บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๔๘

หน้าที่ ๑๘๖.

ตสฺมา อิมานิ จตฺตาริ ญาณานิ ทิฏฺฐุปาทานาทีหิ ตีหิ อุปาทาเนหิ มุจฺจนฺติ. ทุกฺขานุปสฺสนาทีนํเยว ปน จตสฺสนฺนํ ตณฺหาย อุชุวิปจฺจนีกตฺตา อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ จตสฺสนฺนํ ^๑- กามุปาทานโต มุจฺจนํ น วุตฺตํ. ยสฺมา อาทิโต ทุกฺขานุปสฺสนาย "สงฺขารา ทุกฺขา"ติ ปสฺสโต ปจฺฉา อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย จ "สงฺขารา ทุกฺขา"ติ ปสฺสโต สงฺขารานํ ปตฺถนา ปหียติ. ทุกฺขานุปสฺสนาวิเสโสเยว หิ อปฺปณิหิตานุปสฺสนา. ยสฺมา จ สงฺขาเรสุ นิพฺพิทานุปสฺสนาย นิพฺพินฺทนฺตสฺส วิราคานุปสฺสนาย วิรชฺชนฺตสฺส สงฺขารานํ ปตฺถนา ปหียติ, ตสฺมา อิมานิ จตฺตาริ ญาณานิ กามุปาทานโต มุจฺจนฺติ. ยสฺมา นิโรธานุปสฺสนาย กิเลเส นิโรเธติ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย กิเลเส ปริจฺจชติ, ตสฺมา อิมานิ เทฺว ญาณานิ จตูหิ อุปาทาเนหิ มุจฺจนฺตีติ เอวํ สภาวนานตฺเตน จ อาการนานตฺเตน จ อฏฺฐสฏฺฐิ วิโมกฺขา นิทฺทิฏฺฐา. [๒๑๙] อิทานิ อาทิโต อุทฺทิฏฺฐานํ ติณฺณํ วิโมกฺขานํ มุขานิ ทสฺเสตฺวา วิโมกฺขมุขปุพฺพงฺคมํ อินฺทฺริยวเสสํ ปุคฺคลวิเสสญฺจ ทสฺเสตุกาโม ตีณิ โข ปนิมานีติอาทิมาห. ตตฺถ วิโมกฺขมุขานีติ ติณฺณํ วิโมกฺขานํ มุขานิ. โลกนิยฺยานาย สํวตฺตนฺตีติ เตธาตุกโลกโต นิยฺยานาย นิคฺคมนาย สํวตฺตนฺติ. สพฺพสงฺขาเร ปริจฺเฉทปริวฏุมโต สมนุปสฺสนตายาติ สพฺเพสํ สงฺขารานํ อุทยพฺพยวเสน ปริจฺเฉทโต เจว ปริวฏุมโต จ สมนุปสฺสนตาย. โลกนิยฺยานํ โหตีติ ปาฐเสโส. อนิจฺจานุปสฺสนา หิ "อุทยโต ปุพฺเพ สงฺขารา นตฺถี"ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เตสํ คตึ สมนฺเนสมานา "วยโต ปรํ น คจฺฉนฺติ, เอตฺเถว อนฺตรธายนฺตี"ติ ปริวฏุมโต ปริยนฺตโต สมนุปสฺสติ. สพฺพสงฺขารา หิ อุทเยน ปุพฺพนฺตปริจฺฉินฺนา, วเยน อปรนฺตปริจฺฉินฺนา. อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตายาติ วิปสฺสนากฺขเณปิ นิพฺพานนินฺนตาย อนิมิตฺตากาเรน อุปฏฺฐานโต อนิมิตฺตสงฺขาตาย @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ติสฺสนฺนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๗.

