|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
"ตํ กึ มญฺญสิ อานนฺท, กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา, โย ทูรโตว สุขุเมน ตาลจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตยฺย โปขานุโปขํ ๑- อวิราธิตํ, โย วา สตธา ๒- ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ. เอตเทว ภนฺเต ทุกฺกรตรญฺเจว ทุรภิสมฺภวตรญฺจ, โย วา สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ. อถโข เต อานนฺท ทุปฺปฏิวิชฺฌตรํ ปฏิวิชฺฌนฺติ, เย อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺติ ฯเปฯ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺตี"ติ. ๓- วิสภาคานิ สลกฺขณววตฺถานโต. ปุริมานิ จ เทฺว สภาคานิ ทุรวคาหตฺเถน คมฺภีรตฺตา โลกิยตฺตา สาสวตฺตา จ, วิสภาคานิ ผลเหตุเภทโต ปริญฺเญยฺยปหาตพฺพโต จ. ปจฺฉิมานิปิ เทฺว สภาคานิ คมฺภีรตฺเถน ทุรวคาหตฺตา โลกุตฺตรตฺตา อนาสวตฺตา จ, วิสภาคานิ วิสยวิสยีเภทโต สจฺฉิกาตพฺพภาเวตพฺพโต จ. ปฐมตติยานิ จาปิ สภาคานิ ผลาปเทสโต, วิสภาคานิ สงฺขตาสงฺขตโต. ทุติยจตุตฺถานิ จาปิ สภาคานิ เหตุอปเทสโต, วิสภาคานิ เอกนฺตกุสลากุสลโต. ปฐมจตุตฺถานิ จาปิ สภาคานิ สงฺขตโต, วิสภาคานิ โลกิยโลกุตฺตรโต. ทุติยตติยานิ จาปิ สภาคานิ เนวเสกฺขานาเสกฺขภาวโต, วิสภาคานิ สารมฺมณานารมฺมณโต:- "อิติ เอวํ ปกาเรหิ นเยหิ จ วิจกฺขโณ วิชญฺญา อริยสจฺจานํ สภาควิสภาคตนฺ"ติ. สุตฺตนฺตภาชนียอุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------------ ๑. ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา ชาตินิทฺเทส [๑๙๐] อิทานิ สงฺเขปโต อุทฺทิฏฺฐานิ ทุกฺขาทีนิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ อยํ ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ชาติปิ ทุกฺขาติ นิทฺเทสวาโร อารทฺโธ. ตตฺถ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โปงฺขานุโปงฺขํ, ก. โปกฺขานุโปกฺขํ ๒ ฉ. สตฺตธา @๓ สํ.ม. ๑๙/๑๑๑๕/๓๙๔--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๐.
ชาติ เวทิตพฺพา, ชาติยา ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพ. ชรา, มรณํ, โสโก, ปริเทโว, ทุกฺขํ, โทมนสฺสํ, อุปายาโส, อปฺปิยสมฺปโยโค, ปิยวิปฺปโยโค เวทิตพฺโพ. อปฺปิยสมฺปโยคสฺส ปิยวิปฺปโยคสฺส ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพ, อิจฺฉา เวทิตพฺพา, อิจฺฉาย ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพ. ขนฺธา เวทิตพฺพา, ขนฺธานํ ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส กถนตฺถาย อยํ มาติกา:- อิทํ หิ ทุกฺขํ นาม อเนกนฺนานปฺปการกํ. เสยฺยถีทํ? ทุกฺขทุกฺขํ วิปริณามทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขํ ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ ปริยายทุกฺขํ นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ. ตตฺถ กายิกเจตสิกา ทุกฺขา เวทนา สภาวโต จ นามโต จ ทุกฺขตฺตา ทุกฺขทุกฺขํ นาม. สุขา เวทนา วิปริณาเมน ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโต วิปริณามทุกฺขํ นาม. อุเปกฺขาเวทนา เจว อวเสสา จ เตภูมิกา สงฺขารา อุทยพฺพยปีฬิตตฺตา สงฺขารทุกฺขํ นาม. ตถา ปีฬนมฺปน มคฺคผลานมฺปิ อตฺถิ. ตสฺมา เอเต ธมฺมา ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนตฺเตน สงฺขารทุกฺขํ นามาติ เวทิตพฺพา. กณฺณสูลทนฺตสูลราคชปริฬาหโทสชปริฬาหาทิโก กายิกเจตสิกาพาโธ ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ อปากฏภาวโต ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ นาม. อปากฏทุกฺขนฺติปิ วุจฺจติ. ทฺวตฺตึสกมฺมกรณาทิสมุฏฺฐาโน อาพาโธ อปุจฺฉิตฺวาว ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ ปากฏภาวโต อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ นาม. ปากฏทุกฺขนฺติปิ วุจฺจติ. ฐเปตฺวา ทุกฺขทุกฺขํ เสสํ ทุกฺขสจฺจวิภงฺเค อาคตํ ชาติอาทิ สพฺพมฺปิ ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ปริยายทุกฺขํ นาม. ทุกฺขทุกฺขํ นิปฺปริยายทุกฺขํ นาม. ตตฺถ ปริยายทุกฺขํ นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ อิมสฺมึ ปททฺวเย ฐตฺวา ทุกฺขํ อริยสจฺจํ กเถตพฺพํ. อริยสจฺจํ จ นาเมตํ ปาลิยํ สงฺเขปโตปิ อาคจฺฉติ วิตฺถารโตปิ. สงฺเขปโต อาคตฏฺฐาเน สงฺเขเปนปิ วิตฺถาเรนปิ กเถตุํ วฏฺฏติ, วิตฺถารโต อาคตฏฺฐาเน ปน วิตฺถาเรเนว กเถตุํ วฏฺฏติ, น สงฺเขเปน. ตํ อิทํ อิมสฺมึ ฐาเน วิตฺถาเรน อาคตนฺติ วิตฺถาเรเนว กเถตพฺพํ. ตสฺมา ยนฺตํ นิทฺเทสวาเร "ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ชาติปิ ทุกฺขา"ติอาทีนิ ปทานิ คเหตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๑.
