อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

หน้าที่ ๔๔๓.
อติฉตฺตํ อติธโชติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ ปญฺจสีลํ ทสสีลมุปาทาย ปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ
อธิสีลํ นาม. วฏฺฏปาทิกา อฏฺฐ สมาปตฺติโย อุปาทาย วิปสฺสนาปาทิกา อฏฺฐ
สมาปตฺติโย อธิจิตฺตํ นาม. กมฺมสฺสกตปญฺญํ อุปาทาย วิปสฺสนาปญฺญา จ
มคฺคผลปญฺญา จ ๑- อธิปญฺญา นามาติ เวทิตพฺพา.
     [๗๗๑] อายโกสลฺลาทินิทฺเทเส ยสฺมา อาโยติ วุฑฺฒิ, สา อนตฺถหานิโต
อตฺถุปฺปตฺติโต จ ทุวิธา. อปาโยติ อวุฑฺฒิ, สาปิ อตฺถหานิโต จ อนตฺถุปฺปตฺติโต
จ ทุวิธา. ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ อิเม ธมฺเม มนสิกโรโตติอาทิ วุตฺตํ. อิทํ วุจฺจตีติ
ยา อิเมสํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติปฺปหาเนสุ กุสลธมฺมานญฺจ อุปฺปตฺติฏฺฐิตีสุ
ปญฺญา, อิทํ อายโกสลฺลํ นาม วุจฺจติ. ยา จ ๒- ปเนสา กุสลธมฺมานํ
อนุปฺปชฺชนนิรุชฺฌเนสุ อกุสลธมฺมานญฺจ อุปฺปตฺติฏฺฐิตีสุ ปญฺญา, อิทํ อปายโกสลฺลํ
นามาติ อตฺโถ. อายโกสลฺลํ ตาว ปญฺญา โหตุ, อปายโกสลฺลํ กถํ ปญฺญา
นาม ชาตาติ? ปญฺญวาเยว หิ "มยฺหํ เอวํ มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา กุสลา
ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ นิรุชฺฌนฺติ. อนุปฺปนฺนา อกุสลา ธมฺมา
อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ วฑฺฒนฺตี"ติ ปชานาติ. โส เอวํ ญตฺวา อนุปฺปนฺนานํ
อกุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปชฺชิตุํ น เทติ, อุปฺปนฺเน ปชหติ. อนุปฺปนฺเน กุสเล
อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺเน ภาวนาปาริปูรึ ปาเปติ. เอวํ อปายโกสลฺลมฺปิ ปญฺญาเอวาติ
เวทิตพฺพํ. สพฺพาปิ ตตฺรุปายา ปญฺญา อุปายโกสลฺลนฺติ อิทมฺปน อจฺจายิกกิจฺเจ
วา ภเย วา อุปฺปนฺเน ตสฺส ติกิจฺฉนตฺถํ ฐานุปฺปตฺติยการณชานนวเสเนว
เวทิตพฺพํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                       ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มคฺคปญฺญา จ ผลปญฺญา จ      ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๔.