นิพฺพานธาตุยา จิตฺตปวิสนตาย จ โลกนิยฺยานํ โหติ. มโนสมุตฺเตชนตายาติ จิตฺตสํเวชนตาย. ทุกฺขานุปสฺสนาย หิ สงฺขาเรสุ จิตฺตํ สํวิชฺชติ. อปฺปณิหิตาย จ ธาตุยาติ วิปสฺสนากฺขเณปิ นิพฺพานนินฺนตาย อปฺปณิหิตากาเรน อุปฏฺฐานโต อปฺปณิหิตสงฺขาตาย นิพฺพานธาตุยา. สพฺพธมฺเมติ นิพฺพานสฺส อวิปสฺสนุปคตฺเตปิ อนตฺตสภาวสพฺภาวโต "สพฺพสงฺขาเร"ติ อวตฺวา "สพฺพธมฺเม"ติ วุตฺตํ. ปรโต สมนุปสฺสนตายาติ ปจฺจยายตฺตตฺตา อวสตาย อวิเธยฺยตาย จ "นาหํ น มมนฺ"ติ เอวํ อนตฺตโต สมนุปสฺสนตาย. สุญฺญตาย จ ธาตุยาติ วิปสฺสนากฺขเณปิ นิพฺพานนินฺนตาย สุญฺญตากาเรน อุปฏฺฐานโต สุญฺญตาสงฺขาตาย นิพฺพานธาตุยา. อิติ อิมานิ ตีณิ วจนานิ อนิจฺจทุกฺขานตฺตานุปสฺสนานํ วเสน วุตฺตานิ. เตเนว ตทนนฺตรํ อนิจฺจโต มนสิกโรโตติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ขยโตติ ขียนโต. ภยโตติ สภยโต. สุญฺญโตติ อตฺตรหิตโต. อธิโมกฺขพหุลนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาย "ขณภงฺควเสน สงฺขารา ภิชฺชนฺตี"ติ สทฺธาย ปฏิปนฺนสฺส ปจฺจกฺขโต ขณภงฺคทสฺสเนน "สจฺจํ วตาห ภควา"ติ ภควติ สทฺธาย สทฺธาพหุลํ จิตฺตํ โหติ. อถ วา ปจฺจุปฺปนฺนานํ ปเทสสงฺขารานํ อนิจฺจตํ ปสฺสิตฺวา "เอวํ อนิจฺจา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา สพฺเพ สงฺขารา"ติ อธิมุจฺจนโต อธิโมกฺขพหุลํ จิตฺตํ โหติ. ปสฺสทฺธิพหุลนฺติ ทุกฺขานุปสฺสนาย จิตฺตกฺโขภกราย ปณิธิยา ปชหนโต จิตฺตทรถาภาเวน ปสฺสทฺธิพหุลํ จิตฺตํ โหติ. อถ วา ทุกฺขานุปสฺสนาย สํเวคชนนโต สํวิคฺคสฺส จ โยนิโส ปทหนโต วิกฺเขปาภาเวน ปสฺสทฺธิพหุลํ จิตฺตํ โหติ. เวทพหุลนฺติ อนตฺตานุปสฺสนาย พาหิเรเกหิ อทิฏฺฐํ คมฺภีรํ อนตฺตลกฺขณํ ปสฺสโต ญาณพหุลํ จิตฺตํ โหติ. อถ วา "สเทวเกน โลเกน อทิฏฺฐํ อนตฺตลกฺขณํ ทิฏฺฐนฺ"ติ ตุฏฺฐสฺส ตุฏฺฐิพหุลํ จิตฺตํ โหติ. อธิโมกฺขพหุโล สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภตีติ ปุพฺพภาเค อธิโมกฺโข พหุลํ ปวตฺตมาโน ภาวนาปาริปูริยา สทฺธินฺทฺริยํ นาม โหติ, ตํ โส ปฏิลภติ นาม.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๘.

ปสฺสทฺธิพหุโล สมาธินฺทฺริยํ ปฏิลภตีติ ปุพฺพภาเค ปสฺสทฺธิพหุลสฺส "ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี"ติ ^๑- วจนโต ภาวนาปาริปูริยา ปสฺสทฺธิปจฺจยา สมาธินฺทฺริยํ โหติ, ตํ โส ปฏิลภติ นาม. เวทพหุโล ปญฺญินฺทฺริยํ ปฏิลภตีติ ปุพฺพภาเค เวโท พหุลํ ปวตฺตมาโน ภาวนาปาริปูริยา ปญฺญินฺทฺริยํ นาม โหติ, ตํ โส ปฏิลภติ นาม. อาธิปเตยฺยํ โหตีติ ฉนฺทาทิเก อธิปติภูเตปิ สกิจฺจนิปฺผาทนวเสน อธิปติ โหติ ปธาโน โหติ. ภาวนายาติ ภุมฺมวจนํ, อุปรูปริ ภาวนตฺถาย วา. ตทนฺวยา โหนฺตีติ ตํ อนุคามินี ตํ อนุวตฺตินี โหนฺติ. สหชาตปจฺจยา โหนฺตีติ อุปฺปชฺชมานา จ สหอุปฺปาทนภาเวน อุปการกา โหนฺติ ปกาสสฺส ปทีโป วิย. อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺตีติ อญฺญมญฺญํ อุปฺปาทนุปตฺถมฺภนภาเวน อุปการกา โหนฺติ อญฺญมญฺญูปตฺถมฺภกํ ติทณฺฑํ วิย. นิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ อธิฏฺฐานากาเรน นิสฺสยกาเรน จ อุปการา โหนฺติ ตรุจิตฺตกมฺมานํ ปฐวีปฏาทิ วิย. สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺตีติ เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาทเอกนิโรธสงฺขาเตน สมฺปยุตฺตภาเวน อุปการกา โหนฺติ. [๒๒๐] ปฏิเวธกาเลติ มคฺคกฺขเณ สจฺจปฏิเวธกาเล. ปญฺญินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหตีติ มคฺคกฺขเณ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา สจฺจทสฺสนกิจฺจกรณวเสน จ กิเลสปฺปหานกิจฺจกรณวเสน จ ปญฺญินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ. ปฏิเวธายาติ สจฺจปฏิวิชฺฌนตฺถาย. เอกรสาติ วิมุตฺติรเสน. ทสฺสนฏฺเฐนาติ สจฺจทสฺสนฏฺเฐน. เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌตีติ มคฺคกฺขเณ สกึเยว ภาวนาย จ ปเวธสฺส จ สพฺพาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อนตฺตานุปสฺสนาย วิปสฺสนากฺขเณปิ ปญฺญินฺทฺริยสฺเสว อาธิปเตยฺยตฺตา "ปฏิเวธกาเลปี"ติ อปิสทฺโท ปยุตฺโต. @เชิงอรรถ: ^๑ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๒๖/๒๔ (สฺยา), ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๓/๘๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๙.

[๒๒๑] อนิจฺจโต มนสิกโรโต กตมินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตีติอาทิ อินฺทฺริยวเสน ^๑- ปุคฺคลวิเสสํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ อธิมตฺตนฺติ อธิกํ. ตตฺถ สทฺธินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยปญฺญินฺทฺริยานํ อธิมตฺตตา สงฺขารุเปกฺขาย เวทิตพฺพา. สทฺธาวิมุตฺโตติ เอตฺถ อวิเสเสตฺวา วุตฺเตปิ อุปริ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา โสตาปตฺติมคฺคํ ฐเปตฺวา เสเสสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ สทฺธาวิมุตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. สทฺธาวิมุตฺโต สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โหติ, น สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สพฺพตฺถ สทฺธาวิมุตฺโตติปิ วุตฺตํ โหติ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตาเยว เสเสสุ สมาธินฺทฺริยปญฺญินฺทฺริยาธิมตฺตตฺเตปิ สติ สทฺธาวิมุตฺโตเยว นาม โหตีติ วทนฺติ. กายสกฺขี โหตีติ อฏฺฐสุปิ ฐาเนสุ กายสกฺขี นาม โหติ. ทิฏฺฐิปฺปตฺโต โหตีติ สทฺธาวิมุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโตติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺทหนฺโต จตูสุปิ ผลกฺขเณสุ วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. อุปริมคฺคตฺตยกฺขเณ สทฺธาวิมุตฺตตฺตํ อิทานิ วกฺขติ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ปน สทฺธานุสาริตฺตํ ปจฺฉา วกฺขติ. ผุฏฺฐตฺตา สจฺฉิกโตติ กายสกฺขีติ สุกฺขวิปสฺสกตฺเต สติ อุปจารชฺฌานผสฺสสฺส รูปารูปชฺฌานลาภิตฺเต สติ รูปารูปชฺฌานผสฺสสฺส ผุฏฺฐตฺตา นิพฺพานํ สจฺฉิกโตติ กายสกฺขี, นามกาเยน วุตฺตปฺปกาเร ฌานผสฺเส จ นิพฺพาเน จ สกฺขีติ วุตฺตํ โหติ. ทิฏฺฐตฺตา ปตฺโตติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโตติ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สมฺปยุตฺเตน ปญฺญินฺทฺริเยน ปฐมํ นิพฺพานสฺส ทิฏฺฐตฺตา ปจฺฉา โสตาปตฺติผลาทิวเสน นิพฺพานํ ปตฺโตติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต, ปญฺญินฺทฺริยสงฺขาตาย ทิฏฺฐิยา นิพฺพานํ ปตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ปน ธมฺมานุสาริตฺตํ ปจฺฉา วกฺขติ. สทฺทหนฺโต วิมุจฺจตีติ สทฺธาวิมุตฺโตติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺคกฺขเณสุ สทฺทหนฺโต @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อินฺทฺริยวิเสเสน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๐.

วิมุจฺจตีติ สทฺธาวิมุตฺโต. เอตฺถ วิมุจฺจมาโนปิ อาสํสาย ภูตวจนวเสน "วิมุตฺโต"ติ วุตฺโต. ฌานผสฺสนฺติ ติวิธํ ฌานผสฺสํ. "ฌานผสฺสนฺ"ติอาทีนิ "ทุกฺขา สงฺขารา"ติ- อาทีนิ จ ปฐมํ วุตฺตํ ทฺวยเมว วิเสเสตฺวา วุตฺตานิ. ญาตํ โหตีติอาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถานิ. เอตฺถ จ ฌานลาภี ปุคฺคโล สมาธินฺทฺริยสฺส อนุกูลาย ทุกฺขานุปสฺสนาย เอว วุฏฺฐหิตฺวา มคฺคผลานิ ปาปุณาตีติ อาจริยานํ อธิปฺปาโย. สิยาติ สิยุํ, ภเวยฺยนฺติ อตฺโถ. "สิยา"ติ เอตํ วิธิวจนเมว. ตโย ปุคฺคลาติ วิปสฺสนานิยเมน อินฺทฺริยนิยเมน จ วุตฺตา ตโย ปุคฺคลา. วตฺถุวเสนาติ ตีสุ อนุปสฺสนาสุ เอเกกอินฺทฺริยวตฺถุวเสน. ปริยาเยนาติ เตเนว ปริยาเยน. อิมินา วาเรน กึ ทสฺสิตํ โหติ? เหฏฺฐา เอเกกิสฺสา อนุปสฺสนาย เอเกกสฺส อินฺทฺริยสฺส อาธิปจฺจํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ จ, กทาจิ ตีสุปิ อนุปสฺสนาสุ เอเกกสฺเสว อินฺทฺริยสฺส อาธิปจฺจํ โหตีติ จ ทสฺสิตํ โหติ. อถ วา ปุพฺพภาควิปสฺสนากฺขเณ ติสฺสนฺนมฺปิ อนุปสฺสนานํ สพฺภาวโต ตาสุ ปุพฺพภาควิปสฺสนาสุ เตสํ เตสํ อินฺทฺริยานํ อาธิปจฺจํ อเปกฺขิตฺวา มคฺคผลกฺขเณสุ สทฺธาวิมุตฺตาทีนิ นามานิ โหนฺตีติ. เอวํ หิ วุจฺจมาเน เหฏฺฐา วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย อุปริ จ กโต อินฺทฺริยาธิปจฺจปุคฺคลนิยโม สุกโตเยว นิจฺจโลเยว จ โหติ. อนนฺตรวาเร สิยาติ อญฺโญเยวาติ เอวํ ^๑- สิยาติ อตฺโถ. เอตฺถ ปุพฺเพ วุตฺโตเยว นิยโม. อิทานิ มคฺคผลวเสน ปุคฺคลวิเสสํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ฯเปฯ โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภตีติอาทิมาห. ตตฺถ สทฺธํ อนุสฺสรติ อนุคจฺฉติ, สทฺธาย วา นิพฺพานํ อนุสฺสรติ อนุคจฺฉตีติ สทฺธานุสารี. สจฺฉิกตนฺติ ปจฺจกฺขกตํ. อรหตฺตนฺติ อรหตฺตผลํ. ปญฺญาสงฺขาตํ ธมฺมํ อนุสฺสรติ, เตน วา ธมฺเมน นิพฺพานํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. เอตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๑.

[๒๒๒] ปุน อปเรหิ ปริยาเยหิ อินฺทฺริยตฺตยวิเสเสน ปุคฺคลวิเสสํ วณฺเณตุกาโม เย หิ เกจีติอาทิมาห. ตตฺถ ภาวิตา วาติ อตีเต ภาวยึสุ วา. ภาเวนฺติ วาติ ปจฺจุปฺปนฺเน. ภาวิสฺสนฺติ วาติอาทิ อนาคเต. อธิคตา วาติอาทิ เอเกกนฺติกํ ปุริมสฺส ปุริมสฺส อตฺถวิวรณตฺถํ วุตฺตํ. ผสฺสิตา วาติ ญาณผุสนาย ผุสึสุ วา. วสิปฺปตฺตาติ อิสฺสรภาวํ ปตฺตา. ปารมิปฺปตฺตาติ โวสานํ ปตฺตา. เวสารชฺชปฺปตฺตาติ วิสารทภาวํ ปตฺตา. สพฺพตฺถ สทฺธาวิมุตฺตาทโย เหฏฺฐา วุตฺตกฺขเณสุเยว, สติปฏฺฐานาทโย มคฺคกฺขเณเยว. อฏฺฐ วิโมกฺเขติ "รูปี รูปานิ ปสฺสตี"ติอาทิเก ^๑- ปฏิสมฺภิทามคฺคปฺปตฺติยา เอว ปตฺตา. ติสฺโส สิกฺขาติ อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา อธิปญฺญาสิกฺขา มคฺคปฺปตฺตา เอว สิกฺขมานา. ทุกฺขํ ปริชานนฺตีติอาทีนิ มคฺคกฺขเณเยว. ปริญฺญาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌตีติ ปริญฺญาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, ปริญฺญาย ปฏิวิชฺฌิตพฺพนฺติ วา ปริญฺญาปฏิเวธํ. เอวํ เสเสสุปิ. สพฺพธมฺมาทีหิ วิเสเสตฺวา อภิญฺญาปฏิเวธาทโย วุตฺตา. สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ ปน มคฺคกฺขเณเยว นิพฺพานปจฺจเวกฺขณญาณสิทฺธิวเสน เวทิตพฺโพติ. เอวมิธ ปญฺจ อริยปุคฺคลา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ, อุภโตภาควิมุตฺโต จ ปญฺญาวิมุตฺโต จาติ อิเม เทฺว อนิทฺทิฏฺฐา. อญฺญตฺถ ^๒- ปน "โย ปน ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล สมาธินฺทฺริยํ ปฏิลภติ, โส สพฺพตฺถ กายสกฺขี นาม โหติ, อรูปชฺฌานํ ปน ปตฺวา อคฺคผลปตฺโต ^๓- อุภโตภาควิมุตฺโต นาม โหติ. โย ปน อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล ปญฺญินฺทฺริยํ ปฏิลภติ, โส โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี โหติ, ฉสุ ฐาเนสุ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต, อคฺคผเล ปญฺญาวิมุตฺโต"ติ วุตฺตํ. เต อิธ กายสกฺขิทิฏฺฐิปฺปตฺเตหิเยว สงฺคหิตา. อตฺถโต ปน อรูปชฺฌาเนน เจว อริยมคฺเคน จาติ อุภโตภาเคน วิมุตฺโตติ อุภโตภาควิมุตฺโต. ปชานนฺโต วิมุตฺโตติ ปญฺญาวิมุตฺโตติ. เอตฺตาวตา อินฺทฺริยปุคฺคลวิเสสา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ. @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๔๘/๗๖, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๐๙/๒๕๐ ^๒ วิสุทฺธิ. ๓/๓๐๑ ^๓ สี. มคฺคผลํ @ปตฺโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๒.