"ชาติ เวทิตพฺพา, ชาติยา ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพ"ติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ ชาติอาทีนิ ตาว "ตตฺถ กตมา ชาติ, ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาตี"ติ ๑- อิมสฺส ปน ปทภาชนียสฺส วเสน เวทิตพฺพานิ. [๑๙๑] ตตฺรายํ อตฺถวณฺณนา:- เตสํ เตสํ สตฺตานนฺติ อยํ สงฺเขปโต อเนเกสํ สตฺตานํ สาธารณนิทฺเทโส. ยา เทวทตฺตสฺส ชาติ, ยา โสมทตฺตสฺสาติ ๒- เอวํ ๓- ทิวสมฺปิ กถิยมาเน เนว สตฺตา ปริยาทานํ คจฺฉนฺติ, น สพฺพํ อปรตฺถทีปนํ สิชฺฌติ. อิเมหิ ปน ทฺวีหิ ปเทหิ น โกจิ สตฺโต ปริยาทินฺโน ๔- โหติ, น กิญฺจิ อปรตฺถทีปนํ น สิชฺฌติ. เตน วุตฺตํ "ยา เตสํ เตสํ สตฺตานนฺ"ติ. ตมฺหิ ตมฺหีติ อยํ คติชาติวเสน ๕- อเนเกสํ สตฺตนิกายานํ สาธารณนิทฺเทโส. สตฺตนิกาเยติ สตฺตานํ นิกาเย, สตฺตฆฏายํ สตฺตสมูเหตฺยตฺโถ. ชาตีติ อยํ ชาติสทฺโท อเนกตฺโถ. ตถา เหส "เอกมฺปิ ชาตึ เทฺวปิ ชาติโย"ติ ๖- เอตฺถ ภเว อาคโต. "อตฺถิ วิสาเข นิคณฺฐา นาม สมณชาติกา"ติ ๗- เอตฺถ นิกาเย. "ติริยา นาม ติณชาติ นาภิยา อุคฺคนฺตฺวา นภํ อาหจฺจ ฐิตา อโหสี"ติ ๘- เอตฺถ ปญฺญตฺติยํ. "ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตา"ติ ๙- เอตฺถ สงฺขตลกฺขเณ. "ยํ ภิกฺขเว มาตุ กุจฺฉิสฺมึ ปฐมํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ ปฐมํ วิญฺญาณํ ปาตุภูตํ, ตทุปาทาย สาวสฺส ชาตี"ติ ๑๐- เอตฺถ ปฏิสนฺธิยํ, "สมฺปติชาโต อานนฺท โพธิสตฺโต"ติ ๑๑- เอตฺถ ปสูติยํ. "อนุปกฺกุฏฺโฐ ชาติวาเทนา"ติ ๑๒- เอตฺถ กุเล. "ยโตหํ ภคินิ อริยาย ชาติยา ชาโต"ติ ๑๓- เอตฺถ อริยสีเล. อิธ ปนายํ สวิการเกสุ ปฐมาภินิพฺพตฺตกฺขนฺเธสุ วฏฺฏติ. ตสฺมา ชายนกชาตีติ ๑๔- อิทเมตฺถ สภาวปจฺจตฺตํ. สญฺชายนวเสน สญฺชาตีติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. โอกฺกมนวเสน โอกฺกนฺติ. ชายนฏฺเฐน วา ชาติ. สา อปริปุณฺณายตนวเสน @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ชาติ สญฺชาตีติ ๒ ฉ.ม. โสมทตฺตสฺส ชาตีติ ๓ ฉ.ม. เอวญฺหิ @๔ ฉ.ม. อปริยาทินฺโน ๕ สี. ชาติคติวเสน @๖ วินย. ๑/๑๒/๕, ม.ม. ๑๓/๒๕๗/๒๓๑ ๗ องฺ. ติก. ๒๐/๗๑/๒๐๐ @๘ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๙๖/๒๖๘ (สฺยา) ๙. อภิ. ๓๖/๗๑/๑๓ @๑๐ วินย. ๔/๑๒๔/๑๓๕ ๑๑ ม.อุ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓ @๑๒ ที.สี. ๙/๓๓๑/๑๒๙ ๑๓ ม.ม. ๑๓/๓๕๑/๓๓๕ @๑๔ ฉ.ม. ชายมานกวเสน ชาตีติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๒.