                        ๔. จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๗๙๓] จตุพฺพิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส อตฺถิ ทินฺนนฺติอาทีสุ ทินฺนปจฺจยา
ผลํ อตฺถีติ อิมินา อุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทํ วุจฺจตีติ ยํ ญาณํ "อิทํ
กมฺมํ สกํ, อิทํ โน สกนฺ"ติ ชานาติ, อิทํ กมฺมสฺสกตญฺญาณํ นาม วุจฺจตีติ
อตฺโถ. ตตฺถ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ ติวิธํ มโนทุจฺจริตนฺติ
อิทํ น สกกมฺมํ นาม, ตีสุ ทฺวาเรสุ ทสวิธมฺปิ สุจริตํ สกกมฺมํ นาม. อตฺตโน
วาปิ โหตุ ปรสฺส วา, สพฺพมฺปิ อกุสลํ น สกกมฺมํ นาม. กสฺมา? อตฺถภญฺชนโต
จ อนตฺถชนนโต จ. อตฺตโน วา โหตุ ปรสฺส วา, สพฺพมฺปิ กุสลํ สกกมฺมํ
นาม. กสฺมา? อนตฺถภญฺชนโต จ อตฺถชนนโต จ. เอวํ ชานนสมตฺเถ อิมสฺมึ
กมฺมสฺสกตญฺญาเณ ฐตฺวา พหุํ ทานํ ทตฺวา สีลํ ปูเรตฺวา อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา
สุเขน สุขํ สมฺปตฺติยา สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา นิพฺพานํ ปตฺตานํ คณนปริจฺเฉโท
นตฺถิ. ยถา หิ สธโน ปุริโส ปญฺจสุ สกฏสเตสุ สปฺปิมธุผาณิตาทีนิ เจว
โลณติลตณฺฑุลาทีนิ จ อาโรเปตฺวา กนฺตารมคฺคํ ปฏิปนฺโน เกนจิเทว กรณีเยน
อตฺเถ อุปฺปนฺเน สพฺเพสํ อุปกรณานํ คหิตตฺตา น จินฺเตติ, น ปริตสฺสติ,
สุเขเนว เขมนฺตํ ปาปุณาติ, เอวเมว อิมสฺมิมฺปิ กมฺมสฺสกตญฺญาเณ ฐตฺวา พหุํ
ทานํ ทตฺวา ฯเปฯ นิพฺพานํ ปตฺตานํ คณนปโถ นตฺถิ. ฐเปตฺวา สจฺจานุโลมิกํ
ญาณนฺติ มคฺคสจฺจสฺส จ ปรมตฺถสจฺจสฺส จ อนุโลมนโต สจฺจานุโลมิกนฺติ
ลทฺธนามํ วิปสฺสนาญาณํ ฐเปตฺวา อวเสสา สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปญฺญา
กมฺมสฺสกตญฺญาณเมวาติ อตฺโถ.
     [๗๙๔] มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ ทุกฺเขเปตํ ญาณนฺติ เอตฺถ เอกเมว มคฺคญาณํ
จตูสุ สจฺเจสุ เอกปฏิเวธวเสน จตูสุ ฐาเนสุ คหิตํ. ๑-
     [๗๙๖] ธมฺเม ญาณนฺติ เอตฺถ มคฺคปญฺญา ตาว จตุนฺนํ สจฺจานํ
เอกปฏิเวธวเสน ธมฺเม ญาณํ นาม โหตุ, ผลปญฺญา กถํ ธมฺเม ญาณํ นามาติ?
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สงฺคหิตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๕.
นิโรธสจฺจวเสน. ทุพฺพิธาปิ เหสา ปญฺญา อปรปฺปจฺจเย อตฺตปจฺจกฺเข อริยสจฺจธมฺเม
กิจฺจโต จ อารมฺมณโต จ ปวตฺตตฺตา ธมฺเม ญาณนฺติ เวทิตพฺพา. โส อิมินา
ธมฺเมนาติ เอตฺถ มคฺคญาณํ ธมฺมโคจรตฺตา โคจรโวหาเรน ธมฺโมติ วุตฺตํ,
อุปโยคตฺเถ วา กรณวจนํ, อิมํ ธมฺมํ ญาเตนาติ อตฺโถ, จตุสจฺจธมฺมํ  ชานิตฺวา
ฐิเตน มคฺคญาเณนาติ วุตฺตํ โหติ. ทิฏฺเฐนาติ ทสฺสเนน, ธมฺมํ ปสฺสิตฺวา
ฐิเตนาติ อตฺโถ. ปตฺเตนาติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปตฺวา ฐิตตฺตา ธมฺมํ ปตฺเตน.
วิทิเตนาติ มคฺคญาเณน จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วิทิตานิ ปากฏานิ กตานิ, ตสฺมา
ตํ ธมฺมํ วิทิตํ นาม โหติ, เตน วิทิตธมฺเมน. ปริโยคาเฬฺหนาติ จตุสจฺจธมฺมํ
ปริโยคาเหตฺวา ฐิเตน. นยํ เนตีติ อตีเต จ อนาคเต จ นยํ เนติ หรติ เปเสติ.
