อรรถกถาเล่มที่ ๔๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อป.อ.๑ (วิสุทฺธ.๑)

หน้าที่ ๒๓๖.
ญาณพเลน จ อุปปนฺโน. อถ วา ถามภูเตน ๑- พเลน อุปปนฺโน,
ถิรญาณพลูปปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน ตสฺส วีริยสฺส วิปสฺสนาญาณสมฺปโยคํ
ทีเปนฺโต โยคปธานภาวํ สาเธติ. ปุพฺพภาคมชฺฌิมอุกฺกฏฺฐวีริยวเสน วา ตโยปิ
ปาทา โยเชตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                    อารทฺธวีริยคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                       ปฏิสลฺลานคาถาวณฺณนา ๒-
     [๑๒๕] ปฏิสลฺลานนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อิมิสฺสา คาถาย อาวรณคาถาย
ปนสฺสา ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา สลฺลานํ,
เอกมนฺตเสวิตา เอกีภาโว กายวิเวโกติ อตฺโถ. ฌานนฺติ ปจฺจนีกฌาปนโต
อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ จิตฺตวิเวโก วุจฺจติ. ตตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย
นีวรณาทิปจฺจนีกฌาปนโต กสิณาทิอารมฺมณูปนิชฺฌานโต จ "ฌานนฺ"ติ วุจฺจติ.
วิปสฺสนามคฺคผลานิ สตฺตสญฺญาทิปจฺจนีกฌาปนโต ลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ
"ฌานนฺ"ติ วุจฺจติ. อิธ ปน อารมฺมณูปนิชฺฌานเมว อธิปฺเปตํ. เอวเมตํ
ปฏิสลฺลานญฺจ ฌานญฺจ อริญฺจมาโน อชหมาโน อนิสฺสชฺชมาโน. ธมฺเมสูติ
วิปสฺสนูปเคสุ ปญฺจกฺขนฺธาทิธมฺเมสุ. นิจฺจนฺติ สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ.
อนุธมฺมจารีติ เต ๓- ธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตเนน อนุคตํ วิปสฺสนาธมฺมํ
จรมาโน. อถ วา ธมฺเมสูติ เอตฺถ ธมฺมาติ นวโลกุตฺตรธมฺมา, เตสํ ธมฺมานํ
อนุโลโม ธมฺโมติ อนุธมฺโม, วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํ. ตตฺถ "ธมฺมานํ นิจฺจํ
อนุธมฺมจารี"ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ วิภตฺติพฺยตฺตเยน "ธมฺเมสู"ติ วุตฺตํ
สิยา. อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ ตาย อนุธมฺมจาริตาสงฺขาตาย วิปสฺสนาย
@เชิงอรรถ: ๑ อิ., ม. ถิรภูเตน.  ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.  ๓ อิ., ม. เต เต.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๗.
อนิจฺจาการาทิโทสํ ตีสุ ภเวสุ สมนุปสฺสนฺโต เอวํ อิมาย กายจิตฺตวิเวก-
สิขาปตฺตวิปสฺสนาสงฺขาตาย ปฏิปทาย อธิคโตติ วตฺตพฺโพ เอโก จเรติ เอวํ
โยชนา เวทิตพฺพา.
                     ปฏิสลฺลานคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                       ตณฺหกฺขยคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๒๖] ตณฺหกฺขยนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา
มหจฺจราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ กโรติ. ตสฺส สรีรโสภาย อาวชฺชิตหทยา
สตฺตา ปุรโต คจฺฉนฺตาปิ นิวตฺติตฺวา ตเมว อุลฺโลเกนฺติ, ปจฺฉโต คจฺฉนฺตาปิ,
อุโภหิ ปสฺเสหิ คจฺฉนฺตาปิ. ปกติยา เอว หิ พุทฺธทสฺสเน ปุณฺณจนฺทสมุทฺทราชทสฺสเน
จ อติตฺโต โลโก. อถ อญฺญตรา กุฏุมฺพิยภริยาปิ อุปริปาสาทคตา สีหปญฺชรํ
วิวริตฺวา โอโลกยมานา อฏฺฐาสิ. ราชา ตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา อมจฺจํ
อาณาเปสิ "ชานาหิ ตาว ภเณ `อยํ อิตฺถี สสามิกา วา อสามิกา วา'ติ."
โส ญตฺวา "สสามิกา เทวา"ติ อาโรเจสิ. อถ ราชา จินฺเตสิ "อิมา
วีสติสหสฺสนาฏกิตฺถิโย เทวจฺฉราโย วิย มํ เอว เอกํ อภิรมาเปนฺติ, โส
ทานาหํ เอตาปิ อตุสฺสิตฺวา ปรสฺส อิตฺถิยา ตณฺหํ อุปฺปาเทสึ, สา อุปฺปนฺนา
อปายเมว อากฑฺฒตี"ติ ตณฺหาย อาทีนวํ "หนฺท นํ นิคฺคณฺหามี"ติ รชฺชํ
ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ ตณฺหกฺขยนฺติ นิพฺพานํ, เอวํ ทิฏฺฐาทีนวาย วา ตณฺหาย อปฺปวตฺตึ.
อปฺปมตฺโตติ สาตจฺจการี สกฺกจฺจการี. อเนฬมูโคติ อลาลามุโข. อถ วา อเนโฬ
จ อมูโค จ, ปณฺฑิโต พฺยตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. หิตสุขสมฺปาปกํ สุตมสฺส อตฺถีติ
สุตวา, อาคมสมฺปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. สตีมาติ จิรกตาทีนํ อนุสฺสริตา.
สงฺขาตธมฺโมติ ธมฺมูปปริกฺขาย ปริญฺญาตธมฺโม. นิยโตติ อริยมคฺเคน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๘.
นิยตภาวปฺปตฺโต. ปธานวาติ สมฺมปฺปธานวีริยสมฺปนฺโน. อุปฺปฏิปาฏิยา เอส
ปาโฐ โยเชตพฺโพ. เอวเมว เตหิ อปฺปมาทาทีหิ สมนฺนาคโต นิยามสมฺปาปเกน
ปธาเนน ปธานวา, เตน ปธาเนน สมฺปตฺตนิยามโต นิยโต, ตโต อรหตฺตปฺปตฺติยา
สงฺขาตธมฺโม. อรหา หิ ปุน สงฺขาตพฺพาภาวโต "สงฺขาตธมฺโม"ติ วุจฺจติ. ยถาห
"เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธา"ติ. ๑- เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                     ตณฺหกฺขยคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                        สีหาทิคาถาวณฺณนา ๒-
     [๑๒๗] สีโหวาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตรสฺส กิร พาราณสิรญฺโญ
ทูเร อุยฺยานํ โหติ, โส ปเคว ปฏฺฐาย อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค
ยานา โอรุยฺห อุทกฏฺฐานํ อุปคโต "มุขํ โธวิสฺสามี"ติ. ตสฺมึ จ ปเทเส สีหี
สีหโปตกํ ชเนตฺวา โคจราย คตา, ราชปุริโส ตํ ทิสฺวา "สีหโปตโก เทวา"ติ
อาโรเจสิ. ราชา "สีโห กิร กสฺสจิ น ภายตี"ติ ตํ อุปปริกฺขิตุํ เภริอาทีนิ
อาโกฏาเปสิ, สีหโปตโก ตํ สทฺทํ สุตฺวาปิ ตเถว สยิ. อถ ยาวตติยํ
อาโกฏาเปสิ. โส ตติยวาเร สีสํ อุกฺขิปิตฺวา สพฺพํ ปริสํ โอโลเกตฺวา ตเถว
สยิ. อถ ราชา "ยาวสฺส มาตา นาคจฺฉติ, ตาว คจฺฉามา"ติ วตฺวา คจฺฉนฺโต
จินฺเตสิ "ตทหุชาโตปิ สีหโปตโก น สนฺตสติ น ภายติ, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ
ตณฺหาทิฏฺฐิปริตาสํ ฉฑฺเฑตฺวา น สนฺตเสยฺยํ น ภาเยยฺยนฺ"ติ. โส ตํ
อารมฺมณํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต ปุน เกวฏฺเฏหิ มจฺเฉ คเหตฺวา สาขาสุ พนฺธิตฺวา
ปสาริเต ชาเล วาตํ อสงฺคํเยว คจฺฉมานํ ทิสฺวา ตสฺมึ นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ
"กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ตณฺหาทิฏฺฐิโมหชาลํ ผาเลตฺวา เอวํ อสชฺชมาโน
คจฺเฉยฺยนฺ"ติ.
     อถ อุยฺยานํ คนฺตฺวา สิลาปฏฺฏโปกฺขรณิยา ตีเร นิสินฺโน วาตพฺภาหตานิ
ปทุมานิ โอนมิตฺวา อุทกํ ผุสิตฺวา วาตวิคเม ปุน ยถาฐาเน ฐิตานิ อุทเกน
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๔๕/๕๓๒, ขุ. จูฬ. ๓๐/๙๓/๒๖ (สฺยา).  ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๙.
อนุปลิตฺตานิ ทิสฺวา ตสฺมึ ๑- นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ยถา
เอตานิ อุทเก ชาตานิ อุทเกน อนุปลิตฺตานิ ติฏฺฐนฺติ, เอวํ โลเก ชาโต
โลเกน อนุปลิตฺโต ติฏฺเฐยฺยนฺ"ติ. โส ปุนปฺปุนํ "ยถา สีโห วาโต ปทุมานิ,
เอวํ อสนฺตสนฺเตน อสชฺชมาเนน อนุปลิตฺเตน ภวิตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา รชฺชํ
ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ สีโหติ จตฺตาโร สีหา ติณสีโห ปณฺฑุสีโห กาฬสีโห เกสรสีโหติ.
เตสํ เกสรสีโห อคฺคมกฺขายติ, โส อิธ อธิปฺเปโต. วาโต ปุรตฺถิมาทิวเสน
อเนกวิโธ. ปทุมํ รตฺตเสตาทิวเสน. เตสุ โย โกจิ วาโต ยํ กิญฺจิ ปทุมญฺจ
วฏฺฏติเยว. ตตฺถ ยสฺมา สนฺตาโส นาม อตฺตสิเนเหน โหติ, อตฺตสิเนโห จ
นาม ตณฺหาเลโป, โสปิ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตน วา ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตน วา โลเภน
โหติ, โสปิ จ ตณฺหาเยว. สชฺชนํ ปน ตตฺถ อุปปริกฺขาทิวิรหิตสฺส โมเหน
โหติ, โมโห จ อวิชฺชา. ตตฺถ สมเถน ตณฺหาย ปหานํ, วิปสฺสนาย อวิชฺชาย.