ยุตฺตา. ๑- สญฺชายนฏฺเฐน สญฺชาติ. สา ปริปุณฺณายตนวเสน ยุตฺตา. โอกฺกมนฏฺเฐน โอกฺกนฺติ. สา อณฺฑชชลามฺพุชวเสน ยุตฺตา. เต หิ อณฺฑโกสญฺจ วตฺถิโกสญฺจ โอกฺกมนฺติ. โอกฺกมนฺตาปิ ปวิสนฺตา วิย จ ๒- ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺติ. อภินิพฺพตฺตนฏฺเฐน อภินิพฺพตฺติ. สา สํเสทโชปปาติกวเสน ยุตฺตา. เต หิ ปากฏาเยว หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ. อยํ ตาว สมฺมติกถา. ๓- อิทานิ ปรมตฺถกถา โหติ. ขนฺธาเอว หิ ปรมตฺถโต ปาตุภวนฺติ, น สตฺตา. ตตฺถ จ ขนฺธานนฺติ เอกโวการภเว เอกสฺส, จตุโวการภเว จตุนฺนํ, ปญฺจโวการภเว ปญฺจนฺนํ คหณํ เวทิตพฺพํ. ปาตุภาโวติ อุปฺปตฺติ. อายตนานนฺติ เอตฺถ ตตฺร ตตฺร อุปฺปชฺชมานายตนวเสน สงฺคโห เวทิตพฺโพ. ปฏิลาโภติ สนฺตติยํ ปาตุภาโวเยว. ปาตุภวนฺตานิเยว หิ ตานิ ปฏิลทฺธานิ นาม โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ชาตีติ อยํ ชาติ นาม กถิยติ. สา ปเนสา ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฐมาภินิพฺพตฺติลกฺขณา, นิยฺยาตนรสา, อตีตภวโต อิธ อุมฺมุชฺชนปจฺจุปฏฺฐานา ผลวเสน ทุกฺขวิจิตฺตตาปจฺจุปฏฺฐานา วา. อิทานิ ชาติยา ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพติ อยํ หิ ชาติ สยํ น ทุกฺขา, ทุกฺขุปฺปตฺติยา ปน วตฺถุภาเวน ทุกฺขาติ วุตฺตา. กตรทุกฺขสฺส ปนายํ วตฺถูติ. ยนฺตํ พาลปณฺฑิตสุตฺตาทีสุ ๔- ภควตาปิ อุปมาวเสน ปกาสิตํ อาปายิกทุกฺขํ, ยญฺจ สุคติยํ มนุสฺสโลเก คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สพฺพสฺสาปิ เอสา วตฺถุ. ตตฺริทํ คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกขํ:- อยํ หิ สตฺโต มาตุ กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตมาโน น อุปฺปลปทุมปุณฺฑรีกาทีสุ นิพฺพตฺตติ, อถโข เหฏฺฐา อามาสยสฺส อุปริ ปกฺกาสยสฺส อุทรปฏลปิฏฺฐิกณฺฏกานํ เวมชฺเฌ ปรมสมฺพาเธ ติพฺพนฺธกาเร นานากุณปคนฺธปริภาวิเต อสุจิปรมทุคฺคนฺธปวนวิจริเต อธิมตฺตเชคุจฺเฉ กุจฺฉิปฺปเทเส ปูติมจฺฉปูติกุมฺมาสจนฺทนิกาทีสุ กิมิ วิย นิพฺพตฺตติ. โส ตตฺถ นิพฺพตฺโต ทส มาเส มาตุ กุจฺฉิสมฺภเวน อุสฺมนา ปุฏปากํ วิย @เชิงอรรถ: ๑ สี. วุตฺตา ๒ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ @๓ ฉ.ม. สมฺมุติกถา ๔ ม.อุ. ๑๔/๒๔๖/๒๑๓ (อาทิโต ปสฺสิตพฺพํ)--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๓.
ปจฺจมาโน ปิฏฺฐปิณฺฑิ วิย เสทิยมาโน สมฺมิญฺชนปสารณาทิรหิโต อธิมตฺตํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภตีติ อิทํ ตาว คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ. ยมฺปน โส มาตุ สหสา อุปกฺขลนคมนนิสีทนวุฏฺฐานปริวตฺตนาทีสุ สุราธุตฺตหตฺถคโต เอฬกโปตโก ๑- วิย อหิตุณฺฑิกหตฺถคโต สปฺปโปตโก วิย จ อากฑฺฒนปริกฑฺฒนโอธุนนนิทฺธุนนาทินา อุปกฺกเมน อธิมตฺตํ ทุกฺขมนุภวติ, ยญฺจ มาตุ สีตูทกปานกาเล สีตนรกุปปนฺโน วิย อุณฺหยาคุภตฺตาทิอชฺโฌหรณกาเล องฺคารวุฏฺฐิสมฺปริกิณฺโณ วิย โลณมฺพิลาทิอชฺโฌหรณกาเล ขารปฏิจฺฉกาทิ- กมฺมกรณปฺปตฺโต วิย ติพฺพํ ทุกฺขมนุภวติ, ๒- อิทํ คพฺภปริหรณมูลกํ ทุกฺขํ. ยํ ปนสฺส มูฬฺหคพฺภาย มาตุยา มิตฺตามจฺจสุหชฺชาทีหิปิ อทสฺสนารเห ทุกฺขุปฺ- ปตฺติฏฺฐาเน เฉทนผาลนาทีหิ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ คพฺภวิปตฺติมูลกํ ทุกขํ. ยํ วิชายมานาย มาตุยา กมฺมเชหิ วาเตหิ ปริวตฺเตตฺวา นรกปปาตํ วิย อติภยานกํ โยนิมคฺคํ ปฏิปาฏิยมานสฺส นรกสตฺตสฺส วิย จ สงฺฆาฏปพฺพเตหิ วิจุณฺณิยมานสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ วิชายนมูลกํ ทุกฺขํ. ยํ ปน ชาตสฺส ตรุณวณสทิสสฺส สุกุมารสรีรสฺส หตฺถคหณนหาปนโธวนโจฬปริมชฺชนาทิกาเล สูจิมุขขุรธาราหิ วิชฺฌนผาลนสทิสํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ มาตุ กุจฺฉิโต พหิ นิกฺขมนมูลกํ ทุกฺขํ. ยํ ตโต ปรํ ปวตฺติยํ อตฺตนาว อตฺตานํ วธนฺตสฺส อเจฬกวตฺตาทิวเสน อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺตสฺส โกธวเสน อภุญฺชนฺตสฺส อุพฺพนฺธนฺตสฺส จ ทุกฺขํ โหติ, อิทํ อตฺตูปกฺกมมูลกํ ทุกฺขํ. ยํ ปน ปรโต วธพนฺธนาทีนิ อนุภวนฺตสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ ปรูปกฺกมมูลกํ ทุกฺขนฺติ. อิติ อิมสฺส สพฺพสฺสาปิ ทุกฺขสฺส อยํ ชาติ วตฺถุเมว โหติ. เตเนตํ วุจฺจติ:- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอฬโก ๒ ฉ.ม. ทุกฺขมนุโภติ ๓ ฉ.ม. มหานาคสฺส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๔.
"ชาเยถ โน เจ นรเกสุ สตฺโต ตตฺถคฺคิทาหาทิกมปฺปสยฺหํ ลเภถ ทุกฺขํ น กุหึ ปติฏฺฐํ อิจฺจาห ทุกฺขาติ มุนีธ ชาตึ. ทุกฺขํ ติรจฺเฉสุ กสาปโตท- ทณฺฑาภิฆาตาทิภวํ อเนกํ ยนฺตํ กถํ ตตฺถ ภเวยฺย ชาตึ วินา ตหึ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขา. เปเตสุ ทุกฺขํ ปน ขุปฺปิปาสา- วาตาตปาทิปฺปภวํ วิจิตฺตํ ยสฺมา อชาตสฺส น ตตฺถ อตฺถิ ตสฺมาปิ ทุกฺขํ มุนิ ชาติมาห. ติพฺพนฺธกาเร จ อสยฺหสีเต โลกนฺตเร ยํ อสุเรสุ ทุกฺขํ น ตํ ภเว ตตฺถ น จสฺส ชาติ ยโต อยํ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขา. ยญฺจาปิ คูถนรเก วิย มาตุ คพฺเภ สตฺโต วสํ จิรมโต พหิ นิกฺขมนญฺจ ปปฺโปติ ทุกฺขมติโฆรมิทมฺปิ นตฺถิ ชาตึ วินา อิติปิ ชาติรยํ หิ ทุกฺขา. กึ ภาสิเตน พหุนา นนุ ยํ กุหิญฺจิ อตฺถีธ กิญฺจิรปิ ทุกฺขมิทํ กทาจิ เนวตฺถิ ชาติวิรเห ยทโต มเหสิ ทุกฺขาติ สพฺพปฐมํ อิมมาห ชาตินฺ"ติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๕.
ชรานิทฺเทส [๑๙๒] ชรานิทฺเทเส ชราติ สภาวปจฺจตฺตํ. ชีรณตาติ อาการนิทฺเทโส. ขณฺฑิจฺจนฺติอาทโย ตโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสา, ปจฺฉิมา เทฺว ปกตินิทฺเทสา. อยํ หิ ชราติ อิมินา ปเทน สภาวโต ทีปิตา, เตนสฺสา อิทํ สภาวปจฺจตฺตํ. ชีรณตาติ อิมินา อาการโต. เตนสฺสายํ อาการนิทฺเทโส. ขณฺฑิจฺจนฺติ อิมินา กาลาติกฺกเม ทนฺตนขานํ ขณฺฑิตภาวกรณกิจฺจโต. ปาลิจฺจนฺติ อิมินา เกสโลมานํ ปลิตภาวกรณกิจฺจโต. วลิตฺตจตาติ อิมินา มํสํ มิลาเปตฺวา ตเจ วลิตภาวกรณกิจฺจโต ทีปิตา. เตนสฺสา อิเม ขณฺฑิจฺจนฺติอาทโย ตโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสา. เตหิ อิเมสํ วิการานํ ทสฺสนวเสน ปากฏีภูตาติ ปากฏชรา ทสฺสิตา. ยเถว หิ อุทกสฺส วา วาตสฺส วา อคฺคิโน วา ติณรุกฺขาทีนํ สํภคฺคปลิภคฺคตาย วา ฌามตาย วา คตมคฺโค ปากโฏ โหติ, น จ โส คตมคฺโค ตาเนว อุทกาทีนิ, เอวเมว ชราย ทนฺตาทีสุ ขณฺฑิจฺจาทิวเสน คตมคฺโค ปากโฏ, จกฺขุํ อุมฺมิเลตฺวาปิ คยฺหติ. น จ ขณฺฑิจฺจาทีเนว ชรา. น หิ ชรา จกฺขุวิญฺเญยฺยา โหติ. อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโกติ อิเมหิ ปน ปเทหิ กาลาติกฺกเมเยว อภิพฺยตฺตาย อายุกฺขยจกฺขฺวาทิอินฺทฺริยปริปากสงฺขาตาย ปกติยา ทีปิตา, เตนสฺสิเม ปจฺฉิมา เทฺว ปกตินิทฺเทสาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ยสฺมา ชรํ ปตฺตสฺสายุ หายติ. ตสฺมา ชรา "อายุโน สํหานี"ติ ผลูปจาเรน วุตฺตา. ยสฺมา จ ๑- ทหรกาเล สุปสนฺนานิ สุขุมมฺปิ อตฺตโน วิสยํ สุเขเนว คณฺหนสมตฺถานิ จกฺขฺวาทีนิ อินฺทฺริยานิ ชรํ ปตฺตสฺส ปริปกฺกานิ อาลุฬิตานิ อวิสทานิ, โอฬาริกมฺปิ อตฺตโน วิสยํ คเหตุํ อสมตฺถานิ โหนฺติ, ตสฺมา "อินฺทฺริยานํ ปริปาโก"ติ ผลูปจาเรเนว วุตฺตา. สา ปเนสา เอวํ นิทฺทิฏฺฐา สพฺพาปิ ชรา ปากฏา ปฏิจฺฉนฺนาติ ทุวิธา โหติ. ตตฺถ ทนฺตาทีสุ ขณฺฑาทิภาวทสฺสนโต รูปธมฺเมสุ ชรา ปากฏชรา นาม, @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๖.
