บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๔๘

หน้าที่ ๑๙๒.

[๒๒๓-๒๒๖] อิทานิ วิโมกฺขปุพฺพงฺคมเมว วิโมกฺขวิเสสํ ปุคฺคลวิเสสญฺจ ทสฺเสตุกาโม อนิจฺจโต มนสิกโรโตติอาทิมาห. ตตฺถ เทฺว วิโมกฺขาติ อปฺปณิหิตสุญฺญตวิโมกฺขา. อนิจฺจานุปสฺสนาคมนวเสน หิ อนิมิตฺตวิโมกฺโขติ ลทฺธนาโม มคฺโค ราคโทสโมหปณิธีนํ อภาวา สคุณโต จ เตสํเยว ปณิธีนํ อภาวา อปฺปณิหิตนฺติ ลทฺธนามํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ อารมฺมณโต จ อปฺปณิหิตวิโมกฺโขติ ^๑- นามมฺปิ ลภติ. ตถา ราคโทสโมเหหิ สุญฺญตฺตา สคุณโต จ ราคาทีหิเยว สุญฺญตฺตา สุญฺญตนฺติ ลทฺธนามํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ อารมฺมณโต จ สุญฺญตวิโมกฺโขติ นามมฺปิ ลภติ. ตสฺมา เต เทฺว วิโมกฺขา อนิมิตฺตวิโมกฺขนฺวยา นาม โหนฺติ. อนิมิตฺตมคฺคโต อนญฺเญปิ อฏฺฐนฺนํ มคฺคงฺคานํ เอเกกสฺส มคฺคงฺคสฺส วเสน สหชาตาทิปจฺจยา จ โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. ปุน เทฺว วิโมกฺขาติ สุญฺญตานิมิตฺตวิโมกฺขา. ทุกฺขานุปสฺสนาคมนวเสน หิ อปฺปณิหิตวิโมกฺโขติ ลทฺธนาโม มคฺโค รูปนิมิตฺตาทีนํ ราคนิมิตฺตาทีนํ นิจฺจนิมิตฺตาทีนญฺจ อภาวา สคุณโต จ เตสํเยว นิมิตฺตานํ อภาวา อนิมิตฺตสงฺขาตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ อารมฺมณโต จ อนิมิตฺตวิโมกฺโขติ นามมฺปิ ลภติ. เสสํ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. ปุน เทฺว วิโมกฺขาติ อนิมิตฺตอปฺปณิหิตวิโมกฺขา. โยชนา ปเนตฺถ วุตฺตนยา เอว. ปฏิเวธกาเลติ อินฺทฺริยานํ วุตฺตกฺกเมเนว วุตฺตํ. มคฺคกฺขณํ ปน มุญฺจิตฺวา วิปสฺสนากฺขเณ วิโมกฺโข นาม ^๒- นตฺถิ. ปฐมํ วุตฺโตเยว ปน มคฺควิโมกฺโข "ปฏิเวธกาเล"ติ วจเนน วิเสเสตฺวา ทสฺสิโต. "โย จายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต"ติอาทิกา เทฺว วารา จ "อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภตี"ติอาทิโก วาโร จ สงฺขิตฺโต, วิโมกฺขวเสน ปน โยเชตฺวา วิตฺถารโต เวทิตพฺโพ. เย หิ เกจิ เนกฺขมฺมนฺติอาทิโก วาโร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ. เอตฺตาวตา วิโมกฺขปุคฺคลวิเสสา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺตีติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ก. อปฺปณิหิตวิโมกฺขา ^๒ ก. วิโมกฺขา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๓.

