ "สาสนสมฺปตฺติปฺปกาสนตฺถํ นิทานวจนนฺ"ติ.
      อปิจ สตฺถุโน ปมาณภาวปฺปกาสเนน สาสนสฺส ปมาณภาวทสฺสนตฺถํ
นิทานวจนํ. ตญฺจสฺส ปมาณภาวทสฺสนํ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน "ภควตา
อรหตา"ติ อิเมหิ ปเทหิ วิภาวิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิทเมตฺถ นิทานวจนปฺปโยชนสฺส
มุขมตฺตนิทสฺสนนฺติ.
                        นิทานวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘.
                           ๑. เอกกนิปาต
                            ๑. ปฐมวคฺค
                         ๑. โลภสุตฺตวณฺณนา
      [๑] อิทานิ เอกธมฺมํ ภิกฺขเว ปชหถาติอาทินา นเยน ภควตา
นิกฺขิตฺตสฺส สุตฺตสฺส วณฺณนาย โอกาโส อนุปฺปตฺโต. สา ปเนสา อตฺถวณฺณนา
ยสฺมา สุตฺตนิกฺเขปํ วิจาเรตฺวา วุจฺจมานา ปากฏา โหติ, ตสฺมา สุตฺตนิกฺเขปํ
ตาว วิจาเรสฺสาม. จตฺตาโร หิ สุตฺตนิกฺเขปา อตฺตชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย
ปุจฺฉาวสิโก อฏฺฐุปฺปตฺติโกติ. ยถา หิ อเนกสตอเนกสหสฺสเภทานิปิ สุตฺตนฺตานิ
สงฺกิเลสภาคิยาทิปฏฺฐานนเยน โสฬสวิธตํ นาติวตฺตนฺติ, เอวํ อตฺตชฺฌาสยาทิ-
สุตฺตนิกฺเขปวเสน จตุพฺพิธตํ นาติวตฺตนฺตีติ. ตตฺถ ยถา อตฺตชฺฌาสยสฺส
อฏฺฐุปฺปตฺติยา จ ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิเกหิ สทฺธึ สํสคฺคเภโท สมฺภวติ อตฺตชฺฌาสโย
จ ปรชฺฌาสโย จ, อตฺตชฺฌาสโย จ ปุจฺฉาวสิโก จ, อฏฺฐุปฺปตฺติโก จ
ปรชฺฌาสโย จ, อฏฺฐุปฺปตฺติโก จ ปุจฺฉาวสิโก จาติ อชฺฌาสยปุจฺฉานุสนฺธิสมฺภวโต.
เอวํ ยทิปิ อฏฺฐุปฺปตฺติยา อตฺตชฺฌาสเยนปิ สํสคฺคเภโท สมฺภวติ, อตฺตชฺฌาสยาทีหิ
ปน ปุรโต ฐิเตหิ อฏฺฐุปฺปตฺติยา สํสคฺโค นตฺถีติ นิรวเสโส ปฏฺฐานนโย น
สมฺภวติ. ตทนฺโตคธตฺตา วา สมฺภวนฺตานํ เสสนิกฺเขปานํ มูลนิกฺเขปวเสน
จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ.
      ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- นิกฺขิปียตีติ นิกฺเขโป, สุตฺตํ เอว นิกฺเขโป
สุตฺตนิกฺเขโป. อถ วา นิกฺขิปนํ นิกฺเขโป, สุตฺตสฺส นิกฺเขโป สุตฺตนิกฺเขโป,
สุตฺตเทสนาติ อตฺโถ. อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโย, โส อสฺส
อตฺถิ การณภูโตติ อตฺตชฺฌาสโย, อตฺตโน อชฺฌาสโย เอตสฺสาติ วา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๙.
อตฺตชฺฌาสโย. ปรชฺฌาสเยปิ เอเสว นโย. ปุจฺฉาย วโสติ ปุจฺฉาวโส, โส
เอตสฺส อตฺถีติ ปุจฺฉาวสิโก. สุตฺตเทสนาย วตฺถุภูตสฺส อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ
อตฺถุปฺปตฺติ, อตฺถุปฺปตฺติ เอว อฏฺฐุปฺปตฺติ ถการสฺส ฐการํ กตฺวา, สา เอตสฺส
อตฺถีติ อฏฺฐุปฺปตฺติโก. อถ วา นิกฺขิปียติ สุตฺตํ เอเตนาติ นิกฺเขโป,
อตฺตชฺฌาสยาทิ เอว. เอตสฺมึ ปน อตฺถวิกปฺเป อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโย.
