บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๔๘

หน้าที่ ๒๐๑.

จตฺตาโร มหาภูตาติ เอตฺถ ตโย ปจฺจยา ปฐมํ วุตฺตาเยว. ตโย ชีวิตสงฺขาราติ อายุ จ อุสฺมา จ วิญฺญาณญฺจ. อายูติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ อรูปชีวิตินฺทฺริยญฺจ. อุสฺมาติ เตโชธาตุ. วิญฺญาณนฺติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ. เอตานิ หิ อุปรูปริ ชีวิตสงฺขารํ สงฺขโรนฺติ ปวตฺเตนฺตีติ ชีวิตสงฺขารา. สหชาตปจฺจยา โหนฺตีติ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณญฺจ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานญฺจ หทยรูปสฺส จ อญฺญมญฺญสหชาตปจฺจยา โหนฺติ. เตโชธาตุ ติณฺณํ มหาภูตานํ อญฺญมญฺญสหชาตปจฺจโย โหติ, อุปาทารูปานํ สหชาตปจฺจโยว, รูปชีวิตินฺทฺริยํ สหชาตรูปานํ ปริยาเยน สหชาตปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ. อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ ทฺวยํ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณญฺจ สมฺปยุตฺตขนฺธานํ อญฺญมญฺญปจฺจยา โหนฺติ, อญฺญมญฺญนิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ. วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺตีติ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณญฺจ ปฏิสนฺธิรูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. รูปชีวิตินฺทฺริยมฺปน อญฺญมญฺญนิสฺสยวิปฺปยุตฺตปจฺจยตฺเต น ยุชฺชติ. ตสฺมา "ตโย ชีวิตสงฺขารา"ติ ยถาลาภวเสน วุตฺตํ. นามญฺจ รูปญฺจ วุตฺตนเยเนว จตุปจฺจยตฺเต โยเชตพฺพํ. จุทฺทส ธมฺมาติ ปญฺจกฺขนฺธา, จตฺตาโร มหาภูตา, ตโย ชีวิตสงฺขารา, นามญฺจ รูปญฺจาติ เอวํ คณนาวเสน จุทฺทส ธมฺมา. เตสญฺจ อุปริ อญฺเญสญฺจ สหชาตาทิปจฺจยภาโว วุตฺตนโย เอว. สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺตีติ ปุน เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาทเอกนิโรธสงฺขาเตน สมฺปยุตฺตภาเวน อุปการกา โหนฺติ. ปญฺจินฺทฺริยานีติ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ. นามญฺจาติ อิธ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา. วิญฺญาณญฺจาติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ. ปุน จุทฺทส ธมฺมาติ จตฺตาโร ขนฺธา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ตโย เหตู, นามญฺจ วิญฺญาณญฺจาติ เอวํ คณนาวเสน จุทฺทส ธมฺมา. อฏฺฐวีสติ ธมฺมาติ ปุริมา จ จุทฺทส, อิเม จ จุทฺทสาติ อฏฺฐวีสติ. อิธ รูปสฺสาปิ ปวิฏฺฐตฺตา สมฺปยุตฺตปจฺจยํ อปเนตฺวา วิปฺปยุตฺตปจฺจโย วุตฺโต.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๒.

เอวํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิชฺชมานสฺส ตสฺส ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส ตํ ตํ ปจฺจยเภทํ ทสฺเสตฺวา ปฐมํ นิทฺทิฏฺเฐ เหตู นิคเมตฺวา ทสฺเสนฺโต อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหตีติ อาห. กมฺมายูหนกฺขเณ ตโย กุสลเหตู, นิกนฺติกฺขเณ เทฺว อกุสลเหตู, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย อพฺยากตเหตูติ เอวํ อฏฺฐ เหตู. ตตฺถ ตโย กุสลเหตู, เทฺว อกุสลเหตู จ อิธ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปวตฺติยา อุปนิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ. ตโย อพฺยากตเหตู ยถาโยคํ เหตุปจฺจยสหชาตปจฺจยวเสน ปจฺจยา โหนฺติ. เสสวาเรสุปิ เอเสว นโย. อรูปาวจรานํ ปน รูปาภาวา นามปจฺจยาปิ วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยาปิ นามนฺติ วุตฺตํ. รูปมิสฺสกจุทฺทสโกปิ จ ปริหีโน. ตสฺส ปริหีนตฺตา "อฏฺฐวีสติ ธมฺมา"ติ วาโร จ น ลพฺภติ. [๒๓๓] อิทานิ วิโมกฺขสฺส ปจฺจยภูตํ ติเหตุกปฏิสนฺธึ ทสฺเสตฺวา เตเนว สมฺพนฺเธน ทุเหตุกปฏิสนฺธิวิเสสญฺจ ทสฺเสตุกาโม คติสมฺปตฺติยา ญาณวิปฺปยุตฺเตติอาทิมาห. กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณติ อตีตชาติยา อิธ ปฏิสนฺธิชนกสฺส ทุเหตุกกุสลกมฺมสฺส วุตฺตนเยเนว ชวนกฺขเณ. เทฺว เหตูติ ญาณวิปฺปยุตฺตตฺตา อโลโภ กุสลเหตุ อโทโส กุสลเหตุ. เทฺว อพฺยากตเหตูปิ อโลภาโทสาเยว. จตฺตาริ อินฺทฺริยานีติ ปญฺญินฺทฺริยวชฺชานิ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ จตฺตาริ. ทฺวาทส ธมฺมาติ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อโมหเหตุสฺส จ ปริหีนตฺตา ทฺวาทส. เตสํ ทฺวินฺนํเยว ปริหีนตฺตา ฉพฺพีสติ. ฉนฺนํ เหตูนนฺติ ทฺวินฺนํ กุสลเหตูนํ, ทฺวินฺนํ อกุสลเหตูนํ, ทฺวินฺนํ วิปากเหตูนนฺติ เอวํ ฉนฺนํ เหตูนํ. รูปารูปาวจรา ปเนตฺถ เอกนฺตติเหตุกตฺตา น คหิตา. เสสํ ปฐมวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิมสฺมึ วาเร ทุเหตุกปฏิสนฺธิยา ทุเหตุกกมฺมสฺเสว วุตฺตตฺตา ติเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา ยํ ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ ^๑- ติปิฏกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาเท "ติเหตุกกมฺเมน @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ.อ. ๑/๓๒๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๓.

ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาว โหติ, ทุเหตุกาเหตุกา น โหติ, ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกาเหตุกา โหติ, ติเหตุกา น โหตี"ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย ปาฬิยา สเมติ. ยํ ปน ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรสฺส จ โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถรสฺส จ วาเทสุ "ติเหตุกกมฺเมน ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาปิ โหติ ทุเหตุกาปิ, อเหตุกา น โหติ. ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกาปิ โหติ อเหตุกาปิ, ติเหตุกา น โหตี"ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย ปาฬิยา วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติ. อิมิสฺสา กถาย เหตุอธิการตฺตา อเหตุกปฏิสนฺธิ น วุตฺตาติ. คติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา. --------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๒๐๑-๒๐๓. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=48&A=4532&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=4532&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=517 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=7126 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=8190 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=8190 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31