[๒๒๗] ปุน วิโมกฺขมุขานิ จ วิโมกฺเข จ อเนกธา นิทฺทิสิตุกาโม อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ ยถาภูตนฺติ ยถาสภาเวน. ชานาตีติ ญาเณน ชานาติ. ปสฺสตีติ เตเนว ญาเณน จกฺขุนา วิย ปสฺสติ. ตทนฺวเยนาติ ตทนุคมเนน, ตสฺส ปจฺจกฺขโต ญาเณน ทิฏฺฐสฺส อนุมาเนนาติ ^๑- อตฺโถ. กงฺขา ปหียตีติ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจานิจฺจกงฺขา, อิตราหิ อิตรกงฺขา. นิมิตฺตนฺติ สนฺตติฆนวินิพฺโภเคน นิจฺจสญฺญาย ปหีนตฺตา อารมฺมณภูตํ สงฺขารนิมิตฺตํ ยถาภูตํ ชานาติ. เตน วุจฺจติ สมฺมาทสฺสนนฺติ เตน ยถาภูตชานเนน ตํ ญาณํ "สมฺมาทสฺสนนฺ"ติ วุจฺจติ. ปวตฺตนฺติ ทุกฺขปฺปตฺตากาเร สุขสญฺญํ อุคฺฆาเฏตฺวา สุขสญฺญาย ปหาเนน ปณิธิสงฺขาตาย ตณฺหาย ปหีนตฺตา สุขสมฺมตมฺปิ วิปากปวตฺตํ ยถาภูตํ ชานาติ. นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจาติ นานาธาตุมนสิการสมฺภเวน สมูหฆนวินิพฺโภเคน อุภยถาปิ อตฺตสญฺญาย ปหีนตฺตา สงฺขารนิมิตฺตญฺจ วิปากปวตฺตญฺจ ยถาภูตํ ชานาติ. ยญฺจ ยถาภูตํ ญาณนฺติอาทิตฺตยํ อิทานิ วุตฺตเมว, น อญฺญํ. ภยโต อุปฏฺฐาตีติ นิจฺจสุขอตฺตาภาวทสฺสนโต ยถากฺกมํ ตํ ตํ ภยโต อุปฏฺฐาติ. ยา จ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญาติอาทินา ^๒- "อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาณํ ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ ภยตุปฏฺฐานญาณํ อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ อนุโลมญาณนฺ"ติ วุตฺเตสุ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิสงฺขาเตสุ นวสุ วิปสฺสนาญาเณสุ ภยตุปฏฺฐานสมฺพนฺเธน อวตฺถาเภเทน ภินฺนานิ เอกฏฺฐานิ ตีณิ ญาณานิ วุตฺตานิ, น เสสานิ. ปุน ตีสุ อนุปสฺสนาสุ อนฺเต ฐิตาย อนนฺตราย อนตฺตานุปสฺสนาย สมฺพนฺเธน ตาย สห สุญฺญตานุปสฺสนาย เอกฏฺฐตํ ทสฺเสตุํ ยา จ อนตฺตานุปสฺสนา ยา จ สุญฺญตานุปสฺสนาติอาทิมาห. อิมานิ หิ เทฺว ญาณานิ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อนุคมเนนาติ ^๒ สี. ยญฺจ ภยตุปฏฺฐาเน ญาณนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๔.

อตฺถโต เอกเมว, อวตฺถาเภเทน ปน ภินฺนานิ. ยถา จ อิมานิ, ตถา อนิจฺจานุปสฺสนา จ อนิมิตฺตานุปสฺสนา จ อตฺถโต เอกเมว ญาณํ, ทุกฺขานุปสฺสนา จ อปฺปณิหิตานุปสฺสนา จ อตฺถโต เอกเมว ญาณํ, เกวลํ อวตฺถาเภเทเนว ภินฺนานิ. อนตฺตานุปสฺสนาสุญฺญตานุปสฺสนานญฺจ เอกฏฺฐตาย วุตฺตาย เตสํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนมฺปิ ญาณานํ เอกลกฺขณตฺตา เอกฏฺฐตา วุตฺตาว โหตีติ. นิมิตฺตํ ปฏิสงฺขา ญาณํ อุปฺปชฺชตีติ "สงฺขารนิมิตฺตํ อทฺธุวํ ตาวกาลิกนฺ"ติ อนิจฺจลกฺขณวเสน ชานิตฺวา ญาณํ อุปฺปชฺชติ. กามญฺจ น