ปเรสํ อชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย. ปุจฺฉียตีติ ปุจฺฉา, ปุจฺฉิตพฺโพ อตฺโถ,
ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมปฺปฏิคฺคาหกานํ วจนํ ปุจฺฉาวสํ, ตเทว
นิกฺเขปสทฺทาเปกฺขาย ปุจฺฉาวสิโกติ ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺตํ, ตถา อฏฺฐุปฺปตฺติ เอว
อฏฺฐุปฺปตฺติโกติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      อปิจ ปเรสํ อินฺทฺริยปริปากาทิการณนิรเปกฺขตฺตา อตฺตชฺฌาสยสฺส วิสุํ
สุตฺตนิกฺเขปภาโว ยุตฺโต เกวลํ อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว ธมฺมตนฺติฐปนตฺถํ
ปวตฺติตเทสนตฺตา, ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ ปน ปเรสํ อชฺฌาสยปุจฺฉานํ
เทสนาปวตฺติเหตุภูตานํ ๑- อุปฺปตฺติยํ ปวตฺติตานํ กถมฏฺฐุปฺปตฺติยํ อนวโรโธ,
ปุจฺฉาวสิกฏฺฐุปฺปตฺติกานํ วา ปรชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺติตานํ กถํ ปรชฺฌาสเย
อนวโรโธติ? น โจเทตพฺพเมตํ. ปเรสํ หิ อภินีหารปริปุจฺฉาทิวินิมุตฺตสฺเสว
สุตฺตเทสนาการณุปฺปาทสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติภาเวน คหิตตฺตา ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ
วิสุํ คหณํ. ตถา หิ พฺรหฺมชาลธมฺมทายาทสุตฺตาทีนํ ๒- วณฺณาวณฺณอามิสุปฺปาทาทิเทสนา
นิมิตฺตํ อฏฺฐุปฺปตฺติ วุจฺจติ. ปเรสํ ปุจฺฉํ วินา อชฺฌาสยเมว นิมิตฺตํ
กตฺวา เทสิโต ปรชฺฌาสโย, ปุจฺฉาวเสน เทสิโต ปุจฺฉาวสิโกติ ปากโฏยมตฺโถติ.
      ยานิ ภควา ปเรหิ อนชฺฌิฏฺโฐ เกวลํ อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว กเถติ.
เสยฺยถิทํ? อากงฺเขยฺยสุตฺตํ ตุวฏฺฏกสุตฺตนฺติเอวมาทีนิ, ๓- เตสํ อตฺตชฺฌาสโย
นิกฺเขโป.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. เทสนานิมิตฺตํ เหตุภูตานํ        ๒ ที.สี. ๙/๑/๑, ม.มู. ๑๒/๒๙/๑๗
@๓ ม.มู. ๑๒/๖๔/๔๓, ขุ.สุ. ๒๕/๗๒๒/๔๕๖/๕๑๔
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๐.
      ยานิ ปน "ปริปกฺกา โข ราหุลสฺส วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา, ยนฺนูนาหํ
ราหุลํ อุตฺตรึ อาสวานํ ขเย วิเนยฺยนฺ"ติ เอวํ ปเรสํ อชฺฌาสยํ ขนฺตึ
อภินีหารํ พุชฺฌนภาวญฺจ โอโลเกตฺวา ปรชฺฌาสยวเสน กถิตานิ, เสยฺยถิทํ?
ราหุโลวาทสุตฺตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺติเอวมาทีนิ, ๑- เตสํ ปรชฺฌาสโย
นิกฺเขโป.
      ภควนฺตํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา เทวา มนุสฺสา จตสฺโส ปริสา จตฺตาโร
วณฺณา จ ตถา ตถา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ "โพชฺฌงฺคา โพชฺฌงฺคาติ ภนฺเต
วุจฺจนฺติ, นีวรณา นีวรณาติ วุจฺจนฺตี"ติอาทินา, เอวํ ปุฏฺเฐน ภควตา ยานิ
กถิตานิ โพชฺฌงฺคสํยุตฺตาทีนิ, ๒- เตสํ ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโป.
      ยานิ ปน ตานิ อุปฺปนฺนํ การณํ ปฏิจฺจ กถิตานิ, เสยฺยถิทํ?
ธมฺมทายาทํ ปุตฺตมํสูปมํ ทารุกฺขนฺธูปมนฺติเอวมาทีนิ ๓- เตสํ อฏฺฐุปฺปตฺติโก
นิกฺเขโป.
      เอวมิเมสุ จตูสุ สุตฺตนิกฺเขเปสุ อิมสฺส สุตฺตสฺส ปรชฺฌาสโย นิกฺเขโป.
ปรชฺฌาสยวเสน เหตํ นิกฺขิตฺตํ. เกสํ อชฺฌาสเยน? โลเภ อาทีนวทสฺสีนํ
ปุคฺคลานํ. เกจิ ปน "อตฺตชฺฌาสโย"ติ วทนฺติ.
