อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

หน้าที่ ๕๓.
ปชหนฺติ, ปชหนฺตา จ วิปสฺสนากาเล สพฺพสงฺขาเร สุญฺญโต ทิสฺวา ปจฺฉา
สมุจฺเฉเทน ปชหนฺติ, ตถา ปชหนฺตา จ เอกาภิสมยวเสน สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตา
ปชหนฺติ, ยถาวุตฺเตเหว อากาเรหิ สพฺเพปิ อริยา ยถาโยคํ ปฏิปชฺชนฺติ, ตสฺมา
ปเทสวิหารญาณานนฺตรํ สญฺญาวิวฏฺฏญาณาทีนิ ฉ ญาณานิ ยถากฺกเมน
อุทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺถ อธิปตตฺตา ปญฺญาติ เนกฺขมฺมาทีนํ อธิปติภาเวน เนกฺขมฺมาทีนิ
อธิกานิ กตฺวา ตทธิกภาเวน ปวตฺตา ปญฺญาติ อตฺโถ. สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ
สญฺญาย วิวฏฺฏนํ ปราวตฺตนํ ปรมฺมุขภาโวติ ๑- สญฺญาวิวฏฺโฏ, ยาย สญฺญาย
เต เต ภาวนาธมฺเม อธิปตึ กโรติ, ตาย สญฺญาย เหตุภูตาย, กรณภูตาย วา
ตโต ตโต กามจฺฉนฺทาทิโต วิวฏฺฏนญาณนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺโต วิวฏฺโฏติ อวุตฺเตปิ
ยโต วิวฏฺฏติ, ตโต เอว วิวฏฺโฏติ คยฺหติ ยถา วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย. สา ปน
สญฺญา สญฺชานนลกฺขณา, ตเทเวตนฺติ ปุน สญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา
ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถา คหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺฐานา
หตฺถิทสฺสกอนฺธา วิย, อารมฺมเณ อโนคาฬฺหวุตฺติตาย อจิรฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐานา วา
วิชฺชุ วิย, ยถา อุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ปุริสาติ
อุปฺปนฺนสญฺญา วิย.
     [๔๕] นานตฺเต ปญฺญาติ นานาสภาเว ภาเวตพฺพโต อญฺญสภาเว
กามจฺฉนฺทาทิเก อาทีนวทสฺสเนน ปวตฺตา ปญฺญา. นานตฺเตติ จ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ.
นานตฺตปหานํ วา นานตฺตํ, นานตฺตปหานนิมิตฺตํ นานตฺตปหานเหตุเนกฺขมฺมาทีสุ
ปญฺญาติ อธิปฺปาโย. เจโตวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ เจตโส กามจฺฉนฺทาทิโต วิวฏฺฏนํ
เนกฺขมฺมาทีสุ ญาณํ. เจโตติ เจตฺถ เจตนา อธิปฺเปตา. สา เจตนาภาวลกฺขณา,
อภิสนฺทหณลกฺขณา วา, อายูหนรสา, สํวิทหนปจฺจุปฏฺฐานา สกิจฺจปรกิจฺจสาธกา
เชฏฺฐสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิย. อจฺจายิกกมฺมานุสฺสรณาทีสุ ปนายํ สมฺปยุตฺตานํ
อุสฺสาหนภาวเน ปากฏา โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.,ก. ปรมฺมุขภาโว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๔.
     [๔๖] อธิฏฺฐาเน ปญฺญาติ เนกฺขมฺมาทิวเสน จิตฺตสฺส ปติฏฺฐาเน ๑- ปญฺญา.
จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ กามจฺฉนฺทาทิปหานวเสน จิตฺตสฺส วิวฏฺฏเน ญาณํ. จิตฺตํ
เจตฺถ วิชานนลกฺขณํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, สนฺธานปจฺจุปฏฺฐานํ, นามรูปปทฏฺฐานํ.
     [๔๗] สุญฺญเต ปญฺญาติ อตฺตตฺตนิยสุญฺญตาย อนตฺตานตฺตนิเย ปวตฺตา
อนตฺตานุปสฺสนาปญฺญา. ญาณวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ ญาณเมว อภินิเวสโต วิวฏฺฏตีติ
วิวฏฺโฏ, ตํ ญาณวิวฏฺฏภูตํ ญาณํ.
     [๔๘] โวสคฺเค ปญฺญาติ เอตฺถ โวสชฺชตีติ โวสคฺโค, กามจฺฉนฺทาทีนํ
โวสคฺโค เนกฺขมฺมาทิมฺหิ ปญฺญา. วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ กามจฺฉนฺทาทิเกหิ
วิมุจฺจตีติ วิโมกฺโข, วิโมกฺโข เอว วิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, โส เอว ญาณํ.