[๒๒๓-๒๒๖] อิทานิ วิโมกฺขปุพฺพงฺคมเมว วิโมกฺขวิเสสํ ปุคฺคลวิเสสญฺจ ทสฺเสตุกาโม อนิจฺจโต มนสิกโรโตติอาทิมาห. ตตฺถ เทฺว วิโมกฺขาติ อปฺปณิหิตสุญฺญตวิโมกฺขา. อนิจฺจานุปสฺสนาคมนวเสน หิ อนิมิตฺตวิโมกฺโขติ ลทฺธนาโม มคฺโค ราคโทสโมหปณิธีนํ อภาวา สคุณโต จ เตสํเยว ปณิธีนํ อภาวา อปฺปณิหิตนฺติ ลทฺธนามํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ อารมฺมณโต จ อปฺปณิหิตวิโมกฺโขติ ^๑- นามมฺปิ ลภติ. ตถา ราคโทสโมเหหิ สุญฺญตฺตา สคุณโต จ ราคาทีหิเยว สุญฺญตฺตา สุญฺญตนฺติ ลทฺธนามํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ อารมฺมณโต จ สุญฺญตวิโมกฺโขติ นามมฺปิ ลภติ. ตสฺมา เต เทฺว วิโมกฺขา อนิมิตฺตวิโมกฺขนฺวยา นาม โหนฺติ. อนิมิตฺตมคฺคโต อนญฺเญปิ อฏฺฐนฺนํ มคฺคงฺคานํ เอเกกสฺส มคฺคงฺคสฺส วเสน สหชาตาทิปจฺจยา จ โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. ปุน เทฺว วิโมกฺขาติ สุญฺญตานิมิตฺตวิโมกฺขา. ทุกฺขานุปสฺสนาคมนวเสน หิ อปฺปณิหิตวิโมกฺโขติ ลทฺธนาโม มคฺโค รูปนิมิตฺตาทีนํ ราคนิมิตฺตาทีนํ นิจฺจนิมิตฺตาทีนญฺจ อภาวา สคุณโต จ เตสํเยว นิมิตฺตานํ อภาวา อนิมิตฺตสงฺขาตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ อารมฺมณโต จ อนิมิตฺตวิโมกฺโขติ นามมฺปิ ลภติ. เสสํ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. ปุน เทฺว วิโมกฺขาติ อนิมิตฺตอปฺปณิหิตวิโมกฺขา. โยชนา ปเนตฺถ วุตฺตนยา เอว. ปฏิเวธกาเลติ อินฺทฺริยานํ วุตฺตกฺกเมเนว วุตฺตํ. มคฺคกฺขณํ ปน มุญฺจิตฺวา วิปสฺสนากฺขเณ วิโมกฺโข นาม ^๒- นตฺถิ. ปฐมํ วุตฺโตเยว ปน มคฺควิโมกฺโข "ปฏิเวธกาเล"ติ วจเนน วิเสเสตฺวา ทสฺสิโต. "โย จายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต"ติอาทิกา เทฺว วารา จ "อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภตี"ติอาทิโก วาโร จ สงฺขิตฺโต, วิโมกฺขวเสน ปน โยเชตฺวา วิตฺถารโต เวทิตพฺโพ. เย หิ เกจิ เนกฺขมฺมนฺติอาทิโก วาโร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ. เอตฺตาวตา วิโมกฺขปุคฺคลวิเสสา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺตีติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ก. อปฺปณิหิตวิโมกฺขา ^๒ ก. วิโมกฺขา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๓.