อรูปธมฺเมสุ ปน ชรา ตาทิสสฺส วิการสฺส อทสฺสนโต ปฏิจฺฉนฺนชรา นาม. ตตฺถ ยฺวายํ ขณฺฑาทิภาโว ทิสฺสติ, โส ตาทิสานํ ทนฺตาทีนํ สุวิญฺเญยฺยตฺตา วณฺโณเยว, ตํ จกฺขุนา ทิสฺวา มโนทฺวาเรน จินฺเตตฺวา "อิเม ขนฺธา ๑- ชราย ปหฏา"ติ ชรํ ชานาติ อุทกฏฺฐาเน พนฺธานิ โคสิงฺคาทีนิ โอโลเกตฺวา เหฏฺฐา อุทกสฺส อตฺถิภาวํ ชานนํ วิย. ปุน อวีจิ สวีจีติ เอวมฺปิ อยํ ชรา ทุวิธา โหติ. ตตฺถ มณิกนกรชตปวาฬจนฺทิมสุริยาทีนํ มนฺททสกาทีสุ ปาณีนํ วิย จ ปุปฺผผลปลฺลวาทีสุ อปาณีนํ วิย จ อนฺตรนฺตรา วณฺณวิเสสาทีนํ ทุวิญฺเญยฺยตฺตา ชรา อวีจิชรา นาม, นิรนฺตรชราติ อตฺโถ. ตโต อญฺเญสุ ปน ยถาวุตฺเตสุ อนฺตรนฺตรา วณฺณวิเสสาทีนํ สุวิญฺเญยฺยตฺตา ชรา สวีจิชรา นาม. ตตฺถ สวีจิชรา อุปาทินฺนานุปาทินฺนกวเสน เอวํ เวทิตพฺพา ๒-:- ทหรกุมารกานํ หิ ปฐมเมว ขีรทนฺตา นาม อุฏฺฐหนฺติ, น เต ถิรา. เตสุ ปน ปติเตสุ ปุน ทนฺตา อุฏฺฐหนฺติ. เต ปฐมเมว เสตา โหนฺติ, ชราวาเตน ปน ปหฏกาเล กาฬกา โหนฺติ. เกสา ปน ปฐมเมว ตมฺพาปิ โหนฺติ กาฬกาปิ เสตาปิ. ฉวิ ปน สโลหิติกา โหติ. วฑฺฒนฺตานํ วฑฺฒนฺตานํ โอทาตานํ โอทาตภาโว กาฬกานํ กาฬกภาโว ปญฺญายติ. ชราวาเตน ปน ปหฏกาเล วลึ คณฺหาติ. สพฺพมฺปิ สสฺสํ วาปิตกาเล ๓- เสตํ โหติ, ปจฺฉา นีลํ. ชราวาเตน ปน ปหฏกาเล ปณฺฑุกํ โหติ. อมฺพงฺกุเรนาปิ ทีเปตุํ วฏฺฏติเอว. อยํ วุจฺจติ ชราติ อยํ ชรา นาม กถิยติ. สา ปเนสา ขนฺธปริปากลกฺขณา, มรณูปนยนรสา, โยพฺพนวินาสปจฺจุปฏฺฐานา. ชราย ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพติ เอตฺถ ปน อยมฺปิ ชรา ๔- สยํ น ทุกฺขา, ทุกฺขสฺส ปน วตฺถุภาเวน ทุกฺขาติ วุตฺตา. กตรทุกฺขสฺส? กายทุกฺขสฺส เจว โทมนสฺสทุกฺขสฺส จ. ชิณฺณสฺส หิ อตฺตภาโว ชรสกฏํ วิย ทุพฺพโล โหติ, @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทนฺตา ๒ ฉ.ม. ทีเปตพฺพา @๓ ฉ.ม. วปิตกาเล ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๗.
ฐาตุํ วา คนฺตุํ วา นิสีทิตุํ วา วายมนฺตสฺส พลวกายทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ. ปุตฺตทาเร ยถาปุเร อสลฺลกฺเขนฺเต โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. อิติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาเวน ทุกฺขาติ เวทิตพฺพา. อปิจ:- องฺคานํ สิถิลภาวา อินฺทฺริยานํ วิการโต โยพฺพนสฺส วินาเสน พลสฺส อุปฆาตโต. วิปฺปวาสา สตาทีนํ ปุตฺตทาเรหิ อตฺตโน อปฺปสาทนียโต เจว ภิยฺโย พาลตฺตปตฺติยา. ปปฺโปติ ทุกฺขํ ยํ มจฺโจ กายิกํ มานสํ ตถา สพฺพเมตํ ชราเหตุ ยสฺมา ตสฺมา ชรา ทุกฺขาติ. มรณนิทฺเทส [๑๙๓] มรณนิทฺเทเส จวนกวเสน จุติ, เอกจตุปญฺจกฺขนฺธาย จุติยา สามญฺญวจนเมตํ. จวนตาติ ภาววจเนน ลกฺขณนิทสฺสนํ. เภโทติ จุติขนฺธานํ ๑- ภงฺคุปฺปตฺติปริทีปนํ. อนฺตรธานนฺติ ฆฏสฺส วิย ภินฺนสฺส ภินฺนานํ จุติขนฺธานํ เยน เกนจิ ปริยาเยน ฐานาภาวปริทีปนํ. มจฺจุ มรณนฺติ มจฺจุสงฺขาตํ มรณํ. กาโล นาม อนฺตโก, ตสฺส กิริยา กาลกิริยา. เอตฺตาวตา สมฺมติยา มรณํ ทีปิตํ โหติ. อิทานิ ปรมตฺเถน นิยเมตุํ ๒- ขนฺธานํ เภโทติอาทิมาห. ปรมตฺเถน หิ ขนฺธาเยว ภิชฺชนฺติ, น สตฺโต นาม โกจิ มรติ. ขนฺเธสุ ปน ภิชฺชมาเนสุ สตฺโต มรติ, ภินฺเนสุ มโตติ โวหาโร โหติ. เอตฺถ จ จตุปญฺจโวการวเสน ขนฺธานํ เภโท, เอกโวการวเสน กเฬวรสฺส นิกฺเขโป. จตุโวการวเสน วา ขนฺธานํ เภโท, เสสทฺวยวเสน กเฬวรสฺส นิกฺเขโป เวทิตพฺโพ. กสฺมา? ภวทฺวเยปิ รูปกายสงฺขาตสฺส กเฬวรสฺส สมฺภวโต. ๓- ยสฺมา วา @เชิงอรรถ: ๑ ม. ขนฺธานํ ๒ ฉ.ม. ทีเปตุํ ๓ ฉ.ม. สพฺภาวโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๘.