      ตตฺถ เอกธมฺมํ ภิกฺขเวติอาทีสุ เอกสทฺโท อตฺเถว อญฺญตฺเถ "สสฺสโต
อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ อิตฺเถเก อภิวทนฺตี"ติอาทีสุ. ๔-
อตฺถิ เสฏฺเฐ "เจตโส เอโกทิภาวนฺ"ติอาทีสุ. ๕- อตฺถิ อสหาเย "เอโก
วูปกฏฺโฐ"ติอาทีสุ. ๖- อตฺถิ สงฺขายํ "เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ
พฺรหฺมจริยวาสายา"ติอาทีสุ. ๗- อิธาปิ สงฺขายเมว ทฏฺฐพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๒๐/๑๗., ม.ม. ๑๓/๑๐๗/๓๔, ม.อุ. ๑๔/๔๑๖/๑๕๖, สํ.ข. ๑๗/๕๙/๕๕
@๒ สํ.มหา. ๑๙/๑๘๖/๖๕     ๓ ม.มู. ๑๒/๒๙/๑๗, สํ.นิ. ๑๖/๖๓/๙๕
@๔ ม.อุ. ๑๔/๒๗/๒๒        ๕ วิ.มหา. ๑/๑๑/๕, ที.สี. ๙/๒๒๘/๗๕
@๖ ที.สี. ๙/๔๐๕/๑๗๕       ๗ องฺ.ปญฺจก. ๒๓/๒๙/๙๘
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๑.
      ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติสจฺจสมาธิปญฺญาปกติปุญฺญาปตฺติสุญฺญตาเญยฺยสภาวาทีสุ
ทิสฺสติ. ตถา หิสฺส "อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาตี"ติอาทีสุ ๑- ปริยตฺติ อตฺโถ.
"ทิฏฺฐธมฺโม"ติอาทีสุ ๒- สจฺจานิ. "เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุนฺ"ติอาทีสุ ๓-
สมาธิ. "สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค ส เว เปจฺจ น โสจตี"ติอาทีสุ ๔- ปญฺญา.
"ชาติธมฺมานํ ภิกฺขเว สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชตี"ติอาทีสุ ๕- ปกติ. "ธมฺโม
หเว รกฺขติ ธมฺมจารินฺ"ติอาทีสุ ๖-  ปุญฺญํ. "ติณฺณํ ธมฺมานํ อญฺญตเรน
วเทยฺย ปาราชิเกน วา สํฆาทิเสเสน วา ปาจิตฺติเยน วา"ติอาทีสุ ๗- อาปตฺติ.
"ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺตี"ติอาทีสุ ๘- สุญฺญตา. "สพฺเพ ธมฺมา
สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี"ติอาทีสุ ๙- เญยฺโย.
"กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา"ติอาทีสุ ๑๐- สภาโว อตฺโถ. อิธาปิ สภาโว. ตสฺมา
เอกธมฺมนฺติ เอกํ สงฺกิเลสสภาวนฺติ อธิปฺปาโย. เอโก จ โส ธมฺโม จาติ
เอกธมฺโม, ตํ เอกธมฺมํ.
      ภิกฺขเวติ ภิกฺขู อาลปติ. กิมตฺถํ ปน ภควา ธมฺมํ เทเสนฺโต ภิกฺขู
อาลปติ, น ธมฺมเมว เทเสตีติ? สติชนนตฺถํ. ภิกฺขู หิ อญฺญํ จินฺเตนฺตาปิ
ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตาปิ กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตาปิ นิสินฺนา โหนฺติ, เต ปฐมํ
อนาลปิตฺวา ธมฺเม เทสิยมาเน "อยํ เทสนา กึนิทานา กึปจฺจยา"ติ สลฺลกฺเขตุํ
น สกฺโกนฺติ. อาลปิเต ปน สตึ อุปฏฺฐเปตฺวา สลฺลกฺเขตุํ สกฺโกนฺติ, ตสฺมา
สติชนนตฺถํ "ภิกฺขเว"ติ อาลปติ. เตน จ เตสํ ภิกฺขนสีลตาทิคุณโยคสิทฺเธน
วจเนน หีนาธิกชนเสวิตํ วุตฺตึ ๑๑- ปกาเสนฺโต อุทฺธตทีนภาวนิคฺคหํ กโรติ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๗๓/๙๘     ๒ ที.สี. ๙/๒๙๙/๑๐๘    ๓ ที.มหา. ๑๐/๑๓/๗
@๔ ขุ.สุ. ๒๕/๑๙๐/๓๗๐, ขุ.ชา.๒๗/๕๗/๑๘ (สฺยา) ๕ ที.มหา. ๑๐/๓๙๘/๒๖๒
@๖ ขุ.ชา ๒๗/๑๔๒๐/๒๙๐ (สฺยา)   ๗ วิ.มหาวิ. ๑/๔๔๔/๓๓๓   ๘ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๑/๔๑
@๙ ขุ.มหา. ๒๙/๗๒๗/๔๓๒, ขุุ.จูฬ. ๓๐/๔๙๒/๒๓๘ (สฺยา)  ๑๐ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑/๑
@๑๑ ก. ภิกฺขูนํ สีลวตาทิคุณโยคสิทฺเธน หีนาธิกชนเสวิตวตฺตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒.
"ภิกฺขเว"ติ อิมินา กรุณาวิปฺผารโสมฺมหทยนยนนิปาตปุพฺพงฺคเมน วจเนน เต
อตฺตโน มุขาภิมุเข กโรนฺโต เตน จ กเถตุกมฺยตาทีปเกน วจเนน เนสํ
โสตุกมฺยตํ ชเนติ, เตเนว จ สมฺโพธนตฺเถ สาธุกํ สวนมนสิกาเรปิ นิโยเชติ.