     [๔๙] ตถฏฺเฐ ปญฺญาติ เอเกกสฺส สจฺจสฺส จตุพฺพิเธ จตุพฺพิเธ อวิปรีต-
สภาเว กิจฺจวเสน อสมฺโมหโต ปวตฺตา ปญฺญา. สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ จตูสุ
สจฺเจสุ อุภโตวุฏฺฐานวเสน วิวฏฺฏตีติ สจฺจวิวฏฺโฏ, โส เอว ญาณํ. เอกเมว ญาณํ
อธิปติกตธมฺมวเสน สญฺญาวิวฏฺโฏติ, ปหาตพฺพธมฺมวเสน เจโตวิวฏฺโฏติ, จิตฺต-
ปติฏฺฐาปนวเสน จิตฺตวิวฏฺโฏติ, ปจฺจนีกปหานวเสน วิโมกฺขวิวฏฺโฏติ เอวํ จตุธา
วุตฺตํ. อนตฺตานุปสฺสนาว สุญฺญตาการวเสน "ญาณวิวฏฺเฏ ญาณนฺ"ติ วุตฺตา,
มคฺคญาณเมว เหฏฺฐา "มคฺเค ญาณนฺ"ติ จ "อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณนฺ"ติ
จ ทฺวิธา วุตฺตํ, ๒- วิวฏฺฏนาการวเสน "สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณนฺ"ติ วุตฺตํ.
     [๕๐] อิทานิ ตสฺส สจฺจวิวฏฺฏญาณวเสน ปวตฺตสฺส อาสวานํ ขเย
ญาณสฺส วเสน ปวตฺตานิ กมโต ฉ อภิญฺญาญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺถาปิ
โลกปากฏานุภาวตฺตา อติวิมฺหาปนนฺติ ปฐมํ อิทฺธิวิธญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อธิฏฺฐาเน ๒ สี. วุตฺตมฺปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๕.
เจโตปริยญาณสฺส วิสยโต ทิพฺพโสตญาณํ โอฬาริกวิสยนฺติ ทุติยํ ทิพฺพโสตญาณํ
อุทฺทิฏฺฐํ, สุขุมวิสยตฺตา ตติยํ เจโตปริยญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ. ตีสุ วิชฺชาสุ
ปุพฺเพนิวาสจฺฉาทกาตีตตมวิโนทกตฺตา ปฐมํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ,
ปจฺจุปฺปนฺนานาคตตมวิโนทกตฺตา ทุติยํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, สพฺพตม-
สมุจฺเฉทกตฺตา ตติยํ อาสวานํ ขเย ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ. ตตฺถ กายมฺปีติ รูปกายมฺปิ.
จิตฺตมฺปีติ ปาทกชฺฌานจิตฺตมฺปิ. เอกววตฺถานตาติ ปริกมฺมจิตฺเตน เอกโต ฐปนตาย จ
ทิสฺสมานกาเยน, อทิสฺสมานกาเยน วา คนฺตุกามกาเล ยถาโยคํ กายสฺสปิ จิตฺตสฺสปิ
มิสฺสีกรณตาย จาติ วุตฺตํ โหติ. กาโยติ เจตฺถ สรีรํ. สรีรํ หิ อสุจิสญฺจยโต
กุจฺฉิตานํ เกสาทีนญฺเจว จกฺขุโรคาทีนํ โรคสตานญฺจ อายภูตโต กาโยติ วุจฺจติ.
สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจาติ เอตฺถ จตุตฺถชฺฌานสมฺปยุตฺตํ เอกํเยว สญฺญํ
อาการนานตฺตโต ทฺวิธา กตฺวา สมุจฺจยตฺโถ จสทฺโท ปยุตฺโต. จตุตฺถชฺฌานสฺมึ
หิ อุเปกฺขา สนฺตตฺตา ๑- สุขนฺติ วุตฺตา, ตํสมฺปยุตฺตา สญฺญา สุขสญฺญา.
สาเยว นีวรเณหิ เจว วิตกฺกาทิปจฺจนีเกหิ จ วิมุตฺตตฺตา ลหุสญฺญา.
อธิฏฺฐานวเสนาติ อธิกํ กตฺวา ฐานวเสน, ปวิสนวเสนาติ อธิปฺปาโย. อธิฏฺฐานวเสน
จาติ จสทฺโท สมฺพนฺธิตพฺโพ. เอตฺตาวตา สพฺพปฺปการสฺส อิทฺธิวิธสฺส ยถาโยคํ
การณํ วุตฺตํ.
   อิชฺฌนฏฺเฐ ปญฺญาติ อิชฺฌนสภาเว ปญฺญา. อิทฺธิวิเธ ญาณนฺติ อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ,
นิปฺผตฺติอตฺเถน ปฏิลาภฏฺเฐน จาติ วุตฺตํ โหติ. ยํ หิ นิปฺผชฺชติ ปฏิลพฺภต
จ, ตํ อิชฺฌตีติ วุจฺจติ. ยถาห:- "กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌตี"ติ. ๒-
ตถา "เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยํ, อรหตฺตมคฺโค
อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยนฺ"ติ. ๓- อปโร นโย:- อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ,
อุปายสมฺปทาเยตํ อธิวจนํ. อุปายสมฺปทา หิ อิชฺฌติ อธิปฺเปตผลปฺปสวนโต. ยถาห
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สนฺตํ ๒ ขุ.สุ. ๒๕/๗๗๓/๔๘๖ ๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๒/๔๓๘
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๖.