ตสฺมา สมเถน อตฺตสิเนหํ ปหาย สีโหว สทฺเทสุ อนิจฺจทุกฺขาทีสุ อสนฺตสนฺโต,
วิปสฺสนาย โมหํ ปหาย วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธายตนาทีสุ  อสชฺชมาโน,
สมเถเนว โลภํ โลภสมฺปยุตฺตทิฏฺฐิญฺจ ปหาย, ปทุมํว โตเยน สพฺพภวโภคโลเภน
อลิปฺปมาโน. เอตฺถ จ สมถสฺส สีลํ ปทฏฺฐานํ, สมโถ สมาธิสฺส, สมาธิ
วิปสฺสนายาติ เอวํ ทฺวีสุ ๒- ธมฺเมสุ สิทฺเธสุ ตโย ขนฺธา สิทฺธาว โหนฺติ.
ตตฺถ สีลกฺขนฺเธน สูโร ๓- โหติ. โส สีโหว สทฺเทสุ อาฆาตวตฺถูสุ กุชฺฌิตุกามตาย
น สนฺตสติ, ปญฺญากฺขนฺเธน ปฏิวิทฺธสภาโว วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธาทิธมฺมเภเท
น สชฺชติ, สมาธิกฺขนฺเธน วีตราโค ปทุมํว โตเยน ราเคน น ลิปฺปติ.
     เอวํ สมถวิปสฺสนาหิ สีลสมาธิปญฺญากฺขนฺเธหิ จ ยถาสมฺภวํ ตณฺหาวิชฺชานํ
ติณฺณญฺจ อกุสลมูลานํ ปหานวเสน อสนฺตสนฺโต อสชฺชมาโน อลิปฺปมาโน จ
เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                      สีหาทิคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ตมฺปิ.  ๒ อิ., ม. ตีสุ.  ๓ สี. สุรโต.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๐.
                        ทาฐพลีคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๒๘] สีโห ยถาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา
ปจฺจนฺตํ กุปิตํ วูปสเมตุํ คามานุคามิมคฺคํ ฉฑฺเฑตฺวา อุชุํ อฏวิมคฺคํ คเหตฺวา
มหติยา เสนาย คจฺฉติ. เตน จ สมเยน อญฺญตรสฺมึ ปพฺพตปาเท สีโห
พาลสูริยาตปํ ตปฺปมาโน นิปนฺโน โหติ. ตํ ทิสฺวา ราชปุริสา รญฺโญ
อาโรเจสุํ. ราชา "สีโห กิร น สนฺตสตี"ติ เภริปณวาทิสทฺทํ การาเปสิ,
สีโห ตเถว นิปชฺชิ. ทุติยมฺปิ การาเปสิ, สีโห ตเถว นิปชฺชิ. ตติยมฺปิ
การาเปสิ, ตทา "สีโห มม ปฏิสตฺตุ อตฺถี"ติ จตูหิ ปาเทหิ สุปฺปติฏฺฐิตํ
ปติฏฺฐหิตฺวา สีหนาทํ นทิ. ตํ สุตฺวา หตฺถาโรหาทโย หตฺถิอาทีหิ โอโรหิตฺวา
ติณคหนานิ ปวิฏฺฐา, หตฺถิอสฺสคณา ทิสาวิทิสา ปลาตา. รญฺโญ หตฺถีปิ
ราชานํ คเหตฺวา วนคหนานิ โปถยมาโน ปลายิ. ราชา ตํ สนฺธาเรตุํ
อสกฺโกนฺโต รุกฺขสาขาย โอลมฺพิตฺวา ปฐวึ ปติตฺวา เอกปทิกมคฺเคน คจฺฉนฺโต
ปจฺเจกพุทฺธานํ วสนฏฺฐานํ ปาปุณิ. ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺเธ ปุจฺฉิ "อปิ ภนฺเต
สทฺทมสฺสุตฺถา"ติ. อาม มหาราชาติ. กสฺส สทฺทํ ภนฺเตติ. ปฐมํ เภริสงฺขาทีนํ,
ปจฺฉา สีหสฺสาติ. น ภายิตฺถ ภนฺเตติ. น มยํ มหาราช กสฺสจิ สทฺทสฺส
ภายามาติ. สกฺกา ปน ภนฺเต มยฺหมฺปิ เอทิสํ กาตุนฺติ. สกฺกา มหาราช สเจ
ปพฺพชิสฺสสีติ. ปพฺพชามิ ภนฺเตติ. ตโต นํ ปพฺพาเชตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว
อาภิสมาจาริกํ สิกฺขาเปสุํ. โสปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ
สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ สหนา จ หนนา จ สีฆชวตฺตา จ สีโห. เกสรสีโหว อิธ
อธิปฺเปโต. ทาฐา พลมสฺส อตฺถีติ ทาฐพลี. ปสยฺห อภิภุยฺยาติ อุภยํ
จารีสทฺเทน สห โยเชตพฺพํ ปสยฺหจารี อภิภุยฺยจารีติ ตตฺถ ปสยฺห นิคฺคเหตฺวา
จรเณน ปสยฺหจารี, อภิภวิตฺวา สนฺตาเสตฺวา วสีกตฺวา จรเณน อภิภุยฺยจารี.
สฺวายํ กายพเลน ปสยฺหจารี, เตชสา อภิภุยฺยจารี. ตตฺถ สเจ โกจิ วเทยฺย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๑.