สาธุกํ สวนมนสิการายตฺตา หิ สาสนสมฺปตฺติ.
      อญฺเญสุปิ เทวมนุสฺเสสุ ปริสปริยาปนฺเนสุ วิชฺชมาเนสุ กสฺมา ภิกฺขู
เอว อามนฺเตสีติ? เชฏฺฐเสฏฺฐาสนฺนสทาสนฺนิหิตภาวโต. สพฺพปริสสาธารณา
หิ ภควโต ธมฺมเทสนา, ปริสาย จ เชฏฺฐา ปฐมุปฺปนฺนตฺตา, เสฏฺฐา
อนคาริยภาวํ อาทึ กตฺวา สตฺถุ จริยานุวิธายกตฺตา สกลสาสนปฺปฏิคฺคาหกตฺตา
จ, อาสนฺนา ตตฺถ นิสินฺเนสุ สมีปวุตฺติยา, สทา สนฺนิหิตา สตฺถุ
สนฺติกาวจรตฺตา. อปิจ เต ธมฺมเทสนาย ภาชนํ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปตฺติสพฺภาวโต,
วิเสสโต จ เอกจฺเจ ภิกฺขู สนธาย อยํ เทสนาติ เต เอว อาลปิ.
      ปชหถาติ เอตฺถ ปหานํ นาม ตทงฺคปฺปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ
ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปญฺจวิธํ. ตตฺถ ยํ ทีปาโลเกเนว
ตมสฺส ปฏิปกฺขภาวโต อโลภาทีหิ โลภาทิกสฺส, นามรูปปริจฺเฉทาทิวิปสฺสนาญาเณหิ
ตสฺส ตสฺส อนตฺถสฺส ปหานํ. เสยฺยถิทํ? ปริจฺจาเคน โลภาทิมลสฺส. สีเลน
ปาณาติปาตาทิทุสฺสีลฺยสฺส, สทฺธาทีหิ อสฺสทฺธิยาทิกสฺส, นามรูปววตฺถาเนน
สกฺกายทิฏฺฐิยา, ปจฺจยปริคฺคเหน อเหตุวิสมเหตุทิฏฺฐีนํ, ตสฺเสว อปรภาเคน
กงฺขาวิตรเณน กถํกถีภาวสฺส, กลาปสมฺมสเนน "อหํ มมา"ติ คาหสฺส,
มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค มคฺคทสฺสนาย, อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺฐิยา,
วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺฐิยา, ภยทสฺสเนน สภเยสุ อภยสญฺญาย, อาทีนวทสฺสเนน
อสฺสาทสญฺญาย, นิพฺพิทานุปสฺสเนน อภิรติสญฺญาย, มุจฺจิตุกมฺยตาญาเณน
อมุจฺจิตุกมฺยตาย, อุเปกฺขาญาเณน อนุเปกฺขาย, อนุโลเมน ธมฺมฏฺฐิติยา,
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓.
นิพฺพาเนน ปฏิโลมภาวสฺส, โคตฺรภุนา สงฺขารนิมิตฺตคฺคาหสฺส ปหานํ, เอตํ
ตทงฺคปฺปหานํ นาม.
      ยํ ปน อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺติภาวนิวารณโต ฆฏปฺปหาเรเนว
อุทกปิฏฺเฐ เสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวรณาทิธมฺมานํ ปหานํ, เอตํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ
นาม. ยํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต อตฺตโน สนฺตาเน
"ทิฏฺฐิคตานํ ปหานายา"ติอาทินา ๑- นเยน วุตฺตสฺส สมุทยปกฺขิยสฺส กิเลสคณสฺส
อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติภาเวน สมุจฺฉินฺทนํ, อิทํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ นาม. ยํ ปน
ผลกฺขเณ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตํ กิเลสานํ, เอตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นาม. ยํ ปน
สพฺพสงฺขตนิสฺสฏตฺตา ๒- ปหีนสพฺพสงฺขตํ นิพฺพานํ, เอตํ นิสฺสรณปฺปหานํ นาม.
เอวํ ปญฺจวิเธ ปหาเน ๓- อนาคามิกภาวกรสฺส ปหานสฺส อธิปฺเปตตฺตา อิธ
สมุจฺเฉทปฺปหานนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺมา ปชหถาติ ปริจฺจชถ, สมุจฺฉินฺทถาติ
อตฺโถ.
      อหนฺติ ภควา อตฺตานํ นิทฺทิสติ. โวติ อยํ โวสทฺโท ปจฺจตฺตอุปโยค-
กรณสามิวจนปทปูรณสมฺปทาเนสุ ทิสฺสติ. ตถา หิ "กจฺจิ ปน โว อนุรุทฺธา
สมคฺคา สมฺโมทมานา"ติอาทีสุ ๔- ปจฺจตฺเต อาคโต. "คจฺฉถ ภิกฺขเว ปณาเมมิ
โว"ติอาทีสุ ๕- อุปโยเค. "น โว มม สนฺติเก วตฺถพฺพนฺ"ติอาทีสุ ๕- กรเณ.