"อยํ โข จิตฺโต คหปติ สีลวา กลฺยาณธมฺโม, สเจ ปณิทหิสฺสติ, อนาคตมทฺธานํ
ราชา อสฺสํ จกฺกวตฺตีติ. อิชฺฌิสฺสติ หิ สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา"ติ. ๑-
อปโร นโย:- เอตาย สตฺตา อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธิ, อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธา วุทฺธา
อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อิทฺธิ เอว วิธํ อิทฺธิวิธํ, อิทฺธิโกฏฺฐาโส
อิทฺธิวิกปฺโปติ อตฺโถ. ตํ อิทฺธิวิธํ ญาณนฺติ วุตฺตํ โหติ.
     [๕๑] วิตกฺกวิปฺผารวเสนาติ ทิพฺพโสตธาตุอุปฺปาทนตฺถํ ปริกมฺมกรณกาเล
สทฺทนิมิตฺเตสุ อตฺตโน วิตกฺกวิปฺผารวเสน วิตกฺกเวควเสน. วิตกฺโกติ เจตฺถ
วิตกฺเกตีติ วิตกฺโก, วิตกฺกนํ วา วิตกฺโก, อูหนนฺติ วุตฺตํ โหติ. สฺวายํ
อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ, อาหนนปริยาหนนรโส. ตถา หิ เตน โยคาวจโร
อารมฺมณํ วิตกฺกาหตํ วิตกฺกปริยาหตํ กโรตีติ วุจฺจติ. อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยน-
ปจฺจุปฏฺฐาโน, ตชฺชาสมนฺนาหาเรน ปน อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขิตฺเต วิสเย อนนฺตราเยน
อุปฺปชฺชนโต อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโนติ วุจฺจติ. นานตฺเตกตฺตสทฺทนิมิตฺตานนฺติ นานา-
สภาวานํ เอกสภาวานญฺจ สทฺทนิมิตฺตานํ. สทฺทา เอว เจตฺถ วิตกฺกุปฺปตฺติการณตฺตา
สงฺขารนิมิตฺตตฺตา จ นิมิตฺตานิ. เภริสทฺทาทิวเสน เอกคฺฆนีภูตา, อเนกา วา สทฺทา,
นานาทิสาสุ วา สทฺทา, นานาสตฺตานํ วา สทฺทา นานตฺตสทฺทา, เอกทิสาย
สทฺทา เอกสตฺตสฺส วา สทฺทา, เภริสทฺทาทิวเสน เอเกกสทฺทา วา เอกตฺตสทฺทา.
สทฺโทติ เจตฺถ สปฺปตีติ สทฺโท, กถียตีติ อตฺโถ. ปริโยคาหเณ ปญฺญาติ
ปวิสนปญฺญา, ปชานนปญฺญาติ อตฺโถ. โสตธาตุวิสุทฺธิญาณนฺติ สวนฏฺเฐน
นิชฺชีวฏฺเฐน จ โสตธาตุ, โสตธาตุกิจฺจกรณวเสน จ โสตธาตุ วิยาติปิ โสตธาตุ,
ปริสุทฺธตฺตา นิรุปกฺกิเลสตฺตา วิสุทฺธิ, โสตธาตุ เอว วิสุทฺธิ โสตธาตุวิสุทฺธิ,
โสตธาตุวิสุทฺธิ เอว ญาณํ โสตธาตุวิสุทฺธิญาณํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.สฬา. ๑๘/๕๘๔/๓๗๓ (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๗.
     [๕๒] ติณฺณนฺนํ จิตฺตานนฺติ โสมนสฺสสหคตโทมนสฺสสหคตอุเปกฺขาสหคตวเสน
ติณฺณนฺนํ จิตฺตานํ, วิปฺผารตฺตาติ วิปฺผารภาเวน เวเคนาติ อตฺโถ.
เหตุอตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ, เจโตปริยญาณุปฺปาทนตฺถํ ปริกมฺมกรณกาเล ปเรสํ
ติณฺณนฺนํ จิตฺตานํ วิปฺผารเหตุนา. อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสนาติ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ
อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสน, อินฺทฺริยานํ ปติฏฺฐิโตกาสา เจตฺถ ผลูปจาเรน
อินฺทฺริยานนฺติ วุตฺตา ยถา "วิปฺปสนฺนานิ โข เต อาวุโส อินฺทฺริยานิ ปริสุทฺโธ
ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต"ติ. ๑- อินฺทฺริยปติฏฺฐิโตกาเสสุปิ หทยวตฺถุ เอว อิธ
อธิปฺเปตํ. ปสาทวเสนาติ จ อนาวิลภาววเสน. "ปสาทปฺปสาทวเสนา"ติ วตฺตพฺเพ
อปฺปสาทสทฺทสฺส โลโป กโตติ เวทิตพฺพํ, อถวา อิทมปฺปสนฺนนฺติ คหณสฺส ปสาทํ
อเปกฺขิตฺวา เอว สมฺภวโต "ปสาทวเสนา"ติ วจเนเนว อปฺปสาโทปิ วุตฺโตว
โหตีติ เวทิตพฺพํ. นานตฺเตกตฺตวิญฺญาณจริยา ปริโยคาหเณ ปญฺญาติ ยถาสมฺภวํ
นานาสภาวเอกสภาวเอกูนนวุติวิญฺญาณปฺปวตฺติวิชานนปญฺญา. เอตฺถ อสมาหิตสฺส
วิญฺญาณจริยา นานตฺตา, สมาหิตสฺส วิญฺญาณจริยา เอกตฺตา. สราคาทิจิตฺตํ วา
นานตฺตํ, วีตราคาทิจิตฺตํ เอกตฺตํ. เจโตปริยญาณนฺติ เอตฺถ ปริยาตีติ ปริยํ,
ปริจฺฉินฺทตีติ อตฺโถ. เจตโส ปริยํ เจโตปริยํ, เจโตปริยญฺจ ตํ ญาณญฺจาติ
เจโตปริยญาณํ. วิปฺผารตาติปิ ปาโฐ, วิปฺผารตายาติ อตฺโถ.
