อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)

หน้าที่ ๔๑๙.
        คหการก ทิฏฺโฐสิ             ปุน เคหํ น กาหสิ
        สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา       คหกูฏํ วิสงฺขตํ
        วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ             ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา"ติ ๑-
อุทานํ อุทาเนสิ.
                          สนฺติเกนิทานกถา
     อุทานํ อุทาเนตฺวา นิสินฺนสฺส ภควโต เอตทโหสิ "อหํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ
จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อิมสฺส ปลฺลงฺกสฺส การณา สนฺธาวึ, อยํ
เม ปลฺลงฺโก วิชยปลฺลงฺโก มงฺคลปลฺลงฺโก, เอตฺถ เม นิสินฺนสฺส ยาว สงฺกปฺโป
น ปริปุณฺโณ, น ตาว อิโต วุฏฺฐหิสฺสามี"ติ อเนกโกฏิสตสหสฺสสงฺขา
สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺโต สตฺตาหํ ตตฺเถว นิสีทิ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "อถ โข
ภควา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที"ติ. ๒-
     อเถกจฺจานํ เทวตานํ "อชฺชาปิ ตาว นูน สิทฺธตฺถสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ
อตฺถิ. ปลฺลงฺกสฺมึ หิ อาลยํ น วิชหตี"ติ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ. อถ สตฺถา
เทวตานํ วิตกฺกํ ญตฺวา ตาสํ วิตกฺกูปสมนตฺถํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา
ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิ. เอวํ อิมินา ปาฏิหาริเยน เทวตานํ วิตกฺกํ วูปสเมตฺวา
ปลฺลงฺกโต อีสกํ ปาจีนนิสฺสิเต อุตฺตรทิสาภาเค ฐตฺวา "อิมสฺมึ วต เม
ปลฺลงฺเก สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิทฺธนฺ"ติ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ
ปูริตานํ ปารมีนํ ผลาธิคมนฏฺฐานํ ปลฺลงฺกญฺจ โพธิรุกฺขญฺจ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ
โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ อนิมิสเจติยํ นาม ชาตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๑๕๓-๔/๔๔      ๒ วิ.มหา. ๔/๑/๑
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๐.
     อถ ปลฺลงฺกสฺส จ ฐิตฏฺฐานสฺส จ อนฺตรา จงฺกมํ มาเปตฺวา
ปุรตฺถิมปจฺฉิมโต อายเต รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ
รตนจงฺกมเจติยํ นาม ชาตํ.
     จตุตฺเถ ปน สตฺตาเห โพธิยา ๑- ปจฺฉิมุตฺตรทิสาภาเค เทวตา รตนฆรํ
มาปยึสุ. ตตฺถ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ วิจินนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ,
ตํ ปน ฐานํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาตํ.
     เอวํ ภควา โพธิสมีเปเยว จตฺตาริ สตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ปญฺจเม
สตฺตาเห โพธิรุกฺขมูลา เยน อชปาลนิโคฺรโธ, เตนุปสงฺกมิ. ตตฺราปิ ธมฺมํ
วิจินนฺโต วิมุตฺติสุขญฺจ ปฏิสํเวทนฺโต นิสีทิ.
     สตฺถา ตตฺถ สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา มุจลินฺทมูลํ อคมาสิ. ตตฺถ
สตฺตาหวทฺทลิกาย อุปฺปนฺนาย สีตาทิปฏิพาหนตฺถํ มุจลินฺเทน นาคราเชน
สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิตฺโต อสมฺพาธาย คนฺธกุฏิยา วิหรนฺโต วิย วิมุตฺติสุขํ
ปฏิสํเวทิยมาโน ตตฺถ สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา ราชายตนมูลํ อุปสงฺกมิ. ตตฺถปิ
วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโนว สตฺตาหํ นิสีทิ. เอตฺตาวตา สตฺตสตฺตาหานิ
ปริปุณฺณานิ. เอตฺถนฺตเร ภควโต เนว มุขโธวนํ, น สรีรปฏิชคฺคนํ,
นาหารกิจฺจํ ๒- อโหสิ, ผลสุเขเนว ๓- วีติวตฺเตสิ. อถ สตฺตสตฺตาหมตฺถเก
เอกูนปญฺญาสติเม ทิวเส สกฺเกน เทวานมินฺเทน อุปนีเตน นาคลตาทนฺตกฏฺเฐน
จ อโนตตฺตทโหทเกน จ มุขํ โธวิตฺวา ตตฺเถว ราชายตนมูเล นิสีทิ.