อิทมฺปน น มคฺคญาณสฺส กิจฺจํ, ปจฺจเวกฺขณญาณสฺส กิจฺจํ. สตฺถารา ปน
มคฺคญาณํ อตีตานาคเต นยํ นยนสทิสํ กตํ. กสฺมา? มคฺคมูลกตฺตา. ภาวิตมคฺคสฺส
หิ ปจฺจเวกฺขณา นาม โหติ. ตสฺมา สตฺถา มคฺคญาณเมว นยํ นยนสทิสํ
อกาสิ. อปิจ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ:- ยเทตํ อิมินา จตุสจฺจโคจรํ
มคฺคญาณํ อธิคตํ, เตน ญาเณน การณภูเตน อตีตานาคเต ปจฺจเวกฺขณญาณสงฺขาตํ
นยํ เนติ.
     อิทานิ ยถา เตน นยํ เนติ, ตํ อาการํ ทสฺเสตุํ เย หิ เกจิ อตีตมทฺธานนฺติ-
อาทิมาห. ตตฺถ อพฺภญฺญึสูติ ๑- ชานึสุ ปฏิวิชฺฌึสุ. อิมญฺเญวาติ ยํ ทุกฺขํ อตีเต
อพฺภญฺญึสุ, ยญฺจ อนาคเต อภิชานิสฺสนฺติ, น ตญฺเญว อิมํ, สริกฺขฏฺเฐน ปน
เอวํ วุตฺตํ. อตีเตปิ หิ ฐเปตฺวา ตณฺหํ เตภูมิกขนฺเธเยว ทุกฺขสจฺจนฺติ
ปฏิวิชฺฌึสุ, ตณฺหํเยว สมุทยสจฺจนฺติ, นิพฺพานเมว นิโรธสจฺจนฺติ, อริยมคฺคเมว
มคฺคสจฺจนฺติ ปฏิวิชฺฌึสุ, อนาคเตปิ เอวเมว ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติ, เอตรหิปิ เอวเมว
ปฏิวิชฺฌนฺตีติ สริกฺขฏฺเฐน "อิมญฺเญวา"ติ วุตฺตํ. อิทํ วุจฺจติ อนฺวเย ญาณนฺติ
อิทํ อนุคมนญาณํ นยนญาณํ การณญาณนฺติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อพฺภญฺญํสูติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๖.
     ปริจฺเจ ๑- ญาณนฺติ จิตฺตปริจฺเฉทญาณํ. ปรสตฺตานนฺติ ฐเปตฺวา อตฺตานํ
เสสสตฺตานํ. อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ. เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาตีติ อตฺตโน
จิตฺเตน เตสํ จิตฺตํ สราคาทิวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา นานปฺปการโต ชานาติ. สราคํ
วาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา สติปฏฺฐานวิภงฺเค วุตฺตเมว. อยํ ปน
วิเสโส:- อิธ "อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตนฺ"ติ เอตฺถ โลกุตฺตรมฺปิ
ลพฺภติ. อวิปสฺสนูปคมฺปิ หิ ปรจิตฺตญาณสฺส วิสโย โหติเยว.
     อวเสสา ปญฺญาติ ธมฺเม ญาณาทิกา ติสฺโส ปญฺญา ฐเปตฺวา เสสา
สพฺพาปิ ปญฺญา ญาณนฺติ สมฺมตตฺตา สมฺมติญาณํ นาม โหติ. วจนตฺโถ
ปเนตฺถ สมฺมติมฺหิ ญาณนฺติ สมฺมติญาณํ.
     [๗๙๗] กามาวจรกุสเลติ ปญฺญาติ อยญฺหิ เอกนฺเตน วฏฺฏสฺมึ จุติปฏิสนฺธึ
อาจินเตว, ตสฺมา "อาจยาย โน อปจยายา"ติ วุตฺตา. โลกุตฺตรมคฺคปญฺญา ปน
ยสฺมา จุติปฏิสนฺธึ อปจินเตว, ตสฺมา "อปจยาย โน อาจยายา"ติ วุตฺตา.
รูปาวจรารูปาวจรปญฺญา จุติปฏิสนฺธิมฺปิ อาจินติ, วิกฺขมฺภนวเสน กิเลเส เจว
กิเลสมูลเก จ ธมฺเม อปจินติ, ตสฺมา "อาจยาย เจว อปจยาย จา"ติ วุตฺตา.
เสสา เนว จุติปฏิสนฺธึ อาจินติ น อปจินติ, ตสฺมา "เนว อาจยาย โน
อปจยายา"ติ วุตฺตา.