จาตุมหาราชิกาทีสุ ขนฺธา ภิชฺชนฺเตว, น กิญฺจิ นิกฺขิปติ, ตสฺมา เตสํ วเสน ขนฺธานํ เภโท. มนุสฺสาทีสุ กเฬวรสฺส นิกฺเขโป. เอตฺถ จ กเฬวรสฺส นิกฺเขปการณโต มรณํ "กเฬวรสฺส นิกฺเขโป"ติ วุตฺตํ. ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโทติ อิมินา อินฺทฺริยปฏิพทฺธสฺเสว มรณํ นาม โหติ, อนินฺทฺริยพทฺธสฺส มรณํ นาม นตฺถีติ ทสฺเสติ. "สสฺสํ มตํ, รุกฺโข มโต"ติ อิทํ ปน โวหารมตฺตเมว. อตฺถโต ปน เอวรูปานิ วจนานิ สสฺสาทีนํ ขยวยภาวเมว ทีเปนฺติ. อิทํ วุจฺจติ มรณนฺติ อิทํ สพฺพมฺปิ มรณํ นาม กถิยติ. อปิเจตฺถ ขณิกมรณํ สมฺมติมรณํ สมุจฺเฉทมรณนฺติ อยมฺปิ เภโท เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ขณิกมรณํ นาม ปวตฺเต รูปารูปธมฺมานํ เภโท. ติสฺโส มโต, ปุสฺโส ๑- มโตติ อิทํ สมฺมติมรณํ นาม. ขีณาสวสฺส อปฺปฏิสนฺธิกา กาลกิริยา สมุจฺเฉทมรณํ นาม. อิมสฺมึ ปนตฺเถ สมฺมติมรณํ อธิปฺเปตํ. ชาติปจฺจยมรณํ ๒- อุปกฺกมมรณํ สรสมรณํ อายุกฺขยมรณนฺติปิ ตสฺเสว นามํ. ตยิทํ จุติลกฺขณํ, วิโยครสํ, วิปฺปวาสปจฺจุปฏฺฐานํ. มรณสฺส ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพติ เอตฺถ ปน อิทมฺปิ สยํ น ทุกฺขํ, ทุกฺขสฺส ปน วตฺถุภาเวน ทุกฺขนฺติ วุตฺตํ. มารณนฺติกาปิ หิ สารีริกา เวทนา ปฏิวาเต คหิตา อาทิตฺตติณุกฺกา วิย สรีรํ ทหนฺติ. ๓- นรกนิมิตฺตาทีนํ อุปฏฺฐหนกาเล พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. อิติ อิเมสํ ทฺวินฺนมฺปิ ทุกฺขานํ วตฺถุภาเวน ทุกฺขนฺติ เวทิตพฺพํ. อปิจ:- "ปาปสฺส ปาปกมฺมาทิ- นิมิตฺตมนุปสฺสโต ภทฺทสฺสาปสหนฺตสฺส วิโยคํ ปิยวตฺถุกํ. มียมานสฺส ยํ ทุกฺขํ มานสํ อวิเสสโต สพฺเพสญฺจาปิ ยํ สนฺธิ- พนฺธนจฺเฉทนาทิกํ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ผุสฺโส ๒ ฉ.ม. ชาติกฺขยมรณํ ๓ ฉ.ม. นิทหนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๙.