"สพฺเพสํ โว สาริปุตฺต สุภาสิตนฺ"ติอาทีสุ ๖- สามิวจเน. "เย หิ โว อริยา
ปริสุทฺธกายกมฺมนฺตา"ติอาทีสุ ๗- ปทปูรเณ. "วนปตฺถปริยายํ โว ภิกฺขเว
เทเสสฺสามี"ติอาทีสุ ๘- สมฺปทาเน. อิธาปิ สมฺปทาเน เอว ทฏฺฐพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๗๗/๘๔, อภิ.วิ. ๓๕/๖๒๘/๓๒๒
@๒ ก. สพฺพสงฺขตํ นิสฺสฏโต    ๓ ก. ปญฺจวิเธน ปหาเนน
@๔ ม.มู. ๑๒/๓๒๖/๒๙๐      ๕ ม.ม. ๑๓/๑๕๗/๑๓๑
@๖ ม.มู. ๑๒/๓๔๕/๓๐๕  ๗ ม.มู. ๑๒/๒๓๕/๒๓   ๘ ม.มู. ๑๒/๑๙๐/๑๖๒
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔.
      ปาฏิโภโคติ ปฏิภู. โส หิ ธารณกํ ปฏิจฺจ ธนิกสฺส, ธนิกํ ปฏิจฺจ
ธารณกสฺส ปฏินิธิภูโต ธนิกสนฺตกสฺส ตโต หรณาทิสงฺขาเตน ภุญฺชเนน
โภโคติ ปฏิโภโค, ปฏิโภโค เอว ปาฏิโภโค. อนาคามิตายาติ อนาคามิภาวตฺถาย.
ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน หิ กามภวสฺส อนาคมนโต อนาคามี, โย ยสฺส ธมฺมสฺส
อธิคเมน อนาคามีติ วุจฺจติ, สผโล โส ตติยมคฺโค อนาคามิตา ๑- นาม. อิติ
ภควา เวเนยฺยทมนกุสโล เวเนยฺยชฺฌาสยานุกูลํ ตติยมคฺคาธิคมํ ลหุนา อุปาเยน
เอกธมฺมปูรณตามตฺเตน ถิรํ ๒- กตฺวา ทสฺเสสิ ยถา ตํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ.
ภินฺนภูมิกาปิ หิ ปฏิฆสํโยชนาทโย ตติยมคฺควชฺฌา กิเลสา กามราคปฺปหานํ
นาติวตฺตนฺตีติ.
      กสฺมา ปเนตฺถ ภควา อตฺตานํ ปาฏิโภคภาเว ฐเปสิ? เตสํ ภิกฺขูนํ
อนาคามิมคฺคาธิคมาย อุสฺสาหชนนตฺถํ. ปสฺสติ หิ ภควา "มยา `เอกธมฺมํ
ภิกฺขเว ปชหถ, อหํ โว ปาฏิโภโค อนาคามิตายา'ติ วุตฺเต อิเม ภิกฺขู อทฺธา
ตํ เอกธมฺมํ ปหาย สกฺกา ตติยภูมึ สมธิคนฺตุํ, ยโต ธมฺมสฺสามิ ปฐมมาห
`อหํ ปาฏิโภโค'ติ อุสฺสาหชาตา ตทตฺถาย ปฏิปชฺชิตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตี"ติ. ตสฺมา
อุสฺสาหชนนตฺถํ อนาคามิตาย เตสํ ภิกฺขูนํ อตฺตานํ ปฏิโภคภาเว ฐเปสิ.
      กตมํ เอกธมฺมนฺติ เอตฺถ กตมนฺติ ปุจฺฉาวจนํ. ปุจฺฉา จ นาเมสา
ปญฺจวิธา อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา
อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ. ตตฺถ ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฏฺฐํ
อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย
วิภูตตฺถาย วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ. อยํ อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา. ปกติยา
ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ, โส อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อนาคามิ     ๒ ก. เอกธมฺมปูรณตาถิรํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๕.
สทฺธึ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา. ปกติยา
สํสยปกฺขนฺโท โหติ วิมติปกฺขนฺโท เทฺวฬฺหกชาโต "เอวํ นุ โข, น นุ โข,
กินฺนุ โข, กถํ นุ โข"ติ, โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ
วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา. ภควา หิ อนุมติคฺคหณตฺถํ ปญฺหํ ปุจฺฉติ "ตํ กึ มญฺญถ
ภิกฺขเว รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา"ติอาทินา, ๑- อยํ อนุมติปุจฺฉา. ภควา ภิกฺขูนํ
กเถตุกมฺยตาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ
ฐิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย, กตเม จตฺตาโร"ติ, ๒- อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา.
      ตตฺถ ปุริมา ติสฺโส ปุจฺฉา พุทฺธานํ นตฺถิ. กสฺมา? ตีสุ หิ อทฺธาสุ
กิญฺจิ สงฺขตํ อทฺธาวิมุตฺตํ วา อสงฺขตํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อทิฏฺฐํ อตุลิตํ
อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ นาม นตฺถิ, เตน เนสํ อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา นตฺถิ.