[๒๒๗] ปุน วิโมกฺขมุขานิ จ วิโมกฺเข จ อเนกธา นิทฺทิสิตุกาโม อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ ยถาภูตนฺติ ยถาสภาเวน. ชานาตีติ ญาเณน ชานาติ. ปสฺสตีติ เตเนว ญาเณน จกฺขุนา วิย ปสฺสติ. ตทนฺวเยนาติ ตทนุคมเนน, ตสฺส ปจฺจกฺขโต ญาเณน ทิฏฺฐสฺส อนุมาเนนาติ ^๑- อตฺโถ. กงฺขา ปหียตีติ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจานิจฺจกงฺขา, อิตราหิ อิตรกงฺขา. นิมิตฺตนฺติ สนฺตติฆนวินิพฺโภเคน นิจฺจสญฺญาย ปหีนตฺตา อารมฺมณภูตํ สงฺขารนิมิตฺตํ ยถาภูตํ ชานาติ. เตน วุจฺจติ สมฺมาทสฺสนนฺติ เตน ยถาภูตชานเนน ตํ ญาณํ "สมฺมาทสฺสนนฺ"ติ วุจฺจติ. ปวตฺตนฺติ ทุกฺขปฺปตฺตากาเร สุขสญฺญํ อุคฺฆาเฏตฺวา สุขสญฺญาย ปหาเนน ปณิธิสงฺขาตาย ตณฺหาย ปหีนตฺตา สุขสมฺมตมฺปิ วิปากปวตฺตํ ยถาภูตํ ชานาติ. นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจาติ นานาธาตุมนสิการสมฺภเวน สมูหฆนวินิพฺโภเคน อุภยถาปิ อตฺตสญฺญาย ปหีนตฺตา สงฺขารนิมิตฺตญฺจ วิปากปวตฺตญฺจ ยถาภูตํ ชานาติ. ยญฺจ ยถาภูตํ ญาณนฺติอาทิตฺตยํ อิทานิ วุตฺตเมว, น อญฺญํ. ภยโต อุปฏฺฐาตีติ นิจฺจสุขอตฺตาภาวทสฺสนโต ยถากฺกมํ ตํ ตํ ภยโต อุปฏฺฐาติ. ยา จ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญาติอาทินา ^๒- "อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาณํ ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ ภยตุปฏฺฐานญาณํ อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ อนุโลมญาณนฺ"ติ วุตฺเตสุ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิสงฺขาเตสุ นวสุ วิปสฺสนาญาเณสุ ภยตุปฏฺฐานสมฺพนฺเธน อวตฺถาเภเทน ภินฺนานิ เอกฏฺฐานิ ตีณิ ญาณานิ วุตฺตานิ, น เสสานิ. ปุน ตีสุ อนุปสฺสนาสุ อนฺเต ฐิตาย อนนฺตราย อนตฺตานุปสฺสนาย สมฺพนฺเธน ตาย สห สุญฺญตานุปสฺสนาย เอกฏฺฐตํ ทสฺเสตุํ ยา จ อนตฺตานุปสฺสนา ยา จ สุญฺญตานุปสฺสนาติอาทิมาห. อิมานิ หิ เทฺว ญาณานิ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อนุคมเนนาติ ^๒ สี. ยญฺจ ภยตุปฏฺฐาเน ญาณนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๔.

อตฺถโต เอกเมว, อวตฺถาเภเทน ปน ภินฺนานิ. ยถา จ อิมานิ, ตถา อนิจฺจานุปสฺสนา จ อนิมิตฺตานุปสฺสนา จ อตฺถโต เอกเมว ญาณํ, ทุกฺขานุปสฺสนา จ อปฺปณิหิตานุปสฺสนา จ อตฺถโต เอกเมว ญาณํ, เกวลํ อวตฺถาเภเทเนว ภินฺนานิ. อนตฺตานุปสฺสนาสุญฺญตานุปสฺสนานญฺจ เอกฏฺฐตาย วุตฺตาย เตสํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนมฺปิ ญาณานํ เอกลกฺขณตฺตา เอกฏฺฐตา วุตฺตาว โหตีติ. นิมิตฺตํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชตีติ "สงฺขารนิมิตฺตํ อทฺธุวํ ตาวกาลิกนฺ"ติ อนิจฺจลกฺขณวเสน ชานิตฺวา ญาณํ อุปฺปชฺชติ. กามญฺจ น ปฐมํ ชานิตฺวา ปจฺฉา ญาณํ อุปฺปชฺชติ, โวหารวเสน ปน "มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณนฺ"ติอาทีนิ ^๑- วิย เอวํ วุจฺจติ. สทฺทสตฺถวิทูปิ จ "อาทิจฺจํ ปาปุณิตฺวา ตโม วิคจฺฉตี"ติอาทีสุ วิย สมานกาเลปิ อิมํ ปทํ อิจฺฉนฺติ. เอกตฺตนเยน วา ปุริมญฺจ ปจฺฉิมญฺจ เอกํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิมินา นเยน อิตรสฺมิมฺปิ ปททฺวเย อตฺโถ เวทิตพฺโพ. มุญฺจิตุกมฺยตาทีนํ ติณฺณํ ญาณานํ เอกฏฺฐตา เหฏฺฐา วุตฺตนยา เอว. นิมิตฺตา จิตฺตํ วุฏฺฐาตีติ สงฺขารนิมิตฺเต โทสทสฺสเนน ตตฺถ อนลฺลีนตาย สงฺขารนิมิตฺตา จิตฺตํ วุฏฺฐาติ นาม. อนิมิตฺเต จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ สงฺขารนิมิตฺตปฏิปกฺเขน อนิมิตฺตสงฺขาเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย จิตฺตํ ปวิสติ. เสสานุปสฺสนาทฺวเยปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. นิโรเธ นิพฺพานธาตุยาติ ^๒- อิธ วุตฺเตเนว ปฐมานุปสฺสนาทฺวยมฺปิ วุตฺตเมว โหติ. นิโรเธติปิ ปาโฐ. พหิทฺธา วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญาติ วุฏฺฐานสมฺพนฺเธน โคตฺรภุญาณํ วุตฺตํ. โคตฺรภู ธมฺมาติ โคตฺรภุญาณเมว. อิตรถา หิ เอกฏฺฐตา น ยุชฺชติ. "อสงฺขตา ธมฺมา, อปฺปจฺจยา ธมฺมา"ติอาทีสุ ^๓- วิย วา จตุมคฺควเสน วา พหุวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา วิโมกฺโขติ มคฺโค, มคฺโค จ ทุภโตวุฏฺฐาโน, ตสฺมา เตน สมฺพนฺเธน ยา จ ทุภโตวุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญาติอาทิ วุตฺตํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม.มู. ๑๒/๔๐๐/๓๕๗, ม.อุ. ๑๔/๔๒๑/๓๖๑, สํ.สฬา. ๑๘/๖๐/๓๐ @^๒ สี. นิโรธนิพฺพานธาตุยาติ ^๓ อภิ.สงฺ. ๓๔/๗,๘/๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๕.