"กึ ปสยฺห อภิภุยฺย จารี"ติ, ตโต มิคานนฺติ สามิวจนํ อุปโยคตฺเถ กตฺวา
"มิเค ปสยฺห อภิภุยฺย จารี"ติ ปฏิวตฺตพฺพํ. ปนฺตานีติ ทูรานิ. เสนาสนานีติ
วสนฏฺฐานานิ. เสสํ วุตฺตนเยเนว สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติ.
                      ทาฐพลีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                       อปฺปมญฺญาคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๒๙] เมตฺตํ อุเปกฺขนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร ราชา
เมตฺตาทิฌานลาภี อโหสิ. โส "ฌานสุขนฺตราโย รชฺชนฺ"ติ ฌานานุรกฺขณตฺถํ
รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ  อุทานคาถํ
อภาสิ.
     ตตฺถ "สพฺเพ สตฺตา สุขิตา ภวนฺตู"ติอาทินา นเยน หิตสุขูปนยนกามตา
เมตฺตา. "อโห วต อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺเจยฺยุนฺ"ติอาทินา นเยน อหิตทุกฺขา-
ปนยนกามตา กรุณา. "โมทนฺติ วต โภนฺโต สตฺตา, โมทนฺติ สาธุ สุฏฺฐู"ติอาทินา
นเยน หิตสุขาวิปฺปโยคกามตา มุทิตา. "ปญฺญายิสฺสนฺติ สเกน กมฺเมนา"ติ
สุขทุกฺขอชฺฌุเปกฺขนตา อุเปกฺขา. คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน อุปฺปฏิปาฏิยา เมตฺตํ
วตฺวา อุเปกฺขา วุตฺตา, มุทิตา จ ปจฺฉา. วิมุตฺตินฺติ จตสฺโสปิ เอตา อตฺตโน
ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติโย. เตน วุตฺตํ "เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ
วิมุตฺตึ อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล"ติ.
     ตตฺถ อาเสวมาโนติ ติสฺโส ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน, อุเปกฺขํ จตุตฺถชฺฌานวเสน,
ภาวยมาโน. ๒-  กาเลติ เมตฺตํ อาเสวิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย กรุณํ, ตโต วุฏฺฐาย
มุทิตํ, ตโต อิตรโต วา นิปฺปีติกชฺฌานโต วุฏฺฐาย อุเปกฺขํ อาเสวมาโน
เอว "กาเล อาเสวมาโน"ติ วุจฺจติ, อาเสวิตุํ วา ผาสุกกาเล. สพฺเพน โลเกน
อวิรุชฺฌมาโนติ ทสสุ ทิสาสุ สพฺเพน สตฺตโลเกน อวิรุชฺฌมาโน. เมตฺตาทีนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.  ๒ ม. อาเสวมาโน.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๒.
หิ ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, สตฺเตสุ จ วิโรธิภูโต ปฏิโฆ
วูปสมฺมติ. เตน วุตฺตํ "สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน"ติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป,
วิตฺถาโร ปน เมตฺตาทิกถา อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ ๑- วุตฺตา. เสสํ
วุตฺตสทิสเมวาติ.
                     อปฺปมญฺญาคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           ----------
                        ชีวิตสงฺขยคาถาวณฺณนา
     [๑๓๐] ราคญฺจ โทสญฺจาติ กา อุปฺปตฺติ? ราชคหํ กิร นิสฺสาย
มาตงฺโค นาม ปจฺเจกพุทฺโธ วิหรติ สพฺพปจฺฉิโม ปจฺเจกพุทฺธานํ. อถ อมฺหากํ
โพธิสตฺเต อุปฺปนฺเน เทวตาโย โพธิสตฺตสฺส ปูชนตฺถาย อาคจฺฉนฺติโย ตํ
ทิสฺวา "มาริสา มาริสา พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน"ติ ภณึสุ. โส นิโรธา
วุฏฺฐหนฺโต ตํ สุตฺวา อตฺตโน ชีวิตกฺขยํ ทิสฺวา หิมวนฺเต มหาปปาโต นาม
ปพฺพโต ปจฺเจกพุทฺธานํ ปรินิพฺพานฏฺฐานํ, ตตฺถ อากาเสน คนฺตฺวา ปุพฺเพ
ปรินิพฺพุตปจฺเจกพุทฺธสฺส อฏฺฐิสงฺฆาตํ ปปาเต ปกฺขิปิตฺวา สิลาตเล นิสีทิตฺวา
อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ ราคโทสโมหา อุรคสุตฺเต วุตฺตาว. สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ,
ตานิ จ เตน เตน มคฺเคน สนฺทาลยิตฺวา. อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหีติ ชีวิตสงฺขโย
วุจฺจติ จุติจิตฺตสฺส ปริเภโท. ตสฺมึ จ ชีวิตสงฺขเย ชีวิตนิกนฺติยา ปหีนตฺตา
อสนฺตสนฺติ. เอตฺตาวตา โสปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุํ อตฺตโน ทสฺเสตฺวา
คาถาปริโยสาเน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายีติ.
                     ชีวิตสงฺขยคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. อ. ๑/๒๔๗.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๓.