ปฐมํ ชานิตฺวา ปจฺฉา ญาณํ อุปฺปชฺชติ, โวหารวเสน ปน "มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณนฺ"ติอาทีนิ ^๑- วิย เอวํ วุจฺจติ. สทฺทสตฺถวิทูปิ จ "อาทิจฺจํ ปาปุณิตฺวา ตโม วิคจฺฉตี"ติอาทีสุ วิย สมานกาเลปิ อิมํ ปทํ อิจฺฉนฺติ. เอกตฺตนเยน วา ปุริมญฺจ ปจฺฉิมญฺจ เอกํ กตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิมินา นเยน อิตรสฺมิมฺปิ ปททฺวเย อตฺโถ เวทิตพฺโพ. มุญฺจิตุกมฺยตาทีนํ ติณฺณํ ญาณานํ เอกฏฺฐตา เหฏฺฐา วุตฺตนยา เอว. นิมิตฺตา จิตฺตํ วุฏฺฐาตีติ สงฺขารนิมิตฺเต โทสทสฺสเนน ตตฺถ อนลฺลีนตาย สงฺขารนิมิตฺตา จิตฺตํ วุฏฺฐาติ นาม. อนิมิตฺเต จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ สงฺขารนิมิตฺตปฏิปกฺเขน อนิมิตฺตสงฺขาเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย จิตฺตํ ปวิสติ. เสสานุปสฺสนาทฺวเยปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. นิโรเธ นิพฺพานธาตุยาติ ^๒- อิธ วุตฺเตเนว ปฐมานุปสฺสนาทฺวยมฺปิ วุตฺตเมว โหติ. นิโรเธติปิ ปาโฐ. พหิทฺธา วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญาติ วุฏฺฐานสมฺพนฺเธน โคตฺรภุญาณํ วุตฺตํ. โคตฺรภู ธมฺมาติ โคตฺรภุญาณเมว. อิตรถา หิ เอกฏฺฐตา น ยุชฺชติ. "อสงฺขตา ธมฺมา, อปฺปจฺจยา ธมฺมา"ติอาทีสุ ^๓- วิย วา จตุมคฺควเสน วา พหุวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา วิโมกฺโขติ มคฺโค, มคฺโค จ ทุภโตวุฏฺฐาโน, ตสฺมา เตน สมฺพนฺเธน ยา จ ทุภโตวุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญาติอาทิ วุตฺตํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม.มู. ๑๒/๔๐๐/๓๕๗, ม.อุ. ๑๔/๔๒๑/๓๖๑, สํ.สฬา. ๑๘/๖๐/๓๐ @^๒ สี. นิโรธนิพฺพานธาตุยาติ ^๓ อภิ.สงฺ. ๓๔/๗,๘/๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๕.

[๒๒๘] ปุน วิโมกฺขานํ นานากฺขณานํ เอกกฺขณปริยายํ ทสฺเสตุกาโม กติหากาเรหีติอาทิมาห. ตตฺถ อาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติ เชฏฺฐกฏฺเฐน. อธิฏฺฐานฏฺเฐนาติ ปติฏฺฐานฏฺเฐน. อภินีหารฏฺเฐนาติ วิปสฺสนาวีถิโต นีหรณฏฺเฐน. ^๑- นิยฺยานฏฺเฐนาติ นิพฺพานุปคมนฏฺเฐน. อนิจฺจโต มนสิกโรโตติ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนากฺขเณเยว. อนิมิตฺโต วิโมกฺโขติ มคฺคกฺขเณเยว. เอส นโย เสเสสุ. จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ จิตฺตํ อธิกํ กตฺวา ฐาติ, จิตฺตํ ปติฏฺฐาเปตีติ อธิปฺปาโย. จิตฺตํ อภินีหรตีติ วิปสฺสนาวีถิโต ^๒- จิตฺตํ นีหรติ. นิโรธํ นิพฺพานํ นิยฺยาตีติ นิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ อุปคจฺฉตีติ เอวํ อาการนานตฺตโต จตุธา นานากฺขณตา ทสฺสิตา. เอกกฺขณตาย สโมธานฏฺเฐนาติ เอกชฺฌํ สโมสรณฏฺเฐน. อธิคมนฏฺเฐนาติ วินฺทนฏฺเฐน. ปฏิลาภฏฺเฐนาติ ปาปุณนฏฺเฐน. ปฏิเวธฏฺเฐนาติ ญาเณน ปฏิวิชฺฌนฏฺเฐน. สจฺฉิกิริยฏฺเฐนาติ ปจฺจกฺขกรณฏฺเฐน. ผสฺสนฏฺเฐนาติ ^๓- ญาณผุสนาย ผุสนฏฺเฐน. อภิสมยฏฺเฐนาติ อภิมุขํ สมาคมนฏฺเฐน. เอตฺถ "สโมธานฏฺเฐนา"ติ มูลปทํ, เสสานิ อธิคมเววจนานิ. ตสฺมาเยว หิ สพฺเพสํ เอกโต วิสฺสชฺชนํ กตํ. ^๔- นิมิตฺตา มุจฺจตีติ นิจฺจนิมิตฺตโต มุจฺจติ. อิมินา วิโมกฺขฏฺโฐ วุตฺโต. ยโต มุจฺจตีติ ยโต นิมิตฺตโต มุจฺจติ. ตตฺถ น ปณิทหตีติ ตสฺมึ นิมิตฺเต ปตฺถนํ น กโรติ. ยตฺถ น ปณิทหตีติ ยสฺมึ นิมิตฺเต น ปณิทหติ. เตน สุญฺโญติ เตน นิมิตฺเตน สุญฺโญ. เยน สุญฺโญติ เยน นิมิตฺเตน สุญฺโญ. เตน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโตติ อิมินา อนิมิตฺตฏฺโฐ วุตฺโต. ปณิธิยา มุจฺจตีติ ปณิธิโต มุจฺจติ. "ปณิธิ มุจฺจตี"ติ ปาโฐ ^๕- นิสฺสกฺกตฺโถเยว. อิมินา วิโมกฺขฏฺโฐ วุตฺโต. ยตฺถ น ปณิทหตีติ ยสฺมึ ทุกฺเข น ปณิทหติ. เตน สุญฺโญติ เตน ทุกฺเขน สุญฺโญ. เยน สุญฺโญติ เยน ทุกฺขนิมิตฺเตน @เชิงอรรถ: ^๑ สี. วิปสฺสนาวิธิโต นีหารฏฺเฐน ^๒ สี. วิปสฺสนาวิธิโต @^๓ สี. ผุสฺสนฏฺเฐนาติ ^๔ ก. กตฺวา ^๕ ม. ปาเฐ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๖.

สุญฺโญ. เยน นิมิตฺเตนาติ เยน ทุกฺขนิมิตฺเตน. ตตฺถ น ปณิทหตีติ อิมินา อปฺปณิหิตฏฺโฐ วุตฺโต. อภินิเวสา มุจฺจตีติ อิมินา วิโมกฺขฏฺโฐ วุตฺโต. เยน สุญฺโญติ เยน อภินิเวสนิมิตฺเตน สุญฺโญ. เยน นิมิตฺเตนาติ เยน อภินิเวสนิมิตฺเตน. ยตฺถ น ปณิทหติ, เตน สุญฺโญติ ยสฺมึ อภินิเวสนิมิตฺเต น ปณิทหติ, เตน อภินิเวสนิมิตฺเตน สุญฺโญ. อิมินา สุญฺญตฏฺโฐ วุตฺโต. [๒๒๙] ปุน อฏฺฐวิโมกฺขาทีนิ นิทฺทิสิตุกาโม อตฺถิ วิโมกฺโขติอาทิมาห. ตตฺถ นิจฺจโต อภินิเวสาติอาทีนิ สญฺญาวิโมกฺเข วุตฺตนเยน เวทิตพฺพานิ. สพฺพาภินิเวเสหีติ วุตฺตปฺปกาเรหิ อภินิเวเสหิ. อิติ อภินิเวสมุจฺจนวเสน สุญฺญตวิโมกฺขา นาม ชาตา, เตเยว นิจฺจาทินิมิตฺตมุจฺจนวเสน อนิมิตฺตวิโมกฺขา, นิจฺจนฺติอาทิปณิธีหิ มุจฺจนวเสน อปฺปณิหิตวิโมกฺขา. เอตฺถ จ ปณิธิ มุจฺจตีติ สพฺพตฺถ นิสฺสกฺกตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปณิธิยา มุจฺจตีติ วา ปาโฐ. "สพฺพปณิธีหิ มุจฺจตี"ติ เจตฺถ สาธกํ. เอวํ ติสฺโส อนุปสฺสนา ตทงฺควิโมกฺขตฺตา จ สมุจฺเฉทวิโมกฺขสฺส ปจฺจยตฺตา จ ปริยาเยน วิโมกฺขาติ วุตฺตา. [๒๓๐] ตตฺถ ชาตาติ อนนฺตเร วิปสฺสนาวิโมกฺเขปิ สติ อิมิสฺสา กถาย มคฺควิโมกฺขาธิการตฺตา ตสฺมึ มคฺควิโมกฺเข ชาตาติ วุตฺตํ โหติ. อนวชฺชกุสลาติ ราคาทิวชฺชวิรหิตา กุสลา. วิจฺเฉทํ กตฺวา วา ปาโฐ. โพธิปกฺขิยา ธมฺมาติ "จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค"ติ ^๑- วุตฺตา สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺมา. อิทํ มุขนฺติ อิทํ วุตฺตปฺปการํ ธมฺมชาตํ อารมฺมณโต นิพฺพานปเวสาย มุขตฺตา มุขํ นามาติ วุตฺตํ โหติ. เตสํ ธมฺมานนฺติ เตสํ โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ. อิทํ วิโมกฺขมุขนฺติ นิพฺพานํ วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉท- ปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิโมกฺเขสุ นิสฺสรณวิโมกฺโขว, "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา @เชิงอรรถ: ^๑ ม.อุ. ๑๔/๓๕,๔๓/๒๗,๓๓, ขุ.จูฬ. ๓๐/๒๒/๗๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๗.

วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี"ติ ^๑- วุตฺตตฺตา อุตฺตมฏฺเฐน มุขญฺจาติ วิโมกฺขมุขํ. วิโมกฺขญฺจ ตํ มุขญฺจ วิโมกฺขมุขนฺติ กมฺมธารยสมาสวเสน อยเมว อตฺโถ วุตฺโต. วิโมกฺขญฺจาติ เอตฺถ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต. ตีณิ อกุสลมูลานีติ โลภโทสโมหา. ตีณิ ทุจฺจริตานีติ กายวจีมโนทุจฺจริตานิ. สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมาติ อกุสลมูเลหิ สมฺปยุตฺตา ทุจฺจริเตหิ สมฺปยุตฺตา จ อสมฺปยุตฺตา จ เสวิตพฺพโทมนสฺสาทีนิ ฐเปตฺวา สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา. กุสลมูลสุจริตานิ วุตฺตปฏิปกฺเขน เวทิตพฺพานิ. สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมาติ วุตฺตนเยเนว สมฺปยุตฺตา อสมฺปยุตฺตา จ วิโมกฺขสฺส อุปนิสฺสยภูตา สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา. วิวฏฺฏกถา เหฏฺฐา วุตฺตา. วิโมกฺขวิวฏฺฏสมฺพนฺเธน ปเนตฺถ เสสวิวฏฺฏาปิ วุตฺตา. อาเสวนาติ อาทิโต เสวนา. ภาวนาติ ตสฺเสว วฑฺฒนา. พหุลีกมฺมนฺติ ตสฺเสว วสิปฺปตฺติยา ปุนปฺปุนํ กรณํ. มคฺคสฺส ปน เอกกฺขเณเยว กิจฺจสาธนวเสน อาเสวนาทีนิ เวทิตพฺพานิ. ปฏิลาโภ วา วิปาโก วาติอาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวาติ สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถาย วิโมกฺขกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ----------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๑๙๒-๑๙๗. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=48&A=4325&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=4325&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=469 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=6186 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=7114 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=7114 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31