     ตสฺมึ สมเยน ตปุสฺสภลฺลิกา ๔- นาม เทฺว วาณิชา ญาติสาโลหิตาย
เทวตาย สตฺถุ อาหารทาเน อุสฺสาหิตา มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ อาทาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โพธิโต        ๒ สี.,อิ. น นฺหานกิจจํ
@๓ ฌานสุขผลสุเขเนว, ชาตก.อ. ๑/๑๒๕ (สฺยา)  ๔ สี.,อิ. ตปสฺสุภลฺลุกา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๑.
"ปฏิคฺคณฺหาตุ ภควา อิมํ อาหารํ อนุกมฺปํ อุปาทายา"ติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา
อฏฺฐํสุ. ภควา ปายาสปฏิคฺคหณทิวเสเยว เทวทตฺติยสฺส ปตฺตสฺส อนฺตรหิตตฺตา
"น โข ตถาคตา หตฺเถสุ อาหารํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, กิมฺหิ นุ โข อหํ อิมํ
ปฏิคฺคเณฺหยฺยนฺ"ติ จินฺเตสิ. อถสฺส ภควโต อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา จตูหิ ทิสาหิ
จตฺตาโร มหาราชาโน อินฺทนีลมณิมเย จตฺตาโร ปตฺเต อุปนาเมสุํ. ภควา
เต ปฏิกฺขิปิ. ปุน มุคฺควณฺเณ สิลามเย จตฺตาโร ปตฺเต อุปนาเมสุํ. ภควา
เตสํ จตุนฺนมฺปิ เทวปุตฺตานํ อนุกมฺปํ อุปาทาย ปฏิคฺคเหตฺวา เอกีภาวํ อุปเนตฺวา
ตสฺมึ ปจฺจคฺเฆ เสลมเย ปตฺเต อาหารํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา
อนุโมทนมกาสิ. เต เทฺว ภาตโร วาณิชา พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ สรณํ คนฺตฺวา
เทฺววาจิกา อุปาสกา อเหสุํ.
     อถ สตฺถา ปุน อชปาลนิโคฺรธเมว คนฺตฺวา นิโคฺรธมูเล นิสีทิ. อถสฺส
ตตฺถ นิสินฺนมตฺตสฺเสว อธิคตสฺส ธมฺมสฺส คมฺภีรตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สพฺพพุทฺธานํ
อาจิณฺโณ "อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม"ติอาทินา ๑- ปเรสํ ธมฺมํ อเทเสตุกามตา-
การปฺปตฺโต ปริวิตกฺโก อุทปาทิ. อถ พฺรหฺมา สหมฺปติ "นสฺสติ วต โภ
โลโก, วินสฺสติ วต โภ โลโก"ติ ๒- ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ สกฺกสุยามสนฺตุสิต-
นิมฺมานรติปรนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺมาโน จ คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา
"เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมนฺ"ติอาทินา ๓- นเยน ธมฺมเทสนํ อายาจิ.
     อถ สตฺถา ตสฺส ปฏิญฺญํ ทตฺวา "กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ
เทเสยฺยนฺ"ติ จินฺเตนฺโต อาฬารุทกานํ กาลงฺกตภาวํ ญตฺวา "พหูปการา โข เม
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๗/๖, ที.มหา. ๑๐/๖๔, ๖๗/๓๑, ๓๓, ม.มู. ๑๒/๒๘๑/๒๔๒,
@ม.ม. ๑๓/๓๓๗/๓๑๙, สํ.ส. ๑๕/๑๗๒/๑๖๔
@๒ วิ.มหา. ๔/๘/๗, ที.มหา. ๑๐/๖๖/๓๒, ม.มู. ๑๒/๒๘๑/๒๔๓,
@ม.ม. ๑๓/๓๓๘/๓๒๐, สํ.ส. ๑๕/๑๗๒/๑๖๕
@๓ วิ.มหา. ๔/๘/๗, ที.มหา. ๑๐/๖๖/๓๒, ม.มู. ๑๒/๒๘๒/๒๔๓,
@ม.ม. ๑๓/๓๓๘/๓๒๐, สํ.ส. ๑๕/๑๗๒/๑๖๕
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๒.
ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู"ติ ปญฺจวคฺคิเย อารพฺภ มนสิการํ กตฺวา "กหํ นุ โข เต
เอตรหิ วิหรนฺตี"ติ อาวชฺเชนฺโต "พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย"ติ ญตฺวา
"ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสามี"ติ กติปาหํ โพธิมณฺฑสามนฺเตเยว
ปิณฺฑาย จรนฺโต วิหริตฺวา อาสาฬฺหิปุณฺณมิยํ "พาราณสึ คมิสฺสามี"ติ
ปตฺตจีวรมาทาย อฏฺฐารสโยชนมคฺคํ ปฏิปชฺชิ. อนฺตรามคฺเค หฏฺฐตุปคํ อุปกํ
นาม อาชีวิกํ ทิสฺวา ตสฺส อตฺตโน พุทฺธภาวํ อาจิกฺขิตฺวา ตํทิวสํเยว
สายนฺหสมเย อิสิปตนํ อคมาสิ.
     ปญฺจวคฺคิยา ปน ตถาคตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "อยํ อาวุโส
สมโณ โคตโม ปจฺจยพาหุลฺลาย อาวตฺโต ปริปุณฺณกาโย ปีณินฺทฺริโย
สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวา อาคจฺฉติ, อิมสฺส อภิวาทนาทีนิ น กริสฺสาม, อาสนมตฺตํ
ปน ปญฺญาเปยฺยามา"ติ กติกํ อกํสุ. ภควา เตสํ จิตฺตาจารํ ญตฺวา สพฺพสตฺเตสุ
อโนธิสฺสกวเสน ผรณสมตฺถํ เมตฺตจิตฺตํ สงฺขิปิตฺวา โอธิสฺสกวเสน เมตฺตจิตฺเตน
ผริ. เต ภควโต เมตฺตจิตฺเตน ผุฏฺฐา ตถาคเต อุปสงฺกมนฺเต สกาย กติกาย
สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตา อภิวาทนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ อกํสุ. ๑- วิตฺถารกถา
วินยมหาวคฺคาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา ๑-
     อถ ภควา อตฺตโน พุทฺธภาวํ เต ญาเปตฺวา ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน
นิสีทิตฺวา อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺตโยเค วตฺตมาเน อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ
ปริวุโต ปญฺจวคฺคิเย เถเร อามนฺเตตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตํ เทเสสิ. เตสุ
อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสนฺโต สุตฺตปริโยสาเน
อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑-๑ สี.,อิ. นตฺถิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๓.
      [๑] "อหเมตรหิ สมฺพุทฺโธ       โคตโม สกฺยวฑฺฒโน
          ปธานํ ปทหิตฺวาน          ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
      [๒] พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโต     ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยึ
          อฏฺฐารสนฺนํ โกฏีนํ         ปฐมาภิสมโย อหู"ติ.
     ตตฺถ อหนฺติ อตฺตานํ นิทฺทสติ. เอตรหีติ ตสฺมึ กาเล. สกฺยวฑฺฒโนติ
สากิยกุลวฑฺฒโน. "สกฺยปุงฺคโว"ติปิ ปาโฐ. ปธานนฺติ วีริยํ วุจฺจติ. ปทหิตฺวานาติ
ฆเฏตฺวา วายมิตฺวา, ทุกฺกรการิกํ กตฺวาติ อตฺโถ. อฏฺฐารสนฺนํ โกฏีนนฺติ
พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตกถาย อญฺญาสิ-
โกณฺฑญฺญตฺเถรปฺปมุขานํ อฏฺฐารสนฺนํ พฺรหฺมโกฏีนํ ปฐมาภิสมโย อโหสีติ อตฺโถ.
     อิทานิ ภควา อตีตํ กเถตฺวา อนาคตํ อภิสมยํ กเถนฺโต:-
      [๓] "ตโต ปรญฺจ เทเสนฺเต     นรเทวสมาคเม ๑-
          คณนาย น วตฺตพฺโพ        ทุติยาภิสมโย อหู"ติ-
อาทิมาห.