วิตุชฺชมานธมฺมานํ ๑- โหติ ทุกฺขํ สรีรชํ อสยฺหมปฺปฏิการํ ทุกฺขสฺเสตสฺสิทํ ยโต มรณํ วตฺถุ เตเนตํ ทุกฺขมิจฺเจว ภาสิตนฺ"ติ. อปิจ อิมานิ ชาติชรามรณานิ นาม อิเมสํ สตฺตานํ วธกปจฺจามิตฺตา วิย โอตารํ คเวสนฺตานิ วิจรนฺติ. ยถา หิ ปุริสสฺส ตีสุ ปจฺจามิตฺเตสุ โอตาราเปกฺเขสุ วิจรนฺเตสุ เอโก วเทยฺย "อหํ อสุกอรญฺญสฺส นาม วณฺณํ กเถตฺวา เอตํ อาทาย ตตฺถ คมิสฺสามิ, เอตฺถ มยฺหํ ทุกฺกรํ นตฺถี"ติ. ทุติโย วเทยฺย "อหํ ตว เอตํ คเหตฺวา คตกาเล โปเถตฺวา ทุพฺพลํ กริสฺสามิ, เอตฺถ มยฺหํ ทุกฺกรํ นตฺถี"ติ. ตติโย วเทยฺย "ตยา เอตสฺมึ โปเถตฺวา ทุพฺพเล กเต ติเณฺหน อสินา สีสจฺเฉทนํ นาม มยฺหํ ภาโร โหตู"ติ เต เอวํ วตฺวา ตถา กเรยฺยุํ. ตตฺถ ปฐมปจฺจามิตฺตสฺส อรญฺญวณฺณํ กเถตฺวา ตํ อาทาย ตตฺถ คตกาโล วิย สุหชฺชญาติมณฺฑลโต นิกฺกฑฺฒิตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตาปนํ นาม ชาติยา กิจฺจํ, ทุติยสฺส โปเถตฺวา ทุพฺพลีกรณํ ๒- วิย นิพฺพตฺตกฺขนฺเธสุ นิปติตฺวา ปราธีนมญฺจปรายนภาวกรณํ ชราย กิจฺจํ, ตติยสฺส ติเณฺหน อสินา สีสจฺเฉทนํ วิย ชีวิตกฺขยปาปนํ มรณสฺส กิจฺจนฺติ เวทิตพฺพํ. อปิเจตฺถ ชาติทุกฺขํ สาทีนวมหากนฺตารปฺปเวโส วิย ทฏฺฐพฺพํ, ชราทุกฺขํ ตตฺถ อนฺนปานรหิตสฺส ทุพฺพลฺยํ ๓- วิย ทฏฺฐพฺพํ. มรณทุกฺขํ ทุพฺพลสฺส อิริยาปถปวตฺตเน วิหตปรกฺกมสฺส พนฺธาทีหิ ๔- อนยพฺยสนาปาทนํ วิย ทฏฺฐพฺพนฺติ. โสกนิทฺเทส [๑๙๔] โสกนิทฺเทเส วิยสตีติ ๕- พฺยสนํ. หิตสุขํ ขิปติ วิทฺธํเสตีตฺยตฺโถ. ญาตีนํ พฺยสนํ ญาติพฺยสนํ, โจรโรคภยาทีหิ ญาติกฺขโย ญาติวินาโสตฺยตฺโถ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ. วิตุชฺชมานมมฺมานํ ๒ ฉ.ม. ทุพฺพลกรณํ ๓ ฉ.ม. ทุพฺพลํ @๔ ฉ.ม. วาฬาทีหิ ๕ ฉ.ม. พฺยสตีติ. เอวมุปริปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๐.
เตน ญาติพฺยสเนน. ผุฏฺฐสฺสาติ อชฺโฌตฺถตสฺส, อภิภูตสฺส สมนฺนาคตสฺสาติ อตฺโถ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยมฺปน วิเสโส:- โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ, ราชโจราทิวเสน โภคกฺขโย โภควินาโสตฺยตฺโถ. โรโคเยว พฺยสนํ โรคพฺยสนํ. โรโค หิ อาโรคฺยํ วิยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํ. สีลสฺส พฺยสนํ สีลพฺยสนํ. ทุสฺสีลฺยสฺเสตํ นามํ. สมฺมาทิฏฺฐึ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิเอว พฺยสนํ ทิฏฺฐิพฺยสนํ. เอตฺถ จ ปุริมานิ เทฺว อนิปฺผนฺนานิ, ปจฺฉิมานิ ตีณิ นิปฺผนฺนานิ ติลกฺขณพฺภาหตานิ. ปุริมานิปิ ๑- ตีณิ เนว กุสลานิ น อกุสลานิ, สีลทิฏฺฐิพฺยสนทฺวยํ อกุสลํ. อญฺญตรญฺญตเรนาติ คหิเตสุ วา เยน เกนจิ อคฺคหิเตสุ วา มิตฺตามจฺจพฺยสนาทีสุ เยน เกนจิ. สมนฺนาคตสฺสาติ สมนุพนฺธสฺส อปริมุจฺจมานสฺส. อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมนาติ เยน เกนจิ โสกทุกฺขสฺส อุปฺปตฺติเหตุนา. โสโกติ โสจนวเสน ๒- โสโก. อิทํ เอเตหิ การเณหิ อุปฺปชฺชนกโสกสฺส สภาวปจฺจตฺตํ. โสจนาติ โสจนากาโร. โสจิตตฺตนฺติ โสจิตภาโว. อนฺโตโสโกติ อพฺภนฺตเร โสโก. ทุติยปทํ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตํ. โส หิ อพฺภนฺตรํ สุกฺขาเปนฺโต ปริสุกฺขาเปนฺโต ๓- อุปฺปชฺชตีติ "อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก"ติ วุจฺจติ. เจตโส ปริชฺฌายนาติ จิตฺตสฺส ฌายนากาโร. โสโก หิ อุปฺปชฺชมาโน อติวิย ๔- จิตฺตํ ฌาเปติ ทหติ, ๕- "จิตฺตํ เม ฌามํ, น เม กิญฺจิ ปฏิภาตี"ติ วทาเปติ. ทุกฺขิโต มโน ทุมฺมโน, ตสฺส ภาโว โทมนสฺสํ. อนุปวิฏฺฐฏฺเฐน โสโกว สลฺลนฺติ โสกสลฺลํ. อยํ วุจฺจติ โสโกติ อยํ โสโก นาม กถิยติ. โส ปนายํ กิญฺจาปิ อตฺถโต โทมนสฺสเวทนาว โหติ, เอวํ สนฺเตปิ อนฺโต นิชฺฌายนลกฺขโณ, เจตโส ปรินิชฺฌายนรโส, อนุโสจนปจฺจุปฏฺฐาโน. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปุริมานิ จ ๒ ฉ.ม. โสจนกวเสน @๓ ฉ.ม. อพฺภนฺตเร สุกฺขาเปนฺโต วิย ปริสุกฺขาเปนฺโต วิย ๔ ฉ.ม. อคฺคิ วิย @๕ ฉ.ม. ปริทหติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๑.