     [๑๓๑] ภชนฺตีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา
อาทิคาถาย วุตฺตปฺปการเมว ผีตํ รชฺชํ สมนุสาสติ, ตสฺส ขโร อาพาโธ
อุปฺปชฺชิ, ทุกฺขา เวทนา ปวตฺตนฺติ. วีสติสหสฺสิตฺถิโย ตํ ปริวาเรตฺวา
หตฺถปาทสมฺพาหนาทีนิ กโรนฺติ. อมจฺจา "น ทานายํ ราชา ชีวิสฺสติ, หนฺท
มยํ อตฺตโน สรณํ คเวสามา"ติ จินฺเตตฺวา อญฺญตรสฺส รญฺโญ สนฺติกํ
คนฺตฺวา อุปฏฺฐานํ ยาจึสุ. เต ตตฺถ อุปฏฺฐหนฺติเยว, น กิญฺจิ ลภนฺติ. ราชา
อาพาธา วุฏฺฐหิตฺวา ปุจฺฉิ "อิตฺถนฺนาโม จ อิตฺถนฺนาโม จ กุหินฺ"ติ. ตโต ตํ
ปวตฺตึ สุตฺวาว สีสํ จาเลตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. เตปิ อมจฺจา "ราชา วุฏฺฐิโต"ติ
สุตฺวา ตตฺถ กิญฺจิ อลภมานา ปรเมน ปาริชุญฺเญน ปีฬิตา ปุนเทว อาคนฺตฺวา
ราชานํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุ. เตน จ รญฺญา "กุหึ ตาตา ตุเมฺห คตา"ติ
วุตฺตา อาหํสุ "เทวํ ทุพฺพลํ ทิสฺวา อาชีวิกภเยนมฺหา อสุกํ นาม ชนปทํ
คตา"ติ. ราชา สีสํ จาเลตฺวา จินฺเตสิ "ยนฺนูนาหํ ตเมว อาพาธํ ทสฺเสสฺสํ,
กึ ปุนปิ เอวํ กเรยฺยุํ, โน"ติ. โส ปุพฺเพ โรเคน ๑- ผุฏฺโฐ วิย พาฬฺหํ
เวทนํ ทสฺเสนฺโต คิลานาลยํ อกาสิ. อิตฺถิโย สมฺปริวาเรตฺวา ปุพฺพสทิสเมว
สพฺพํ อกํสุ. เตปิ อมจฺจา ตเถว ปุน พหุตรํ ชนํ คเหตฺวา ปกฺกมึสุ. เอวํ
ราชา ยาวตฺติยํ สพฺพํ ปุพฺพสทิสํ อกาสิ, เตปิ ตเถว ปกฺกมึสุ. ตโต จตุตฺถมฺปิ
เต อาคเต ทิสฺวา ราชา "อโห อิเม ทุกฺกรํ อกํสุ, เย มํ พฺยาธิตํ ปหาย
อนเปกฺขา ปกฺกมึสู"ติ นิพฺพินฺโน รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต
ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ ภชนฺตีติ สรีเรน อลฺลียนฺตา ปยิรุปาสนฺติ. เสวนฺตีติ อญฺชลิกมฺมาทีหิ
กึ การปฏิสฺสาวิตาย จ ปริจรนฺติ. การณํ อตฺโถ เอเตสนฺติ การณตฺถา,
ภชนาย จ เสวนาย จ นาญฺญํ การณมตฺถิ. อตฺโถ เอว เนสํ การณํ, อตฺถเหตุ
เสวนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ "อิโต กิญฺจิ
ลจฺฉามา"ติ เอวํ อตฺตปฏิลาภการเณน นิกฺการณา, เกวลํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สาภาวิกโรเคน.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๔.
         "อุปกาโร จ โย มิตฺโต      โย มิตฺโต สุขทุกฺขโก
         อตฺถกฺขายี จ โย มิตฺโต      โย มิตฺโต อนุกมฺปโก"ติ ๑-
เอวํ วุตฺเตน อริเยน มิตฺตภาเวน สมนฺนาคตา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา.
อตฺตฏฺฐปญฺญาติ อตฺตนิ ฐิตา เอเตสํ ปญฺญา. อตฺตานเมว โอโลเกติ, น
อญฺญนฺติ อตฺโถ. "อตฺตตฺถปญฺญา"ติปิ ปาโฐ, ตสฺส อตฺตโน อตฺถเมว
โอโลเกติ, น ปรตฺถนฺติ อตฺโถ. "ทิฏฺฐตฺถปญฺญา"ติ อยมฺปิ กิร โปราณปาโฐ,
ตสฺส ๒- สมฺปติ ทิฏฺเฐเยว อตฺเถ เอเตสํ ปญฺญา, น อายตินฺติ อตฺโถ.
ทิฏฺฐธมฺมิกตฺถํเยว โอโลเกติ, น สมฺปรายิกตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. อสุจีติ อสุจินา
อนริเยน กายวจีมโนกมฺเมน สมนฺนาคตา.
     ขคฺควิสาณกปฺโปติ ขคฺเคน รุกฺขาทโย ฉินฺทนฺโต วิย สกสิงฺเคน
ปพฺพตาทโย จุณฺณวิจุณฺณํ กุรุมาโน วิจรตีติ ขคฺควิสาโณ. วิสสทิสา อาณาติ
วิสาณา. ขคฺคํ วิยาติ ขคฺคํ. ขคฺคํ วิสาณํ ยสฺส มิคสฺส โสยํ มิโค ขคฺควิสาโณ,
ตสฺส ขคฺควิสาณสฺส กปฺโป ขคฺควิสาณกปฺโป. ขคฺควิสาณสทิโส ปจฺเจกพุทฺโธ
เอโก อทุติโย อสหาโย จเรยฺย วิหเรยฺย วตฺเตยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ อตฺโถ.