ยํ ปน เตหิ อตฺตโน ญาเณน ปฏิวิทฺธํ, ตสฺส อญฺเญน สมเณน วา
พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา สทฺธึ สํสนฺทนกิจฺจํ
นตฺถิ, เตน เนสํ ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉาปิ นตฺถิ. ยสฺมา ปน พุทฺธา ภควนฺโต
อกถํกถี ติณฺณวิจิกิจฺฉา สพฺพธมฺเมสุ วิคตสํสยา, เตน เนสํ วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉาปิ
นตฺถิ. อิตรา ปน เทฺว ปุจฺฉา อตฺถิ, ตาสุ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ
เวทิตพฺพา.
      อิทานิ ตาย ปุจฺฉาย ปุฏฺฐมตฺถํ สรูปโต ทสฺเสนฺโต "โลภํ ภิกฺขเว
เอกธมฺมนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว
วา ตนฺติ โลโภ, สฺวายํ อารมฺมณคฺคหณลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย, อภิสงฺครโส
ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตมํสเปสิ วิย, อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺฐาโน เตลญฺชนราโค วิย,
สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนปทฏฺฐาโน, ตณฺหานทิภาเวน วฑฺฒมาโน
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๒๑/๑๘, สํ.ข. ๑๗/๕๙/๕๕   ๒ สํ.นิ. ๑๖/๑๑/๑๒
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๖.
ยตฺถ สมุปฺปนฺโน, สีฆโสตา นที วิย มหาสมุทฺทํ อปายเมว ตํ สตฺตํ
คเหตฺวา คจฺฉตีติ ทฏฺฐพฺโพ. กิญฺจาปิ อยํ โลภสทฺโท สพฺพโลภสามญฺญวจโน,
อิธ ปน กามราควจโนติ เวทิตพฺโพ. โส หิ อนาคามิมคฺควชฺโฌ.
      ปุน ภิกฺขเวติ อาลปนํ ธมฺมสฺส ปฏิคฺคาหกภาเวน อภิมุขีภูตานํ ตตฺถ
อาทรชนนตฺถํ. ปชหถาติ อิมินา ปหานาภิสมโย วิหิโต, โส จ
ปริญฺญาสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมเยหิ สทฺธึ เอว ปวตฺตติ, น วิสุนฺติ
จตุสจฺจาธิฏฺฐานานิ จตฺตาริปิ สมฺมาทิฏฺฐิยา กิจฺจานิ วิหิตาเนว โหนฺติ. ยถา จ
"โลภํ ปชหถา"ติ วุตฺเต ปหาเนกฏฺฐภาวโต โทสาทีนมฺปิ ปหานํ อตฺถโต วุตฺตเมว โหติ,
เอวํ สมุทยสจฺจวิสเย สมฺมาทิฏฺฐิกิจฺเจ ปหานาภิสมเย วุตฺเต ตสฺสา
สหการีการณภูตานํ สมฺมาสงฺกปฺปาทีนํ เสสมคฺคงคานมฺปิ สมุทยสจฺจวิสยกิจฺจํ อตฺถโต
วุตฺตเมว โหตีติ ปริปุณฺโณ อริยมคฺคพฺยาปาโร อิธ กถิโตติ ทฏฺฐพฺโพ. อิมินา นเยน
สติปฏฺฐานาทีนมฺปิ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ พฺยาปารสฺส อิธ วุตฺตภาโว ยถารหํ
วิตฺถาเรตพฺโพ.
      อปิเจตฺถ โลภํ ปชหถาติ เอเตน ปหานปริญฺญา วุตฺตา, สา จ
ตีรณปริญฺญาธิฏฺฐานา, ตีรณปริญฺญา จ ญาตปริญฺญาธิฏฺฐานาติ อวินาภาเวน ๑-
ติสฺโสปิ ปริญฺญา โพธิตา โหนฺติ. เอวเมตฺถ สห ผเลน จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ
ปริปุณฺณํ กตฺวา ปกาสิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อถ วา โลภํ ปชหถาติ สห ผเลน
ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ เทสิตา, สา จ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิสนฺนิสฺสยา ฯเปฯ
จิตฺตวิสุทฺธิสีลวิสุทฺธิสนฺนิสฺสยา จาติ นานนฺตริกภาเวน สห ผเลน สพฺพาปิ
สตฺต วิสุทฺธิโย วิภาวิตาติ เวทิตพฺพํ.
      เอวเมตาย วิสุทฺธิกฺกมภาวนาย ปริญฺญาตฺตยสมฺปาทเนน โลภํ
ปชหิตุกาเมน:-
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อธิฏฺฐานภาเวน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗.
         "อนตฺถชนโน โลโภ        โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน
          ภยมนฺตรโต ชาตํ         ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
          ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ     ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ
          อนฺธตมํ ตทา โหติ        ยํ โลโภ สหเต นรํ. ๑-
      รตฺโต โข อาวุโส ราเคน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต ๒- ปาฌมฺปิ หนติ,
อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ
กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ. ตทปิ เตสํ
ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ อเวทยตํ ตณฺหานุคตานํ ปริตสิตํ
วิปฺผนฺทิตเมว.