     ตตฺถ นรเทวสมาคเมติ ตโต อปเรน สมเยน มหามงฺคลสมาคเม ทสสุ
จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวมนุสฺสานํ มชฺเฌ มงฺคลสุตฺตปริโยสาเน ๒- คณนปถํ
วีติวตฺตานํ นรเทวานํ. ทุติยาภิสมโย อหูติ เหสฺสตีติ อตฺโถ. อนาคตวจเน
วตฺตพฺเพ โสตปติตตฺตา "อหู"ติ อตีตวจนํ วุตฺตํ, กาลวิปริยายวเสน วา. เอส
นโย อิโต ปเรสุ อีทิเสสุ วจเนสุ จ. ปุน ราหุโลวาทสุตฺตนฺตเทสนาย ๓-
คณนปถวีติวตฺเต สตฺเต อภิสมยามตปานํ ปาเยสิ. อยํ ตติยาภิสมโย อโหสิ. ๔-
เตน วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. นรมรูนํ สมาคเม        ๒ ขุ.ขุ. ๒๕/๑-๑๓/๓-๕
@๓ ม.อุ. ๑๔/๔๑๖ อาทิ/๓๕๖-๖๐    ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๔.
      [๔] "อิเธวาหํ เอตรหิ            โอวทึ มม อตฺรชํ
           คณนาย น วตฺตพฺโพ          ตติยาภิสมโย อหู"ติ.
     ภควโต กิร เอโกว สาวกสนฺนิปาโต อโหสิ. อุรุเวลกสฺสปาทีนํ ชฏิลานํ
สหสฺสํ, ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ อฑฺฒตฺติยสตานีติ อิเมสํ อฑฺฒเตรสสตานํ
สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
      [๕] "เอโกสิ สนฺนิปาโต เม        สาวกานํ มเหสินํ
           อฑฺฒเตรสสตานํ             ภิกฺขูนาสิ สมาคโม"ติ.
     ตตฺถ เอโกสีติ เอโกว อาสิ. อฑฺฒเตรสสตานนฺติ มม สาวกานํ
ปญฺญาสาธิกานํ ทฺวาทสสตานํ. ภิกฺขูนาสีติ ภิกฺขูนํ อาสิ. เตสํ ปน มชฺฌคโต
ภควา จตุรงฺคสนฺนิปาเต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ.
     อถ ภควา อตฺตโน ปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต:-
     [๖] "วิโรจมาโน วิมโล            ภิกฺขุสํฆสฺส มชฺฌโค
           ททามิ ปตฺถิตํ สพฺพํ            มณีว สพฺพกามโท"ติ-
อาทิมาห.
     ตตฺถ วิโรจมาโนติ อนนฺตพุทฺธสิริยา วิโรจมาโน. วิมโลติ วิคตราคาทิ-
กิเลสมโล. มณีว สพฺพกามโทติ จินฺตามณิ วิย สพฺพกามทโท อหมฺปิ อิจฺฉิตํ
ปตฺถิตํ สพฺพํ โลกิยโลกุตฺตรสุขวิเสสํ เทมีติ อตฺโถ.
     อิทานิ ปตฺถิตปตฺถนํ ทสฺเสนฺโต:-
     [๗] "ผลมากงฺขมานานํ             ภวจฺฉนฺทชเหสินํ
          จตุสจฺจํ ปกาเสมิ             อนุกมฺปาย ปาณินนฺ"ติ-
อาทิมาห.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๕.
     ตตฺถ ผลนฺติ โสตาปตฺติผลาทิกํ จตุพฺพิธํ ผลํ. ภวจฺฉนฺทชเหสินนฺติ
ภวตณฺหาปหายินํ, ภวตณฺหํ ปชหิตุกามานํ. อนุกมฺปายาติ อนุทฺทยาย.
     [๘] อิทานิ จตุสจฺจปฺปกาสเน อภิสมยํ ทสฺเสนฺโต "ทสวีสสหสฺสานนฺ"ติ-
อาทิมาห. ตตฺถ ทสวีสสหสฺสานนฺติ ทสสหสฺสานญฺจ วีสติสหสฺสานญฺจ.
เอกทฺวินฺนนฺติอาทินา นเยนาติ อตฺโถ. นวมทสมคาถา อุตฺตานตฺถาว.