     [๑๓๒] วิสุทฺธสีลาติ วิเสเสน สุทฺธสีลา, จตุปาริสุทฺธิยา สุทฺธสีลา.
สุวิสุทฺธปญฺญาติ สุฏฺฐุ วิสุทฺธปญฺญา, ราคาทิวิรหิตตฺตา ปริสุทฺธมคฺคผล-
ปฏิสมฺภิทาทิปญฺญา. สมาหิตาติ สํ สุฏฺฐุ อาหิตา, สนฺติเก ฐปิตจิตฺตา.
ชาคริยานุยุตฺตาติ ชาครณํ ชาคโร, นิทฺทาติกฺกโมติ อตฺโถ. ชาครสฺส ภาโว ชาคริยํ,
ชาคริเย อนุยุตฺตา ชาคริยานุยุตฺตา. วิปสฺสกาติ "อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา"ติ
วิเสเสน ปสฺสนสีลา, วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา วิหรนฺตีติ อตฺโถ. ธมฺมวิเสสทสฺสีติ
ทสกุสลธมฺมานํ จตุสจฺจธมฺมสฺส นวโลกุตฺตรธมฺมสฺส วา วิเสเสน ปสฺสนสีลา.
มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคคเตติ สมฺมาทิฏฺฐาทีหิ มคฺคงฺเคหิ สติสมฺโพชฺฌงฺคาทีหิ
โพชฺฌงฺเคหิ คเต สมฺปยุตฺเต อริยธมฺเม. วิชญฺญาติ วิเสเสน ชญฺญา,
ชานนฺตาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ที. ปา. ๑๑/๒๖๕/๑๖๓.  ๒ สี., อิ. ตตฺถ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๕.
     [๑๓๓] สุญฺญตาปฺปณิหิตญฺจานิมิตฺตนฺติ อนตฺตานุปสฺสนาวเสน สุญฺญตวิโมกฺขญฺจ
ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน อปฺปณิหิตวิโมกฺขญฺจ อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน
อนิมิตฺตวิโมกฺขญฺจ. อาเสวยิตฺวาติ วฑฺเฒตฺวา. เย กตสมฺภารา ธีรา ชนา
ชินสาสนมฺหิ สาวกตฺตํ สาวกภาวํ น วชนฺติ น ปาปุณนฺติ, เต ธีรา กตสมฺภารา
สยมฺภู สยเมว ภูตา ปจฺเจกชินา ปจฺเจกพุทฺธา ภวนฺติ.
     [๑๓๔] กึ ภูตา? มหนฺตธมฺมา ปูริตมหาสมฺภารา พหุธมฺมกายา
อเนกธมฺมสภาวสรีรา. ปุนปิ กึ ภูตา? จิตฺติสฺสรา จิตฺตคติกา ฌานสมฺปนฺนาติ
อตฺโถ. สพฺพทุกฺโขฆติณฺณา สกลสํสารโอฆํ ติณฺณา อติกฺกนฺตา อุทคฺคจิตฺตา
โกธมานาทิกิเลสวิรหิตตฺตา โสมนสฺสจิตฺตา สนฺตมนาติ ๑- อตฺโถ. ปรมตฺถทสฺสี
ปญฺจกฺขนฺธทฺวาทสายตนทฺวตฺตึสาการสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิวเสน ปรมตฺถํ อุตฺตมตฺถํ
ทสฺสนสีลา. อจลาภีตฏฺเฐน สีโหปมา สีหสทิสาติ อตฺโถ. ขคฺควิสาณกปฺปา
ขคฺควิสาณมิคสิงฺคสทิสา คณสงฺคณิกาภาเวนาติ อตฺโถ.
     [๑๓๕] สนฺตินฺทฺริยาติ จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ สกสการมฺมเณ อปฺปวตฺตนโต ๒-
สนฺตสภาวอินฺทฺริยา. สนฺตมนาติ สนฺตจิตฺตา, นิกฺกิเลสภาเวน สนฺตสภาวจิตฺต-
สงฺกปฺปาติ อตฺโถ. สมาธีติ สุฏฺฐุ เอกคฺคจิตฺตา. ปจฺจนฺตสตฺเตสุ ปติปฺปจาราติ
ปจฺจนฺตชนปเทสุ สตฺเตสุ ทยากรุณาทีหิ ปติจรณสีลา. ทีปา ปรตฺถ อิธ วิชฺชลนฺตาติ
สกลโลกานุคฺคหกรเณน ปรโลเก จ อิธ โลเก จ วิชฺชลนฺตา ทีปา ปทีปสทิสาติ
อตฺโถ. ปจฺเจกพุทฺธา สตตํ หิตาเมติ อิเม ปจฺเจกพุทฺธา สตตํ สพฺพกาลํ
สกลโลกหิตาย ปฏิปนฺนาติ อตฺโถ.
     [๑๓๖] ปหีนสพฺพาวรณา ชนินฺทาติ เต ปจฺเจกพุทฺธา ชนานํ อินฺทา
อุตฺตมา กามจฺฉนฺทนีวรณาทีนํ สพฺเพสํ ปญฺจาวรณานํ ปหีนตฺตา ปหีนสพฺพาวรณา.
ฆนกญฺจนาภาติ รตฺตสุวณฺณชมฺโพนทสุวณฺณปภา สทิสอาภาวนฺตาติ อตฺโถ.