     [๕๓] ปจฺจยปฺปวตฺตานํ ธมฺมานนฺติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสน ปจฺจยโต ปวตฺตานํ
ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ. นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสนาติ เอตฺถ อกุสลํ กมฺมํ นานตฺตํ,
กุสลํ กมฺมํ เอกตฺตํ. กามาวจรํ วา กมฺมํ นานตฺตํ, รูปาวจรารูปาวจรํ กมฺมํ
เอกตฺตํ. นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสน ปจฺจยปวตฺตานํ ธมฺมานํ ปริโยคาหเณ
ปญฺญาติ สมฺพนฺโธ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณนฺติ ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุตฺถขนฺธา
ปุพฺเพนิวาโส. นิวุตฺถาติ อชฺฌาวุตฺถา อนุภูตา อตฺตโน สนฺตาเน
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๖๑/๕๒
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๘.
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา. ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุตฺถธมฺมา วา ปุพฺเพนิวาโส.
นิวุตฺถาติ โคจรนิวาเสน นิวุตฺถา อตฺตโน วิญฺญาเณน วิญฺญาตา ปริจฺฉินฺนา,
ปรวิญฺญาณวิญฺญาตาปิ วา. ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสุ เต พุทฺธานํเยว ลพฺภนฺติ.
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ ยาย สติยา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, สา
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ. ญาณนฺติ ตาย สติยา สมฺปยุตฺตํ ญาณํ.
     [๕๔] โอภาสวเสนาติ ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปทสฺสนตฺถํ ปสาริตสฺส
เตโชกสิณโอทาตกสิณอาโลกกสิณานํ อญฺญตรสฺส จตุตฺถชฺฌานารมฺมณสฺส
กสิโณภาสสฺส วเสน. นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานนฺติ นานาสตฺตานํ รูปานิ,
นานตฺตกายํ อุปปนฺนานํ วา สตฺตานํ รูปานิ, นานาทิสาสุ วา รูปานิ,
อสมฺมิสฺสานิ วา รูปานิ นานตฺตรูปานิ, เอกสตฺตสฺส รูปานิ, เอกตฺตกายํ
อุปปนฺนสฺส วา รูปานิ, เอกทิสายํ วา รูปานิ, นานาทิสาทีนํ สมฺมิสฺสีภูตานิ
วา รูปานิ เอกตฺตรูปานิ. รูปนฺติ เจตฺถ วณฺณายตนเมว. ตํ หิ รูปยตีติ รูปํ,
วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาสตีติ อตฺโถ. รูปเมว รูปนิมิตฺตํ. เตสํ
นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานํ. ทสฺสนฏฺเฐ ปญฺญาติ ทสฺสนภาเว ปญฺญา.
     ทิพฺพจกฺขุญาณนฺติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ. เทวานํ หิ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตํ
ปิตฺตเสมฺหรุหิราทีหิ อปลิพุทฺธํ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตาย ทูเรปิ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉน-
สมตฺถํ ทิพฺพํ ปสาทจกฺขุ โหติ. อิทญฺจาปิ วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺตํ ญาณจกฺขุํ
ตาทิสเมวาติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ, ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตา อตฺตนา
ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาปิ ทิพฺพํ, อาโลกปริคฺคเหน มหาชุติกตฺตาปิ ทิพฺพํ,
ติโรกุฑฺฑาทิคตรูปทสฺสเนน มหาคติกตฺตาปิ ทิพฺพํ. ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน
เวทิตพฺพํ. ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุ, จกฺขุกิจฺจกรเณน จกฺขุมิวาติปิ จกฺขุ, ทิพฺพญฺจ ตํ
จกฺขุ จาติ ทิพฺพจกฺขุ, ทิพฺพจกฺขุ จ ตํ ญาณญฺจาติ ทิพฺพจกฺขุญาณํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๙.
     [๕๕] จตุสฏฺฐิยา อากาเรหีติ อฏฺฐสุ มคฺคผเลสุ เอเกกสฺมึ อฏฺฐนฺนํ
อฏฺฐนฺนํ อินฺทฺริยานํ วเสน จตุสฏฺฐิยา อากาเรหิ. ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานนฺติ
อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยนฺติ อิเมสํ ติณฺณนฺนํ
อินฺทฺริยานํ. วสิภาวตา ปญฺญาติ วสิภาวตาย ปวตฺตา ปญฺญา, อรหตฺตผเล
อฏฺฐนฺนํ อินฺทฺริยานํ วเสน อฏฺฐหิ อากาเรหิ อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺส วสิภาวตาย
อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อภาเวปิ การณสิทฺธิวเสน ตทตฺถสาธนตาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อาสวานํ ขเย ญาณนฺติ อตฺตนา วชฺฌานํ อาสวานํ ขยกรํ อรหตฺตมคฺคญาณํ.