          ตณฺหาทุติโย ปุริโส        ทีฆมทฺธาน สํสรํ
          อิตฺถภาวญฺญาถาภาวํ       สํสารํ นาติวตฺตติ. ๓-
          นตฺถิ ราคสโม อคฺคิ       นตฺถิ โทสสโม กลิ ๔-
          กามราเคน ฑยฺหามิ       จิตฺตํ เม ปริฑยฺหติ. ๕-
                  เย ราครตฺตานุปตนฺติ โสตํ
                  สยํกตํ มกฺกฏโกว ชาลนฺ"ติ ๖- จ
เอวมาทิสุตฺตปทานุสาเรน นานานเยหิ โลภสฺส อาทีนวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตสฺส
ปหานาย ปฏิปชฺชิตพฺพํ.
      อปิจ ฉ ธมฺมา กามราคสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ อสุภนิมิตฺตสฺส
อุคฺคโห อสุภภาวนานุโยโค อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา
กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถาติ. ทสวิธํ หิ อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.อิติ. ๒๕/๘๘/๓๐๕  ๒ องฺ.ติก. ๒๐/๕๔/๑๕๒  ๓ ขุ.อิติ. ๒๕/๑๕/๒๔๑
@๔ ขุ.อิติ. ๒๕/๒๐๒/๕๒  ๕ สํ.ส. ๑๕/๒๑๒/๒๒๗   ๖ ขุ.ธ. ๒๕/๓๔๗/๗๗
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๘.
กามราโค ปหียติ, กายคตาสติภาวนาวเสน สวิญฺญาณเก อุทฺธุมาตกาทิวเสน
อวิญฺญาณเก อสุเภ อสุภภาวนานุโยคมนุยุตฺตสฺสาปิ, มนจฺฉฏฺเฐสุ อินฺทฺริเยสุ
สํวรณวเสน สติกวาเฏน ปิหิตทฺวารสฺสาปิ, จตุนฺนํ ปญฺจนฺนํ วา อาโลปานํ
โอกาเส สติ อุทกํ ปิวิตฺวา ยาปนสีลตาย โภชเน มตฺตญฺญุโนปิ. เตเนวาห:-
         "จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป    อภุตฺวา อุทกํ ปิเว
          อลํ ผาสุวิหาราย         ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน"ติ. ๑-
      อสุภกมฺมฏฺฐานภาวนารเต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ, ฐานนิสชฺชาทีสุ
ทสอสุภนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติ. เตเนวาห:-
             "อตฺถิ ภิกฺขเว อสุภนิมิตฺตํ, ตตฺถ โยนิโส มนสิกาโร พหุลีกาโร,
        อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส
        วา กามจฺฉนฺทสฺส ปหานายา"ติ. ๒-
      เอวํ ปุพฺพภาเค กามราคสงฺขาตสฺส โลภสฺส ปหานาย ปฏิปนฺโน วิปสฺสนํ
อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ตติยมคฺเคน ตํ อนวเสสโต สมุจฺฉินฺทติ. เตน วุตฺตํ "โลภํ
ภิกฺขเว เอกธมฺมํ ปชหถ, อหํ โว ปฏิโภโค อนาคามิตายา"ติ.
      เอตฺถาห "โก ปเนตฺถ โลโภ ปหียติ, กึ อตีโต อถ อนาคโต อุทาหุ
ปจฺจุปฺปนฺโน"ติ. กิญฺเจตฺถ:- น ตาว อตีโต โลโภ ปหีเยยฺย, น อนาคโต
วา เตสํ อภาวโต. น หิ นิรุทฺธํ อนุปฺปนฺนํ วา อตฺถีติ วุจฺจติ, วายาโม จ อผโล
วุจฺจติ, อาปชฺชติ. อถ ปจฺจุปฺปนฺโน, เอวมฺปิ อผโล วายาโม ตสฺส สรสภงฺคตฺตา ๓-
สงฺกิลิฏฺฐา จ มคฺคภาวนา อาปชฺชติ, จิตฺตวิปฺปยุตฺโต วา โลโภ สิยา, น
จายํ นโย อิจฺฉิโตติ. วุจฺจเต:- น วุตฺตนเยน อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺโน โลโภ
ปหียติ. เสยฺยถาปิ อิธ ตรุโณ รุกฺโข อสญฺชาตผโล, ตํ ปุริโส กุฐาริยา
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.เถร. ๒๖/๙๘๓/๓๙๕  ๒ สํ.มหา. ๑๙/๒๓๒/๙๔  ๓ ม. น ปภงฺคุตฺตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๙.