นิสฺสํสยํ โลกสุทกฺขิเณยฺยาติ เอกนฺเตน โลกสฺส สุทกฺขิณาย อคฺคทานสฺส
ปฏิคฺคเหตุํ อรหา ยุตฺตา, นิกฺกิเลสตฺตา สุนฺทรทานปฏิคฺคหณารหาติ ๓- อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อิ. สนฺตุฏฺฐจิตฺตาติ, ม. สนฺตุฏฺฐมนาติ.  ๒ สี., อิ.
@สกลารมฺมณปฺปวตฺตนโต.  ๓ สี. สตฺตานํ ทานปฏิคฺคหณารหาติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๖.
ปจฺเจกพุทฺธา สตตปฺปิตาเมติ อิเม ปจฺเจกญาณาธิคมา พุทฺธา สตตํ นิจฺจกาลํ
อปฺปิตา สุหิตา ปริปุณฺณา, สตฺตาหํ  นิราหาราปิ นิโรธสมาปตฺติผลสมาปตฺติวเสน
ปริปุณฺณาติ อตฺโถ.
     [๑๓๗] ปติเอกา ๑- วิสุํ สมฺมาสมฺพุทฺธโต วิสทิสา อญฺเญ อสาธารณพุทฺธา
ปจฺเจกพุทฺธา. อถ วา:-
         "อุปสคฺคา นิปาตา จ        ปจฺจยา จ อิเม ตโย
         เนเกเนกตฺถวิสยา          อิติ เนรุตฺติกา พฺรวุนฺ"ติ
วุตฺตตฺตา ปติสทฺทสฺส เอกอุปสคฺคตฺตา ปติ ปธาโน หุตฺวา สามิภูโต อเนเกสํ
ทายกานํ อปฺปมตฺตกมฺปิ อาหารํ ปฏิคฺคเหตฺวา สคฺคโมกฺขสฺส ปาปุณนโต. ตถา
หิ อนฺนภารสฺส ภตฺตภาคํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว ภุญฺชิตฺวา เทวตาหิ
สาธุการํ ทาเปตฺวา ตทเหว ตํ ทุคฺคตํ เสฏฺฐิฏฺฐานํ ปาเปตฺวา โกฏิสงฺขธนุปฺปาทเนน
จ, ขทิรงฺคารชาตเก มาเรน นิมฺมิตขทิรงฺคารกูโปปริอุฏฺฐิตปทุมกณฺณิกํ ๒- มทฺทิตฺวา
โพธิสตฺเตน ทินฺนํ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาสคมเนน
โส มนุสฺสุปฺปาทเนน จ, ปทุมวตีอคฺคมเหสีปุตฺตานํ มหาชนกรญฺโญ เทวิยา
อาราธเนน คนฺธมาทนโต อากาเสน อาคมฺม ทานปฏิคฺคหเณน มหาชนกโพธิสตฺตสฺส
จ เทวิยา จ โสมนสฺสุปฺปาทเนน จ, ตถา อพุทฺธุปฺปาเท ฉาตกภเย
สกลชมฺพุทีเป อุปฺปนฺเน พาราณสิเสฏฺฐิโน ฉาตกภยํ ปฏิจฺจ ปูเรตฺวา รกฺขิเต
สฏฺฐิสหสฺสโกฏฺฐาคาเร วีหโย เขเปตฺวา ภูมิยํ นิขาตธญฺญานิ จ จาฏิสหสฺเสสุ
ปูริตธญฺญานิ จ เขเปตฺวา สกลปาสาทภิตฺตีสุ มตฺติกาหิ มทฺทิตฺวา ลิมฺปิตธญฺญานิ
จ เขเปตฺวา ตทา นาฬิมตฺตเมวาวสิฏฺฐํ "อิทํ ภุญฺชิตฺวา อชฺช มริสฺสามา"ติ
จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา สยนฺตสฺส คนฺธมาทนโต เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ อาคนฺตฺวา
เคหทฺวาเร อฏฺฐาสิ. เสฏฺฐิ ตํ ทิสฺวา ปสาทํ อุปฺปาเทตฺวา ชีวิตํ ปริจฺจชมาโน
ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺเต โอกิริ. ปจฺเจกพุทฺโธ วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา อตฺตโน
อานุภาเวน ปสฺสนฺตสฺเสว เสฏฺฐิสฺส ปญฺจปจฺเจกพุทฺธสเตหิ สห ปริภุญฺชิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปติ ปาฏิเยกฺกํ.  ๒ สี....ปทุมกิญฺชกฺขํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๗.
ตทา ภตฺตปจิตอุกฺขลึ ปิทหิตฺวา ฐเปสุํ. นิทฺทโมกฺกนฺตสฺส เสฏฺฐิโน ฉาตตฺเต
อุปฺปนฺเน โส วุฏฺฐหิตฺวา ภริยํ อาห "ภตฺเต อาจามกภตฺตมตฺตํ ๑- โอโลเกหี"ติ.
สุสิกฺขิตา สา "สพฺพํ ทินฺนํ นนู"ติ อวตฺวา อุกฺขลิยา ปิธานํ วิวริ. สา
อุกฺขลิ ตงฺขเณว สุมนปุปฺผมกุลสทิสสฺส สุคนฺธสาลิภตฺตสฺส ปูริตา อโหสิ. สา
จ เสฏฺฐิ จ สนฺตุฏฺฐา สยญฺจ สกลเคหวาสิโน จ สกลนครวาสิโน จ ภุญฺชึสุ.