     [๕๖-๕๙] อิทานิ อาสวานํ ขยญาณสงฺขาตอรหตฺตมคฺคญาณสมฺพนฺเธน
จตุนฺนมฺปิ มคฺคญาณานํ เอเกกสฺส มคฺคญาณสฺส เอกาภิสมยตํ ทสฺเสตุํ
"ปริญฺญฏฺเฐ ปญฺญา"ติอาทีนิ จตฺตาริ ญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺถาปิ โอฬาริกตฺตา
สพฺพสตฺตสาธารณตฺตา จ สุวิญฺเญยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ ปฐมํ วุตฺตํ,  ตสฺเสว
เหตุทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมุทยสจฺจํ, เหตุนิโรธา ผลนิโรโธติ ญาปนตฺถํ ตทนนฺตรํ
นิโรธสจฺจํ, ตทธิคมูปายทสฺสนตฺถํ อนฺเต ๑- มคฺคสจฺจํ. ภวสุขสฺสาทคธิตานํ วา
สตฺตานํ สํเวคชนนตฺถํ ปฐมํ ทุกฺขมาห, ตํ เนว อกตํ อาคจฺฉติ, น อิสฺสรนิมฺมานาทิโต
โหติ, อิโต ปน โหตีติ ญาปนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมุทยสจฺจํ, ตโต สเหตุเกน ทุกฺเขน
อภิภูตตฺตา สํวิคฺคมานสานํ ทุกฺขนิสฺสรณคเวสีนํ นิสฺสรณทสฺสเนน อสฺสาสชนนตฺถํ
นิโรธํ, ตโต นิโธาธิคมตฺถํ นิโรธสมฺปาปกํ มคฺคนฺติ. อิทานิ ตพฺพิสยานิ
ญาณานิ เตเนว กเมน อุทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺถ ปริญฺญฏฺเฐติ ทุกฺขสฺส
ปีฬนฏฺฐาทิเก จตุพฺพิเธ ปริชานิตพฺพสภาเว. ปหานฏฺเฐติ สมุทยสฺส อายูหนฏฺฐาทิเก
จตุพฺพิเธ ปหาตพฺพสภาเว. สจฺฉิกิริยฏฺเฐติ นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺฐาทิเก
จตุพฺพิเธ สจฺฉิกาตพฺพสภาเว. ภาวนฏฺเฐติ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺฐาทิเก จตุพฺพิเธ
ภาเวตพฺพสภาเว.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ตทนนฺตรํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๐.
     [๖๐-๖๓] อิทานิ ภาวิตมคฺคสฺส ปจฺจเวกฺขณวเสน วา อภาวิตมคฺคสฺส
อนุสฺสววเสน วา วิสุํ วิสุํ สจฺจญาณานิ ทสฺเสตุํ ทุกฺเข ญาณาทีนิ จตฺตาริ
ญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺถ ทุกฺเขติ เอตฺถ ทุอิติ อยํ สทฺโท กุจฺฉิเต
ทิสฺสติ. กุจฺฉิตํ หิ ปุตฺตํ ทุปุตฺโตติ วทนฺติ. ขํสทฺโท ปน ตุจฺเฉ. ตุจฺฉํ
หิ อากาสํ `ขนฺ'ติ วุจฺจติ. อิทญฺจ ปฐมสจฺจํ กุจฺฉตํ อเนกุปทฺทวาธิฏฺฐานโต,
ตุจฺฉํ พาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตโต. ตสฺมา กุจฺฉิตตฺตา ตุจฺฉตฺตา จ
"ทุกฺขนฺ"ติ วุจฺจติ.
     ทุกฺขสมุทเยติ เอตฺถ สํอิติ อยํ สทฺโท "สมาคโม สเมตนฺ"ติอาทีสุ ๑- วิย
สํโยคํ ทสเสติ, อุอิติ อยํ สทฺโท "อุปฺปนฺนํ อุทิตนฺ"ติอาทีสุ ๒- วิย อุปฺปตฺตึ.
อย-สทฺโท ปน การณํ ทีเปติ. อิทญฺจาปิ ทุติยสจฺจํ อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ
ทุกฺขสฺส อุปฺปตฺติการณํ. อิติ ทุกฺขสฺส สํโยเค อุปฺปตฺติการณตฺตา
"ทุกฺขสมุทยนฺ"ติ วุจฺจติ.
     ทุกฺขนิโรเธติ เอตฺถ นิสทฺโท อภาวํ, โรธสทฺโท จ จารกํ ทีเปติ.
ตสฺมา อภาโว เอตฺถ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส สพฺพคติสุญฺญตฺตา,
สมธิคเต วา ตสฺมึ สํสารจารกสฺส ทุกฺขโรธสฺส อภาโว โหติ ตปฺปฏิปกฺขตฺตาติปิ
"ทุกฺขนิโรธนฺ"ติ วุจฺจติ. ทุกฺขสฺส วา อนุปฺปตฺตินิโรธปจฺจยตฺตา
ทุกฺขนิโรธนฺติ วุจฺจติ.
     ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายาติ เอตฺถ ยสฺมา อยํ เอตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ
อารมฺมณกรณวเสน ตทภิมุขีภูตตฺตา, ๓- ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา, ตสฺมา
ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาติ วุจฺจติ. จตฺตาริ มคฺคญาณาเนว เหฏฺฐา
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๑๙๙/๑๑๙, ที.มหา. ๑๐/๓๙๖/๒๖๑
@๒ วิ.มหาวิ. ๑/๑๘๒/๑๐๐, ขุ.จูฬ. ๓๐/๗๔๐/๗๗๗ (สฺยา)  ๓ สี. ตทภิมุขภูตตฺตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๑.
วุฏฺฐานาการทีปนวเสน "มคฺเค ญาณนฺ"ติ วุตฺตานิ, อนนฺตรผลทายกตฺตสฺส การณปริทีปน-
วเสน "อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณนฺ"ติ วุตฺตานิ, วิวฏฺฏนาการทีปนวเสน "สจฺจวิวฏฺเฏ
ญาณนฺ"ติ วุตฺตานิ, มคฺคปฏิปาฏิกฺกเมเนว อรหตฺตมคฺคญาณุปฺปตฺตึ, ตสฺส ๑- จ
ญาณสฺส อภิญฺญาภาวํ ทีเปตุํ อรหตฺตมคฺคญาณเมว "อาสวานํ ขเย ญาณนฺ"ติ
วุตฺตํ, ปุน จตุนฺนมฺปิ มคฺคญาณานํ เอกาภิสมยตํ ทีเปตุํ "ปริญฺญฏฺเฐ ปญฺญา
ทุกฺเข ญาณนฺ"ติอาทีนิ จตฺตาริ ญาณานิ วุตฺตานิ. ปุน เอเกกสฺมึ สจฺเจ วิสุํ
วิสุํ อุปฺปตฺติทีปนวเสน "ทุกฺเข ญาณนฺ"ติอาทีนิ จตฺตาริ ญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานีติ
เอวํ ปุพฺพาปรวิเสโส เวทิตพฺโพติ.
     [๖๔-๖๗] อิทานิ สพฺเพสํ อริยปุคฺคลานํ อริยมคฺคานุภาเวเนว
ปฏิสมฺภิทาญาณานิ สิทฺธานีติ ทสฺเสตุํ อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณนฺติอาทีนิ ปุน จตฺตาริ
ปฏิสมฺภิทาญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิ. อิมานิ หิ ปฏิสมฺภิทาปเภทาภาเวปิ
สพฺพอริยปุคฺคลสาธารณานิ สุทฺธิกปฏิสมฺภิทาญาณานิ, เหฏฺฐา อุทฺทิฏฺฐานิ ปน
ปภินฺนปฏิสมฺภิทานํ ปเภทปฺปตฺตานิ ปฏิสมฺภิทาญาณานีติ เวทิตพฺพานีติ อยเมเตสํ
อุภยตฺถวจเน วิเสโส. ยสฺมา วา อนนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐํ ทุกฺขารมฺมณํ นิโรธารมฺมณญฺจ
ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา โหติ, สมุทยารมฺมณํ มคฺคารมฺมณญฺจ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา,
ตทภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, เตสุ ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา,
ตสฺมา ตมฺปิ อตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ สุทฺธิกปฏิสมฺภิทาญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานีติ
เวทิตพฺพานิ. ยสฺมาเยว จ เหฏฺฐา นานตฺตสทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตานิ, อิธ ตถา
อวิเสเสตฺวา วุตฺตานีติ.
     [๖๘] เอวํ ปฏิปาฏิยา สตฺตสฏฺฐิ สาวกสาธารณญาณานิ อุทฺทิสิตฺวา
อิทานิ สาวเกหิ อสาธารณานิ ตถาคตานํเยว อาเวณิกานิ ญาณานิ ทสฺเสตุํ
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณาทีนิ ฉ อสาธารณานิ ญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺถาปิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อรหตฺตมคฺคญาณุปฺปตฺติกสฺส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๒.