     [๑๑-๑๒] เอกาทสมทฺวาทสมคาถาสุ อิทาเนตรหีติ อุโภปิ เอกตฺถา,
เวเนยฺยวเสน ปุริสปุคฺคลา วิย วุตฺตา. อถ วา อิทานีติ มยิ อุปฺปนฺเน.
เอตรหีติ มยิ ธมฺมํ เทเสนฺเต. อปตฺตมานสาติ อปฺปตฺตอรหตฺตผลา. อริยญฺชสนฺติ
อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ. โถมยนฺตาติ ปสํสนฺตา. พุชฺฌิสฺสนฺตีติ อนาคเต
จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺตีติ อตฺโถ. สํสารสริตนฺติ สํสารสาครํ.
     อิทานิ อตฺตโน ชาตนคราทึ ทสฺเสนฺโต:-
     [๑๓] "นครํ กปิลวตฺถุ เม         ราชา สุทฺโธทโน ปิตา
          มยฺหํ ชเนตฺติกา มาตา       มายาเทวีติ วุจฺจติ.
     [๑๔] เอกูนตึสวสฺสานิ            อคารํ อชฺฌาวสิหํ ๑-
          สุจนฺโท โกฏนุโท โกญฺโจ ๒-  ตโย ปาสาทมุตฺตมา.
     [๑๕] จตฺตาลีสสหสฺสานิ           นาริโย สมลงฺกตา
          ยโสธรา ๓- นาม นารี      ราหุโล นาม อตฺรโช.
     [๑๖] นิมิตฺเต จตุโร ทิสฺวา        อสฺสยาเนน นิกฺขมึ
          ฉวสฺสํ ๔- ปธานจารํ        อจรึ ทุกฺกรํ อหํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อชฺฌหํ วสึ      ๒ ฉ.ม. รมฺโม สุรมฺโม สุภโก
@๓ ฉ.ม. ภทฺทกญฺจนา     ๔ ฉ.ม. ฉพฺพสฺสํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๖.
     [๑๗] พาราณสิยํ อิสิปตเน         จกฺกํ ปวตฺติตํ มยา
          อหํ โคตมสมฺพุทฺโธ          สรณํ สพฺพปาณินํ.
     [๑๘] โกลิโต อุปติสฺโส จ         เทฺว ภิกฺขู อคฺคสาวกา
          อานนฺโท นามุปฏฺฐาโก       สนฺติกาวจโร มม
          เขมา อุปฺปลวณฺณา จ        ภิกฺขุนี อคฺคสาวิกา.
     [๑๙] จิตฺโต จ หตฺถาฬวโก        อคฺคุปฏฺฐากุปาสกา
          นนฺทมาตา จ อุตฺตรา        อคฺคุปฏฺฐากุปาสิกา.
     [๒๐] อหํ อสฺสตฺถมูลมฺหิ           ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ
          พฺยามปฺปภา สทา มยฺหํ       โสฬสหตฺถมุคฺคตา.
     [๒๑] อปฺปํ วสฺสสตํ อายุ          อิทาเนตรหิ วิชฺชติ
          ตาวตา ติฏฺฐมาโนทํ         ตาเรมิ ชนตํ พหุํ.
     [๒๒] ฐปยิตฺวาน ธมฺมุกฺกํ          ปจฺฉิมํ ชนโพธนํ
          อหมฺปิ น จิรสฺเสว          สทฺธึ สาวกสํฆโต
          อิเธว ปรินิพฺพิสฺสํ           อคฺคีวาหารสงฺขยา"ติ-
อาทิมาห.
     มม ปน รมฺมสุรมฺมสุภนามกา ตโย ปาสาทา นวภูมิกสตฺตภูมิปญฺจภูมิกา,
จตฺตาลีสสหสฺสา นาฏกิตฺถิโย, ยโสธรา นาม มม อคฺคมเหสี, โสหํ จตฺตาโร
นิมิตฺเต ทิสฺวา อสฺสยาเนน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมึ. ตโต ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ
ปทหิตฺวา วิสาขปุณฺณมาย อุรุเวลายํ เสนานิคเม ๑- เสนากุฏุมฺพิกสฺส ๒- ธีตาย
สมฺปสาทชาตาย สุชาตาย นาม ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สาลวเน
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. เสนานีนิคเม      ๒ สี.,อิ. เสนานีกุฏุมฺพิกสฺส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๗.
ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย โสตฺถิเยน นาม ติณหารเกน ทินฺนา อฏฺฐ
ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา อสฺสตฺถโพธิรุกฺขมูลํ อุปคนฺตฺวา ตตฺถ มารพลํ วิทฺธํเสตฺวา
สมฺโพธึ ปตฺโตสฺมีติ สพฺพํ พฺยากาสิ.
     ตตฺถ สทฺธึ สาวกสํฆโตติ สทฺธึ สาวกสํเฆน. ปรินิพฺพิสฺสนฺติ
ปรินิพฺพายิสฺสามิ. อคฺคิวาหารสงฺขยาติ อคฺคิ วิย อินฺธนกฺขเยน ยถา
อคฺคิ นิรุปาทาโน นิพฺพายติ, เอวํ อหมฺปิ นิรุปาทาโน ปรินิพฺพายิสฺสามีติ
อตฺโถ.
     [๒๓-๔] ตานิ จ อตุลเตชานีติ อคฺคสาวกยุคาทีนิ ตานิ อสทิสเตชานิ.
อิมานิ จ ทสพลานีติ เอตานิ จ สารีรทสพลานิ. คุณธารโณ เทโหติ
ฉอสาธารณญาณาทิคุณธโร อยํ เทโห จ. ตมนฺตรหิสฺสนฺตีติ สพฺพานิ เอตานิ
วุตฺตปฺปการานิ อนฺตรธายิสฺสนฺติ วินสฺสิสฺสนฺติ. นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขาราติ
เอตฺถ นนูติ อยํ อนุมติอตฺเถ นิปาโต. ริตฺตาติ นิจฺจสารธุวสารรหิตตฺตา ตุจฺฉา.
สพฺพเมว ปน สงฺขตํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ หุตฺวา อภาวโต
อนิจฺจํ, อุปฺปาทาทิปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขํ, อวสวตฺตนโต อนตฺตา. ตสฺมา สงฺขาเรสุ
ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อมตมสงฺขตํ อจฺจุตํ นิพฺพานํ
อธิคจฺฉถ. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี อิทํ อมฺหากํ สาสนํ อปฺปมาเทน
สมฺปาเทถาติ. เทสนาปริโยสาเน กิร เทวตานํ โกฏิสตสหสฺสสฺส อนุปาทาย
อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสุ. เสสมคฺคผเลสุ ปติฏฺฐิตา ปน คณนปถํ วีติวตฺตา
อเหสุํ.
     เอวํ ภควา กปฺปนามชาติยาทิววตฺถิตํ สกลมฺปิ พุทฺธวํสํ อากาเส
รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโตว กเถตฺวา ญาติชนํ วนฺทาเปตฺวา อากาสโต โอตริตฺวา
ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ. เอวํ นิสินฺเน ปน ภควติ โลกนาเถ สิขาปฺปตฺโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๘.
ญาติสมาคโม อโหสิ. สพฺเพ เอกคฺคจิตฺตา นิสีทึสุ. ตโต มหาเมโฆ โปกฺขรวสฺสํ
วสฺสิ. ตงฺขเณ อุทกํ เหฏฺฐา วิรวนฺตํ คจฺฉติ. เตเมตุกาโมว เตเมติ, อเตมิตุกามสฺส
สรีเร เอกพินฺทุมตฺตมฺปิ น ปตติ. ตํ ทิสฺวา ๑- สพฺเพ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา
หุตฺวา "อโห อจฺฉริยํ, อโห อจฺฉริยนฺ"ติ ๒- กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ. ตํ สุตฺวา สตฺถา
"น อิทาเนว มยฺหํ ญาติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ, อตีเตปิ วสฺสี"ติ อิมิสฺสา
อฏฺฐุปฺปตฺติยา เวสฺสนฺตรชาตกํ ๓- กเถสิ. สา ธมฺมเทสนา สาตฺถิกา ชาตา. ตโต
ภควา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปาวิสิ.
                   อิติ มธุรตฺถวิลาสินิยา พุทฺธวํสฏฺฐกถาย
                      โคตมพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                     นิฏฺฐิโต ปญฺจวีสติโม พุทฺธวํโส.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๔๑๙-๔๒๘.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=51&A=9270&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=9270&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=206
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=8517
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=11194
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=11194
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33