มูเล ฉินฺเทยฺย, ตสฺส รุกฺขสฺส เฉเท อสติ ยานิ ผลานิ นิพฺพตฺเตยฺยุํ, ตานิ
รุกฺขสฺส ฉินฺนตฺตา อชาตานิ เอว น ชาเนยฺยุํ, เอวเมว อริยมคฺคาธิคเม
อสติ อุปฺปชฺชนารโห โลโภ อริยมคฺคาธิคเมน ปจฺจยฆาตสฺส กตตฺตา น
อุปฺปชฺชติ. อยํ หิ อฏฺฐกถาสุ "ภูมิลทฺธุปฺปนฺโน"ติ วุจฺจติ. วิปสฺสนาย หิ
อารมฺมณภูตา ปญฺจกฺขนฺธา ตสฺส อุปฺปชฺชนฏฺฐานตาย ภูมิ นาม. สา ภูมิ
เตน ลทฺธาติ กตฺวา ภูมิลทฺธุปฺปนฺโน. อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺโน
อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺโน อสมูหตุปฺปนฺโนติ จ อยเมว วุจฺจติ.
      ตตฺถาติ ตสฺมึ สุตฺเต. เอตนฺติ เอตํ อตฺถชาตํ อิทานิ คาถาพนฺธวเสน
วุจฺจมานํ. อิติ วุจฺจตีติ เกน ปน วุจฺจติ? ภควตาว. อญฺเญสุ หิ ตาทิเสสุ
ฐาเนสุ สงฺคีติกาเรหิ อุปนิพนฺธคาถา โหนฺติ, อิธ ปน ภควตาว คาถารุจิกานํ
ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตเมวตฺถํ สงฺคเหตฺวา คาถา ภาสิตา.
      ตตฺถ เยน โลเภน ลุทฺธาเส, สตฺตา คจฺฉนฺติ ทุคฺคตินฺติ เยน
อารมฺมณคฺคหณลกฺขเณน ตโต เอว อภิสงฺครเสน โลเภน ลุทฺธา
อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ คิทฺธา คธิตา. เสติ หิ นิปาตมตฺตํ. อกฺขรจินฺตกา
ปน อีทิเสสุ ฐาเนสุ เสการาคมํ อิจฺฉนฺติ. ตถา ลุทฺธตฺตา เอว กายสุจริตาทีสุ
กิญฺจิ สุจริตํ อกตฺวา กายทุจฺจริตาทีนิ จ อุปจินิตฺวา รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย
สตฺตาติ ลทฺธนามา ปาณิโน ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติฏฺฐานตาย ทุคฺคตีติ สงฺขํ คตํ นิรยํ
ติรจฺฉานโยนึ เปตฺติวิสยญฺจ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน คจฺฉนฺติ อุปปชฺชนฺติ.
      ตํ โลภํ สมฺมทญฺญาย, ปชหนฺติ วิปสฺสิโนติ ตํ ยถาวุตฺตํ โลภํ สภาวโต
สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโตติ อิเมหิ อากาเรหิ
สมฺมา อวิปรีตํ เหตุนา ญาเณน อญฺญาย ญาตตีรณปริญฺญาสงฺขาตาย ปญฺญาย
ชานิตฺวา รูปาทิเก ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนิจฺจาทีหิ วิวิเธหิ อากาเรหิ ปสฺสนฺโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๐.
วิปสฺสิโน อวสิฏฺฐกิเลเส วิปสฺสนาปญฺญาปุพฺพงฺคมาย มคฺคปญฺญาย
สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน ปชหนฺติ, น ปุน อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชิตุํ เทนฺติ. ปหาย
น ปุนายนฺติ, อิมํ โลกํ กุทาจนนฺติ เอวํ สหเชฏฺฐกปฺปหาเนกฏฺเฐหิ
อวสิฏฺฐกิเลเสหิ สทฺธึ ตํ โลภํ อนาคามิมคฺเคน ปชหิตฺวา ปุน ปจฺฉา อิมํ
กามธาตุสงฺขาตํ โลภํ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน กทาจิปิ น อาคจฺฉนฺติ โอรมฺภาคิยานํ
สํโยชนานํ สุปฺปหีนตฺตา. อิติ ภควา อนาคามิผเลน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ.
      อยมฺปิ อตฺโถติ นิทานาวสานโต ปภุติ ยาว คาถาปริโยสานา อิมินา
สุตฺเตน ปกาสิโต อตฺโถ. อปิสทฺโท อิทานิ วกฺขมานสุตฺตตฺถสมฺปิณฺฑโน. เสสํ
วุตฺตนยเมว. อิมสฺมึ สุตฺเต สมุทยสจฺจํ สรูเปเนว อาคตํ, ปหานาปเทเสน
มคฺคสจฺจํ. อิตรํ สจฺจทฺวยญฺจ ตทุภยเหตุตาย นิทฺธาเรตพฺพํ, คาถาย ปน
ทุกฺขสมุทยมคฺคสจฺจานิ ยถารุตวเสเนว ญายนฺติ, อิตรํ นิทฺธาเรตพฺพํ. เอเสว
นโย อิโต ปเรสุปิ สุตฺเตสุ.
                    ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทกนิกายฏฺฐกถาย
                          อิติวุตฺตกวณฺณนาย
                       ปฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๗ หน้า ๑๘-๕๐.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=27&A=379&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=27&A=379&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=179
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=4405
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=4725
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=4725
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25