ยสฺมา ตถาคตา สตฺตานํ ธมฺมเทสนาย ภาชนาภาชนตฺตํ โอโลเกนฺตา พุทฺธจกฺขุนา
โอโลเกนฺติ. พุทฺธจกฺขุ นาม อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาสยานุสยญาณทฺวยเมว. ยถาห:-
           "อทฺทสา โข ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต สตฺเต
      อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุนินฺทฺริเย"ติอาทิ. ๑-
สตฺตสนฺตาเน จ โอโลเกนฺตา ปฐมํ อินฺทฺริยปฺปากาปริปากํ โอโลเกนฺติ, อินฺทฺริย-
ปริปากญฺจ ญตฺวา อาสยาทีนํ อนุรูเปน ธมฺมเทสนตฺถํ ตโต อาสยานุสยจริตานิ
โอโลเกนฺติ, ตสฺมาปิ ปฐมํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, ตทนนฺตรํ
อาสยานุสยญาณํ. ธมฺมํ เทเสนฺตา จ ยสฺมา ปาฏิหาริเยน วิเนตพฺพานํ ปาฏิหาริยํ
กโรนฺติ, ตสฺมา อาสยานุสยญาณานนฺตรํ ยมกปาฏิหาริเย ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, อิเมสํ
ติณฺณํ ญาณานํ เหตุปริทีปนตฺถํ ตทนนฺตรํ มหากรุณาญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ,
มหากรุณาญาณสฺส ปริสุทฺธภาวปริทีปนตฺถํ ตทนนฺตรํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ,
สพฺพญฺญุสฺสาปิ สพฺพธมฺมานํ อาวชฺชนปฏิพทฺธภาวปริทีปนตฺถํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส
อนาวริยภาวทีปนตฺถญฺจ ตทนนฺตรํ อนาวรณญาณํ อุทฺทิฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนฺติ เอตฺถ อุปริ "สตฺตานนฺ"ติ ปทํ อิเธว อาหริตฺวา
สตฺตานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนฺติ โยเชตพฺพํ. ปรานิ จ อปรานิ จ ปราปรานีติ
วตฺตพฺเพ สนฺธิวเสน โรการํ กตฺวา ปโรปรานีติ วุจฺจติ. ปโรปรานํ ภาโว ปโรปริยํ,
ปโรปริยเมว ปโรปริยตฺตํ, เวเนยฺยสตฺตานํ สทฺธาทีนํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ
ปโรปริยตฺตํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตสฺส ญาณํ อินฺทฺริย-
ปโรปริยตฺตญาณํ, อินฺทฺริยานํ อุตฺตมานุตฺตมภาวญาณนฺติ อตฺโถ. อินฺทฺริยวโร-
วริยตฺตญาณนฺติปิ ปาโฐ. วรานิ จ อวริยานิ จ วโรวริยานิ, วโรวริยานํ ภาโว วโร-
วริยตฺตนฺติ โยเชตพฺพํ. อวริยานีติ จ น อุตฺตมานีติ อตฺโถ. อถ วา ปรานิ จ โอปรานิ
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๙/๙, ม.มู. ๑๒/๒๘๓/๒๔๔, ม.ม. ๑๓/๓๓๙/๓๒๑
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๓.
จ ปโรปรานิ, เตสํ ภาโว ปโรปริยตฺตนฺติ โยเชตพฺพํ. โอปรานีติ จ
โอรานีติ วุตฺตํ โหติ, ลามกานีติ อตฺโถ "ปโรปรา ยสฺส สเมจฺจ ธมฺมา"ติอาทีสุ ๑-
วิย. "อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาณนฺ"ติ ภุมฺมวจเนนาปิ ปาโฐ.
     [๖๙] สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณนฺติ เอตฺถ รูปาทีสุ ขนฺเธสุ ฉนฺทราเคน
สตฺตา วิสตฺตาติ สตฺตา. วุตฺตํ เหตํ ภควตา:-
           "รูเป โข ราธ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา,
      ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา `สตฺโต'ติ วุจฺจติ. เวทนาย สญฺญาย
      สงฺขาเรสุ วิญฺญาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา,
      ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา `สตฺโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๒-
อกฺขรจินฺตกา ปน อตฺถํ อวิจาเรตฺวา "นามมตฺตเมตนฺ"ติ อิจฺฉนฺติ. เยปิ อตฺถํ
วิจาเรนฺติ, เต สพฺพโยเคน ๓- สตฺตาติ อิจฺฉนฺติ. เตสํ สตฺตานํ. อาสยนฺติ
นิสฺสยนฺติ เอตํ อิติ อาสโย, มิจฺฉาทิฏฺฐิยา, สมฺมาทิฏฺฐิยา วา กามาทีหิ
เนกฺขมฺมาทีหิ วา ปริภาวิตสฺส สนฺตานสฺเสตํ อธิวจนํ. สตฺตสนฺตาเน อนุเสนฺติ
อนุปวตฺตนฺตีติ อนุสยา, ถามคตานํ กามราคาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. อาสโย จ อนุสโย จ
อาสยานุสโย. ชาติคฺคหเณน จ ทฺวนฺทสมาสวเสน จ เอกวจนํ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา
จริตาธิมุตฺติโย อาสยานุสยสงฺคหิตา, ตสฺมา อุทฺเทสจริตาธิมุตฺตีสุ ญาณานิ
อาสยานุสยญาเณเนว สงฺคเหตฺวา "อาสยานุสเย ญาณนฺ"ติ วุตฺตํ. เยเนว หิ
อธิปฺปาเยน อุทฺเทโส กโต, เตเนว อธิปฺปาเยน นิทฺเทโส กโตติ.
     [๗๐] ยมกปาฏิหีเร ญาณนฺติ เอตฺถ อคฺคิกฺขนฺธอุทกธาราทีนํ อปุพฺพํ อจริมํ
สกึเยว ปวตฺติโต ยมกํ, อสฺสทฺธิยาทีนํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ หรณโต ปาฏิหีรํ, ยมกญฺจ
ตํ ปาฏิหีรญฺจาติ ยมกปาฏิหีรํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๔๘๐/๔๒๔ ๒ สํ.ข. ๑๗/๑๖๑/๑๕๓ ๓ ฉ.ม. สตฺวโยเคน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๔.