     [๗๙๘] น จ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ อิทํ ปฐมชฺฌานปญฺญํ สนฺธาย
วุตฺตํ. สา หิสฺส กามวิเวเกน ปตฺตพฺพตฺตา กิเลสนิพฺพิทาย สํวตฺตติ, ตาย
เจส กาเมสุ วีตราโค โหติ, อภิญฺญาปาทกภาวํ ปน อปฺปตฺตตาย เนว ปญฺจ
อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌติ, นิมิตฺตารมฺมณตฺตา น สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, เอวมยํ
ปญฺญา นิพฺพิทาย โหติ โน ปฏิเวธาย. เสฺววาติ ปฐมชฺฌานํ ปตฺวา ฐิโต.
กาเมสุ วีตราโค สมาโนติ ตถา วิกฺขมฺภิตานํเยว กามานํ วเสน วีตราโค.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริเย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๗.
อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ ปญฺจ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ. ๑- อิทํ จตุตฺถชฺฌานปญฺญํ
สนฺธาย วุตฺตํ. จตุตฺถชฺฌานปญฺญา หิ อภิญฺญาปาทกภาเวนาปิ ปญฺจ อภิญฺญาโย
ปฏิวิชฺฌติ, อภิญฺญาภาวปฺปตฺติยาปิ ปฏิวิชฺฌติเอว, ตสฺมา สา ปฏีเวธาย โหติ,
ปฐมชฺฌานปญฺญายเอว ปน กิเลเสสุปิ นิพฺพินฺทตฺตา โน นิพฺพิทาย. ยา
ปนายํ ทุติยตติยชฺฌานปญฺญา, สา กตรํ โกฏฺฐาสํ ภชตีติ? โสมนสฺสวเสน
ปฐมชฺฌานมฺปิ ภชติ, อวิตกฺกวเสน จตุตฺถชฺฌานมฺปิ. เอวเมสา ปฐมชฺฌานสนฺนิสฺสิตา
วา จตุตฺถชฺฌานสนฺนิสฺสิตา วา กาตพฺพา. นิพฺพิทาย เจว ปฏิเวธาย
จาติ มคฺคปญฺญา สพฺพสฺมิมฺปิ วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนโต นิพฺพิทาย ฉฏฺฐํ อภิญฺญํ
ปฏิวิชฺฌนโต ปฏิเวธาย จ โหติ.
     [๗๙๙] ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภินฺติอาทีสุ ๒- ยฺวายํ อปฺปคุณสฺส ปฐมชฺฌานสฺส
ลาภึ, ตํ ตโต วุฏฺฐิตํ อารมฺมณวเสน กามสหคตา หุตฺวา สญฺญามนสิการา
สมุทาจรนฺติ ตุทนฺติ โจเทนฺติ. ตสฺส กามานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ
วเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา หายติ ปริหายติ, ตสฺมา หานภาคินีติ วุตฺตา.
ตทนุธมฺมตาติ ตทนุรูปสภาวา. สติ สนฺติฏฺฐตีติ อิทํ มิจฺฉาสตึ สนฺธาย วุตฺตํ,
น สมฺมาสตึ. ยสฺส หิ ปฐมชฺฌานานุรูปสภาวา ปฐมชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต
ทิสฺวา อสฺสาทยมานา  อภินนฺทมานา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส นิกนฺติวเสน สา
ปฐมชฺฌานปญฺญา เนว หายติ, น วฑฺฒติ, ฐิติโกฏฺฐาสิกา โหติ. เตน วุตฺตํ ฐิติภาคินี
ปญฺญาติ. อวิตกฺกสหคตาติ อวิตกฺกํ ทุติยชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต มนสิกโรโต
อารมฺมณวเสน อวิตกฺกสหคตา. สมุทาจรนฺตีติ ปคุณโต ปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐิตํ
ทุติยชฺฌานาธิคมนตฺถาย ตุทนฺติ โจเทนฺติ, ตสฺส อุปริ ทุติยชฺฌานานุปกฺขนฺทานํ
สญฺญามนสิการานํ วเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา วิเสสภูตสฺส ทุติยชฺฌานสฺส
อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย วิเสสภาคินีติ วุตฺตา. นิพฺพิทาสหคตาติ ตเมว ปฐมชฺฌานลาภึ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ           ๒ ฉ.ม. ลาภีติ.....