[๒๒๘] ปุน วิโมกฺขานํ นานากฺขณานํ เอกกฺขณปริยายํ ทสฺเสตุกาโม กติหากาเรหีติอาทิมาห. ตตฺถ อาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติ เชฏฺฐกฏฺเฐน. อธิฏฺฐานฏฺเฐนาติ ปติฏฺฐานฏฺเฐน. อภินีหารฏฺเฐนาติ วิปสฺสนาวีถิโต นีหรณฏฺเฐน. ^๑- นิยฺยานฏฺเฐนาติ นิพฺพานุปคมนฏฺเฐน. อนิจฺจโต มนสิกโรโตติ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนากฺขเณเยว. อนิมิตฺโต วิโมกฺโขติ มคฺคกฺขเณเยว. เอส นโย เสเสสุ. จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ จิตฺตํ อธิกํ กตฺวา ฐาติ, จิตฺตํ ปติฏฺฐาเปตีติ อธิปฺปาโย. จิตฺตํ อภินีหรตีติ วิปสฺสนาวีถิโต ^๒- จิตฺตํ นีหรติ. นิโรธํ นิพฺพานํ นิยฺยาตีติ นิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ อุปคจฺฉตีติ เอวํ อาการนานตฺตโต จตุธา นานากฺขณตา ทสฺสิตา. เอกกฺขณตาย สโมธานฏฺเฐนาติ เอกชฺฌํ สโมสรณฏฺเฐน. อธิคมนฏฺเฐนาติ วินฺทนฏฺเฐน. ปฏิลาภฏฺเฐนาติ ปาปุณนฏฺเฐน. ปฏิเวธฏฺเฐนาติ ญาเณน ปฏิวิชฺฌนฏฺเฐน. สจฺฉิกิริยฏฺเฐนาติ ปจฺจกฺขกรณฏฺเฐน. ผสฺสนฏฺเฐนาติ ^๓- ญาณผุสนาย ผุสนฏฺเฐน. อภิสมยฏฺเฐนาติ อภิมุขํ สมาคมนฏฺเฐน. เอตฺถ "สโมธานฏฺเฐนา"ติ มูลปทํ, เสสานิ อธิคมเววจนานิ. ตสฺมาเยว หิ สพฺเพสํ เอกโต วิสฺสชฺชนํ กตํ. ^๔- นิมิตฺตา มุจฺจตีติ นิจฺจนิมิตฺตโต มุจฺจติ. อิมินา วิโมกฺขฏฺโฐ วุตฺโต. ยโต มุจฺจตีติ ยโต นิมิตฺตโต มุจฺจติ. ตตฺถ น ปณิทหตีติ ตสฺมึ นิมิตฺเต ปตฺถนํ น กโรติ. ยตฺถ น ปณิทหตีติ ยสฺมึ นิมิตฺเต น ปณิทหติ. เตน สุญฺโญติ เตน นิมิตฺเตน สุญฺโญ. เยน สุญฺโญติ เยน นิมิตฺเตน สุญฺโญ. เตน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโตติ อิมินา อนิมิตฺตฏฺโฐ วุตฺโต. ปณิธิยา มุจฺจตีติ ปณิธิโต มุจฺจติ. "ปณิธิ มุจฺจตี"ติ ปาโฐ ^๕- นิสฺสกฺกตฺโถเยว. อิมินา วิโมกฺขฏฺโฐ วุตฺโต. ยตฺถ น ปณิทหตีติ ยสฺมึ ทุกฺเข น ปณิทหติ. เตน สุญฺโญติ เตน ทุกฺเขน สุญฺโญ. เยน สุญฺโญติ เยน ทุกฺขนิมิตฺเตน @เชิงอรรถ: ^๑ สี. วิปสฺสนาวิธิโต นีหารฏฺเฐน ^๒ สี. วิปสฺสนาวิธิโต @^๓ สี. ผุสฺสนฏฺเฐนาติ ^๔ ก. กตฺวา ^๕ ม. ปาเฐ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๖.