ทพฺพิยา คหิตคหิตฏฺฐานํ ปุน ปูริตํ. สกลสฏฺฐิสหสฺสโกฏฺฐาคาเรสุ สุคนฺธสาลิโย
ปูเรสุํ. สกลชมฺพุทีปวาสิโน เสฏฺฐิสฺส เคหโตเยว ธญฺญพีชานิ คเหตฺวา สุขิตา
ชาตา. เอวมาทีสุ อเนกสตฺตนิกาเยสุ สุโขตรณปริปาลนสคฺคโมกฺขปาปเนสุ ๒-
ปติ สามิภูโต พุทฺโธติ ปจฺเจกพุทฺโธ. ปจฺเจกพุทฺธานํ สุภาสิตานีติ ปจฺเจกพุทฺเธหิ
โอวาทานุสาสนีวเสน สุฏฺฐุ ภาสิตานิ กถิตานิ วจนานิ. จรนฺติ โลกมฺหิ
สเทวกมฺหีติ เทวโลกสหิเต สตฺตโลเก จรนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. สุตฺวา ตถา
เย น กโรนฺติ พาลาติ ตถารูปํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สุภาสิตวจนํ เย พาลา ชนา น
กโรนฺติ น มนสิ กโรนฺติ, เต พาลา ทุกฺเขสุ สํสารทุกฺเขสุ ปุนปฺปุนํ
อุปฺปตฺติวเสน จรนฺติ ปวตฺตนฺติ, ธาวนฺตีติ อตฺโถ.
     [๑๓๘] ปจฺเจกพุทฺธานํ สุภาสิตานีติ สุฏฺฐุ ภาสิตานิ จตุราปายโต
มุจฺจนตฺถาย ภาสิตานิ วจนานิ. กึ ภูตานิ? อวสฺสวนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ ขุทฺทํ มธุํ
ยถา มธุรวจนานีติ อตฺโถ. เย ปฏิปตฺติยุตฺตา ปณฺฑิตชนาปิ ปฏิปตฺตีสุ
วุตฺตานุสาเรน ปวตฺตนฺตา ตถารูปํ มธุรวจนํ สุตฺวา วจนกรา ภวนฺติ, เต
ปณฺฑิตชนา สจฺจทสา จตุสจฺจทสฺสิโน สปญฺญา ปญฺญาสหิตา ภวนฺตีติ อตฺโถ. ๓-
     [๑๓๙] ปจฺเจกพุทฺเธหิ ชิเนหิ ภาสิตาติ กิเลเส ชินนฺติ ชินึสูติ
ชินา, เตหิ ชิเนหิ ปจฺเจกพุทฺเธหิ วุตฺตา ภาสิตา กถิตา กถา อุฬารา
โอชวนฺตา ปากฏา สนฺติ ปวตฺตนฺติ. ตา, กถา สกฺยสีเหน สกฺยราชวํสสีเหน
โคตเมน ตถาคเตน อภินิกฺขมิตฺวา พุทฺธภูเตน นรุตฺตเมน นรานํ อุตฺตเมน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ฌามกภตฺตมตฺตํ.  ๒ สี., อิ....ปาปุณเนสุ.
@๓ สี. เต ตถารูปํ มธุรวจนํ สุตฺวาเยว ปณฺฑิตาว ชนา สมถวิปสฺสนาสงฺขาตาสุ
@ปฏิปตฺตีสุ ยุตฺตา ปฏิปนฺนา, เต ปณฺฑิตชนา สปญฺญา สุนฺทรปญฺญา สจฺจทสฺสิโน
@ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๘.
เสฏฺเฐน ปกาสิตา ปากฏีกตา เทสิตาติ สมฺพนฺโธ. กิมตฺถนฺติ อาห
"ธมฺมวิชานนตฺถนฺ"ติ. นวโลกุตฺตรธมฺมํ วิเสเสน ชานาปนตฺถนฺติ อตฺโถ.
     [๑๔๐] โลกานุกมฺปาย อิมานิ เตสนฺติ โลกานุกมฺปตาย โลกสฺส
อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ อิมานิ วจนานิ อิมา คาถาโย เตสํ ปจฺเจกพุทฺธานํ วิกุพฺพิตานิ
วิเสเสน กุพฺพิตานิ ภาสิตานีติ อตฺโถ. สํเวคสงฺคมติวฑฺฒนตฺถนฺติ ปณฺฑิตานํ
สํเวควฑฺฒนตฺถญฺจ อสงฺควฑฺฒนตฺถํ เอกีภาววฑฺฒนตฺถญฺจ มติวฑฺฒนตฺถํ
ปญฺญาวฑฺฒนตฺถญฺจ สยมฺภุสีเหน อนาจริยเกน หุตฺวา สยเมว ภูเตน ชาเตน
ปฏิวิทฺเธน สีเหน อภีเตน โคตเมน สมฺมาสมฺพุทฺเธน อิมานิ วจนานิ
ปกาสิตานิ, อิมา คาถาโย ปกาสิตา วิวริตา อุตฺตานีกตาติ อตฺโถ. อิตีติ
ปริสมาปนตฺเถ นิปาโต.
                  อิติ วิสุทฺธชนวิลาสินิยา อปทานฏฺฐกถาย
                    ปจฺเจกพุทฺธาปทานวณฺณนา สมตฺตา.
                        ----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๙ หน้า ๒๓๖-๒๔๘.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=49&A=5896&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=49&A=5896&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=32&i=2
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=32&A=147
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=32&A=197
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=32&A=197
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_32