     [๗๑] มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณนฺติ เอตฺถ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ
หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, กินาติ วา ปรทุกฺขํ หึสติ วินาเสตีติ กรุณา,
กิรียติ วา ทุกฺขิเตสุ ผรณวเสน ปสารียตีติ กรุณา, ผรณกมฺมวเสน กมฺมคุณวเสน
จ มหตี กรุณา มหากรุณา, สมาปชฺชนฺติ เอตํ มหาการุณิกาติ สมาปตฺติ,
มหากรุณา จ สา สมาปตฺติ จาติ มหากรุณาสมาปตฺติ. ตสฺสํ มหากรุณาสมาปตฺติยํ,
ตํสมฺปยุตฺตํ ญาณํ.
     [๗๒-๗๓] สพฺพญฺญุตญาณํ อนาวรณญาณนฺติ เอตฺถ ปญฺจเนยฺยปถปฺปเภทํ ๑-
สพฺพํ อญฺญาสีติ สพฺพญฺญู, สพฺพญฺญุสฺส ภาโว สพฺพญฺญุตา, สา เอว ญาณํ
"สพฺพญฺญุตาญาณนฺ"ติ วตฺตพฺเพ "สพฺพญฺญุตญาณนฺ"ติ วุตฺตํ. สงฺขตาสงฺขตาทิเภทา
สพฺพธมฺมา หิ สงฺขาโร วิกาโร ลกฺขณํ นิพฺพานํ ปญฺญตฺตีติ ปญฺเจว เนยฺยปถา
โหนฺติ. สพฺพญฺญูติ จ กมสพฺพญฺญู สกึสพฺพญฺญู สตตสพฺพญฺญู สตฺติสพฺพญฺญู
ญาตสพฺพญฺญูติ ปญฺจวิธา สพฺพญฺญุโน สิยุํ. กเมน สพฺพชานนกาลาสมฺภวโต
กมสพฺพญฺญุตา น โหติ, สกึ สพฺพารมฺมณคหณาภาวโต สกึสพฺพญฺญุตา น โหติ,
จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ยถารมฺมณจิตฺตสมฺภวโต ภวงฺคจิตฺตวิโรธโต ยุตฺติอภาวโต จ
สตตสพฺพญฺญุตา น โหติ, ปริเสสโต สพฺพชานนสมตฺถตฺตา สตฺติสพฺพญฺญุตา วา
สิยา, วิทิตสพฺพธมฺมตฺตา ญาตสพฺพญฺญุตา วา สิยา. สตฺติสพฺพญฺญุโน ๒-
สพฺพชานนตฺตํ นตฺถีติ ตมฺปิ น ยุชฺชติ.
                   "น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ
                    อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ
                    สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ
                    ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู"ติ ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปญฺจเญยฺยปถปฺปเภทํ        ๒ ม.,ก. สตฺตสพฺพญฺญุตฺเต
@๓ ขุ.มหา. ๒๙/๗๒๗/๔๓๖ (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๕.
วุตฺตตฺตา ญาตสพฺพญฺญุตฺตเมว ยุชฺชติ. เอวํ หิ สติ กิจฺจโต อสมฺโมหโต
การณสิทฺธิโต อาวชฺชนปฏิพทฺธโต สพฺพญฺญุตฺตเมว โหตีติ. อาวชฺชนปฏิพทฺธตฺตา เอว
หิ นตฺถิ เอตสฺส อาวรณนฺติ อนาวรณํ, ตเทว อนาวรณญาณนฺติ วุจฺจตีติ.
     อิมานิ เตสตฺตติ ญาณานีติ สาวเกหิ สาธารณาสาธารณวเสน อุทฺทิฏฺฐานิ
อิมานิ เตสตฺตติ ญาณานิ. อิเมสํ เตสตฺตติยา ญาณานนฺติ อาทิโต ปฏฺฐาย วุตฺตานํ
อิเมสํ เตสตฺตติญาณานํ. อุพฺภาหนตฺเถ เจตํ สามิวจนํ. เตสตฺตตีนนฺติปิ ปาโฐ.
"เตสตฺตติยา"ติ วตฺตพฺเพ เอกสฺมึ พหุวจนํ เวทิตพฺพํ. สตฺตสฏฺฐิ ญาณานีติ อาทิโต
ปฏฺฐาย สตฺตสฏฺฐิ ญาณานิ. สาวกสาธารณานีติ สวนนฺเต อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา
สาวกา, สมานํ ธารณเมเตสนฺติ สาธารณานิ, ตถาคตานํ สาวเกหิ สาธารณานิ
สาวกสาธารณานิ. ฉ ญาณานีติ อนฺเต อุทฺทิฏฺฐานิ ฉ ญาณานิ. อสาธารณานิ
สาวเกหีติ สาวเกหิ อสาธารณานิ ตถาคตานํเยว ญาณานีติ.
                 สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถาย
                  ญาณกถามาติกุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๕๓-๖๕.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=47&A=1150&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=1150&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=0
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=1
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31