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๘.
ฌานโต ๑- วุฏฺฐิตํ นิพฺพิทาสงฺขาเตน วิปสฺสนาญาเณน สหคตา. วิปสฺสนาญาณญฺหิ
ฌานงฺคเภเท วตฺตนฺเต นิพฺพินฺทติ อุกฺกณฺฐติ. ตสฺมา นิพฺพิทาติ วุจฺจติ.
สมุทาจรนฺตีติ นิพฺพานสจฺฉิกิริยตฺถาย ตุทนฺติ โจเทนฺติ. วิราคูปสญฺหีตาติ
วิราคสงฺขาเตน นิพฺพาเนน อุปสํหิตา. วิปสฺสนาญาณญฺหิ สกฺกา อิมินา มคฺเคน วิราคํ
นิพฺพานํ สจฺฉิกาตุนฺติ ปวตฺติโต "วิราคูปสญฺหิตนฺ"ติ วุจฺจติ. ตํสมฺปยุตฺตา
สญฺญามนสิการาปิ วิราคูปสญฺหิตาเอว นาม. ตสฺส เตสํ สญฺญามนสิการานํ
วเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา อริยมคฺคปฏิเวธสฺส ปทฏฺฐานตาย นิพฺเพธภาคินีติ
วุตฺตา. เอวํ จตูสุ ฐาเนสุ ปฐมชฺฌานปญฺญาว กถิตา. ทุติยชฺฌานปญฺญาทีสุปิ
อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     [๘๐๑] กิจฺเฉน กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ โลกุตฺตรสมาธึ
อุปฺปาเทนฺตสฺส ปุพฺพภาเค อาคมนกาเล กิจฺเฉน กสิเรน ทุกฺเขน สสงฺขาเรน
สปฺปโยเคน กิลมนฺตสฺส กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อาคตสฺส. ทนฺธํ ตณฺฐานํ
อภิชานนฺตสฺสาติ วิกฺขมฺภิเตสุ กิเลเสสุ วิปสฺสนาปริวาเส จิรํ วสิตฺวา ตํ
โลกุตฺตรสมาธิสงฺขาตํ ฐานํ ทนฺธํ สณิกํ อภิชานนฺตสฺส ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส,
ปาปุณนฺตสฺสาตฺยตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ ยา เอสา เอวํ อุปฺปชฺชติ, อยํ
กิเลสวิกฺขมฺภนปฏิปทาย ทุกฺขตฺตา วิปสฺสนาปริวาสปญฺญาย จ ทนฺธตฺตา มคฺคกาเล
เอกจิตฺตกฺขเณ อุปฺปนฺนาปิ ปญฺญา อาคมนวเสน ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา
นามาติ วุจฺจติ. อุปริ ตีสุ ปเทสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     [๘๐๒] สมาธิสฺส น นิกามลาภิสฺสาติ โย สมาธิสฺส น นิกามลาภี
โหติ, โส ตสฺส น นิกามลาภี นาม. ยสฺส สมาธิ อุปรูปริ สมาปชฺชนตฺถาย
อุสฺสกฺกิตุํ ปจฺจโย น โหติ, ตสฺส อปฺปคุณชฺฌานลาภิสฺสาติ อตฺโถ. อารมฺมณํ
โถกํ ผรนฺตสฺสาติ ปริตฺเต สุปฺปมตฺเต วา สราวมตฺเต วา อารมฺมเณ ปริกมฺมํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฐมชฺฌานโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๙.
กตฺวา ตตฺเถว อปฺปนํ ปตฺวา ตํ อวฑฺฒิตํ โถกเมว อารมฺมณํ ผรนฺตสฺสาติ
อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. นนิกามลาภีปฏิปกฺขโต หิ  ปคุณชฺฌานลาภี
เอตฺถ นิกามลาภีติ วุตฺโต, อวฑฺฒิตารมฺมณปฏิปกฺขโต จ วฑฺฒิตารมฺมณํ
วิปุลนฺติ วุตฺตํ. เสสํ ตาทิสเมว.