สุญฺโญ. เยน นิมิตฺเตนาติ เยน ทุกฺขนิมิตฺเตน. ตตฺถ น ปณิทหตีติ อิมินา อปฺปณิหิตฏฺโฐ วุตฺโต. อภินิเวสา มุจฺจตีติ อิมินา วิโมกฺขฏฺโฐ วุตฺโต. เยน สุญฺโญติ เยน อภินิเวสนิมิตฺเตน สุญฺโญ. เยน นิมิตฺเตนาติ เยน อภินิเวสนิมิตฺเตน. ยตฺถ น ปณิทหติ, เตน สุญฺโญติ ยสฺมึ อภินิเวสนิมิตฺเต น ปณิทหติ, เตน อภินิเวสนิมิตฺเตน สุญฺโญ. อิมินา สุญฺญตฏฺโฐ วุตฺโต. [๒๒๙] ปุน อฏฺฐวิโมกฺขาทีนิ นิทฺทิสิตุกาโม อตฺถิ วิโมกฺโขติอาทิมาห. ตตฺถ นิจฺจโต อภินิเวสาติอาทีนิ สญฺญาวิโมกฺเข วุตฺตนเยน เวทิตพฺพานิ. สพฺพาภินิเวเสหีติ วุตฺตปฺปกาเรหิ อภินิเวเสหิ. อิติ อภินิเวสมุจฺจนวเสน สุญฺญตวิโมกฺขา นาม ชาตา, เตเยว นิจฺจาทินิมิตฺตมุจฺจนวเสน อนิมิตฺตวิโมกฺขา, นิจฺจนฺติอาทิปณิธีหิ มุจฺจนวเสน อปฺปณิหิตวิโมกฺขา. เอตฺถ จ ปณิธิ มุจฺจตีติ สพฺพตฺถ นิสฺสกฺกตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปณิธิยา มุจฺจตีติ วา ปาโฐ. "สพฺพปณิธีหิ มุจฺจตี"ติ เจตฺถ สาธกํ. เอวํ ติสฺโส อนุปสฺสนา ตทงฺควิโมกฺขตฺตา จ สมุจฺเฉทวิโมกฺขสฺส ปจฺจยตฺตา จ ปริยาเยน วิโมกฺขาติ วุตฺตา. [๒๓๐] ตตฺถ ชาตาติ อนนฺตเร วิปสฺสนาวิโมกฺเขปิ สติ อิมิสฺสา กถาย มคฺควิโมกฺขาธิการตฺตา ตสฺมึ มคฺควิโมกฺเข ชาตาติ วุตฺตํ โหติ. อนวชฺชกุสลาติ ราคาทิวชฺชวิรหิตา กุสลา. วิจฺเฉทํ กตฺวา วา ปาโฐ. โพธิปกฺขิยา ธมฺมาติ "จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค"ติ ^๑- วุตฺตา สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺมา. อิทํ มุขนฺติ อิทํ วุตฺตปฺปการํ ธมฺมชาตํ อารมฺมณโต นิพฺพานปเวสาย มุขตฺตา มุขํ นามาติ วุตฺตํ โหติ. เตสํ ธมฺมานนฺติ เตสํ โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ. อิทํ วิโมกฺขมุขนฺติ นิพฺพานํ วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉท- ปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิโมกฺเขสุ นิสฺสรณวิโมกฺโขว, "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา @เชิงอรรถ: ^๑ ม.อุ. ๑๔/๓๕,๔๓/๒๗,๓๓, ขุ.จูฬ. ๓๐/๒๒/๗๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๗.

วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี"ติ ^๑- วุตฺตตฺตา อุตฺตมฏฺเฐน มุขญฺจาติ วิโมกฺขมุขํ. วิโมกฺขญฺจ ตํ มุขญฺจ วิโมกฺขมุขนฺติ กมฺมธารยสมาสวเสน อยเมว อตฺโถ วุตฺโต. วิโมกฺขญฺจาติ เอตฺถ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต. ตีณิ อกุสลมูลานีติ โลภโทสโมหา. ตีณิ ทุจฺจริตานีติ กายวจีมโนทุจฺจริตานิ. สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมาติ อกุสลมูเลหิ สมฺปยุตฺตา ทุจฺจริเตหิ สมฺปยุตฺตา จ อสมฺปยุตฺตา จ เสวิตพฺพโทมนสฺสาทีนิ ฐเปตฺวา สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา. กุสลมูลสุจริตานิ วุตฺตปฏิปกฺเขน เวทิตพฺพานิ. สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมาติ วุตฺตนเยเนว สมฺปยุตฺตา อสมฺปยุตฺตา จ วิโมกฺขสฺส อุปนิสฺสยภูตา สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา. วิวฏฺฏกถา เหฏฺฐา วุตฺตา. วิโมกฺขวิวฏฺฏสมฺพนฺเธน ปเนตฺถ เสสวิวฏฺฏาปิ วุตฺตา. อาเสวนาติ อาทิโต เสวนา. ภาวนาติ ตสฺเสว วฑฺฒนา. พหุลีกมฺมนฺติ ตสฺเสว วสิปฺปตฺติยา ปุนปฺปุนํ กรณํ. มคฺคสฺส ปน เอกกฺขเณเยว กิจฺจสาธนวเสน อาเสวนาทีนิ เวทิตพฺพานิ. ปฏิลาโภ วา วิปาโก วาติอาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวาติ สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถาย วิโมกฺขกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ----------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๑๘๖-๑๙๗. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=48&A=4187&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=4187&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=469 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=6186 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=7114 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=7114 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31