     ชรามรเณเปตํ ญาณนฺติ นิพฺพานเมว อารมฺมณํ กตฺวา จตุนฺนํ สจฺจานํ
เอกปฏิเวธวเสน เอตํ วุตฺตํ.
     ชรามรณํ อารพฺภาติอาทีนิ ปน เอเกกํ วตฺถุํ อารพฺภ ปวตฺติกาเล
ปุพฺพภาเค สจฺจววตฺถาปนวเสน วุตฺตานิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                      จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
                        ๕. ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๘๐๔] ปญฺจวิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส ปีติผรณตาทีสุ ปีติ ผรมานา
อุปฺปชฺชตีติ ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา นาม. สุขํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ
ตีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา สุขผรณตา นาม. ปเรสํ เจโต ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ
เจโตปริยปญฺญา เจโตผรณตา นาม. อาโลกํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทิพฺพจกฺขุปญฺญา
อาโลกผรณตา นาม. ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ นาม.
เตเนว วุตฺตํ "ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา"ติอาทิ. ตตฺถ จ ปีติผรณตา
สุขผรณตา เทฺว ปาทา วิย, เจโตผรณตา อาโลกผรณตา เทฺว หตฺวา วิย,
อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ มชฺฌิมกาโย วิย, ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ สีสํ วิย, อิติ ภควา
ปญฺจงฺคิกํ สมฺมาสมาธีติ อยํ หตฺถปาทสีสสทิเสหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ ยุตฺโต
สมฺมาสมาธีติ ปาทกชฺฌานสมาธึ กเถสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทสฺเสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๕๐.
     อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจวาติอาทีสุ อรหตฺตผลสมาธิ อธิปฺเปโต.
โส หิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโข. ปุริโม ปุริโม ปจฺฉิมสฺส
ปจฺฉิมสฺส สมาธิสุขสฺส ปจฺจยตฺตา อายตึ สุขวิปาโก. สนฺตํ สุขุมํ ผลจิตฺตํ
ปณีตํ มธุรรูปํ สมุฏฺฐาเปติ. ผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐิตสฺส หิ สพฺพกายานุคตํ
สุขสมฺผสฺสํ โผฏฺฐพฺพํ ปฏิจฺจ สุขสหคตํ กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ. อิมินาปิ
ปริยาเยน อายตึ สุขวิปาโก. กิเลเสหิ อารกตฺตา อริโย. กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ
อภาวา นิรามิโส. พุทฺธาทีหิ มหาปุริเสหิ เสวิตตฺตา อกาปุริสเสวิโต.
องฺคสนฺตตาย อารมฺมณสนฺตตาย สพฺพกิเลสทรถสนฺตตาย จ สนฺโต. อตปฺปนียฏฺเฐน
ปณีโต. กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺธตฺตา กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวสฺส วา ลทฺธตฺตา
ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ. ปฏิปฺปสฺสทฺธํ ปฏิปฺปสฺสทฺธีติ หิ อิทํ อตฺถโต เอกํ.
ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลเสน วา อรหตา ลทฺธตฺตาปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ. เอโกทิภาเวน
อธิคตตฺตา เอโกทิภาวเมว วา อธิคตตฺตา เอโกทิภาวาธิคโต. อปฺปคุณสาสวสมาธิ
วิย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน จิตฺเตน ปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห กิเลเส วาเรตฺวา
อนธิคตตฺตา น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต. ตญฺจ สมาธึ สมาปชฺชนฺโต ตโต
วา วุฏฺฐหนฺโต สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตา สโตว สมาปชฺชติ สโตว วุฏฺฐหติ.
ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน วา สโต สมาปชฺชติ สโต วุฏฺฐหติ. ตสฺมา ยเทตฺถ
"อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติญฺจ สุขวิปาโก"ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขมานสฺส
ปจฺจตฺตํเยว อปรปฺปจฺจยํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เอกมงฺคํ. เอส นโย เสเสสุปิ.
เอวมิเมหิ ปญฺจหิ ปจฺจเวกฺขณญาเณหิ อยํ สมาธิ ปญฺจญาณิโก สมฺมาสมาธิ
นาม วุตฺโตติ.
                      ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๔๔๓-๔๕๐.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=54&A=10470&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=10470&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=801
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=10829
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=8672
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=8672
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35