โสกสฺส ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพติ เอตฺถ ปน อยํ สภาวทุกฺขตฺตา เจว ทุกฺขสฺส จ วตฺถุภาเวน ทุกฺโขติ วุตฺโต. กตรทุกฺขสฺส ๑-? กายทุกฺขสฺส เจว ชวนกฺขเณ จ โทมนสฺสทุกฺขสฺส. โสกเวเคน หิ หทเย วา มหาคณฺโฑ อุฏฺฐหิตฺวา ปริปจฺจิตฺวา ภิชฺชติ, มุขโต วา กาฬโลหิตํ นิกฺขมติ, พลวกายทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ. "เอตฺตกา เม ญาตโย ขยํ คตา, เอตฺตกา เม โภคา"ติ จินฺเตนฺตสฺส จ พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. อิติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาเวนเปส ทุกฺโขติ เวทิตพฺโพ. อปิจ:- สตฺตานํ หทยํ โสโก สลฺลํ วิย วิตุชฺชติ อคฺคิตตฺโตว นาราโจ ภุสญฺจ อุหเต ๒- ปุน. สมาวหติ จ พฺยาธิ- ชรามรณเภทนํ ทุกฺขมฺปิ วิวิธํ ยสฺมา ตสฺมา ทุกฺโขติ วุจฺจตีติ. ปริเทวนิทฺเทส [๑๙๕] ปริเทวนิทฺเทเส "มยฺหํ ธีตา มยฺหํ ปุตฺโต"ติ เอวํ อาทิสฺส อาทิสฺส เทวนฺติ โรทนฺติ เอเตนาติ อาเทโว. ตํ ตํ วณฺณํ ปริกิตฺเตตฺวา ๓- เทวนฺติ เอเตนาติ ปริเทโว. ตโต ปรานิ เทฺว เทฺว ปทานิ ปุริมทฺวยสฺเสว อาการภาวนิทฺเทสวเสน วุตฺตานิ. วาจาติ วจนํ. ปลาโปติ ตุจฺฉนิรตฺถกวจนํ. อุปฑฺฒภณิตอญฺญภณิตาทิวเสน วิรูโป ปลาโปติ ๔- วิปฺปลาโป. ลาลโปติ ปุนปฺปุนํ ลปนํ. ลาลปฺปนากาโร ลาลปฺปนา. ลาลปฺปิตสฺส ภาโว ลาลปฺปิตตฺตํ. อยํ วุจฺจติ ปริเทโวติ อยํ ปริเทโว นาม กถิยติ. โส ลาลปฺปนลกฺขโณ, คุณโทสปริกิตฺตนรโส, สมฺภมปจฺจุปฏฺฐาโน. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กตรทุกฺขสฺสาติ ๒ ฉ.ม. ฑหเต @๓ ปริกิตฺเตตฺวา ปริกิตฺเตตฺวา ๔ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๒.
ปริเทวสฺส ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพติ เอตฺถ ปน อยมฺปิ สยํ น ทุกฺโข, กายทุกฺขโทมนสฺสทุกฺขานํ ปน วตฺถุภาเวน ทุกฺโขติ วุตฺโต. ปริเทวนฺโต หิ อตฺตโน ขนฺธํ มุฏฺฐีหิ โปเถติ, อุโภหิ หตฺเถหิ อุรํ ปหรติ ปึสติ, ๑- สีเสน ภิตฺติยา สทฺธึ ยุชฺฌติ. เตนสฺส พลวกายทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, "เอตฺตกา เม ญาตโย ขยํ วยํ อพฺภตฺถํ คตา"ติอาทีนิ จินฺเตติ, เตนสฺส พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. อิติ อิเมสํ ทฺวินฺนมฺปิ ทุกฺขานํ วตฺถุภาเวน ทุกฺโขติ เวทิตพฺโพ. อปิจ:- ยํ โสกสลฺลวิหโต ปริเทวมาโน กณฺโฐฏฺฐตาลุตลโสสชมปฺปสยฺหํ ๒- ภิยฺโยธิมตฺตมธิคจฺฉติเยว ทุกฺขํ ทุกฺโขติ เตน ภควา ปริเทวมาหาติ. ทุกฺขโทมนสฺสนิทฺเทส [๑๙๖-๗] ทุกฺขโทมนสฺสนิทฺเทสา เหฏฺฐา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ ๓- วณฺณิตตฺตา ปากฏาเอว. ลกฺขณาทีนิ ปน เนสํ ตตฺถ วุตฺตาเนว. "ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพ, โทมนสฺสสฺส ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพ"ติ เอตฺถ ปน อุภยมฺเปตํ สยญฺจ ทุกฺขตฺตา กายิกเจตสิกทุกฺขานญฺจ วตฺถุภาเวน ทุกฺขนฺติ วุตฺตํ. หตฺถปาทานํ หิ กณฺณนาสิกานญฺจ เฉทนทุกฺเขน ทุกฺขิตสฺส อนาถสาลายํ อุจฺฉิฏฺฐกปาลํ ปุรโต กตฺวา นิปนฺนสฺส วณมุเขหิ ปุฬุเวสุ ๔- นิกฺขมนฺเตสุ พลวกายทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ. นานารงฺครตฺตวตฺถํ มนุญฺญาลงฺการํ นกฺขตฺตํ กีฬนฺตํ มหาชนํ ทิสฺวา พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. เอวํ ตาว ทุกฺขสฺส ทฺวินฺนมฺปิ ทุกฺขานํ วตฺถุภาโว เวทิตพฺโพ. อปิจ:- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปิสติ ๒ สี.....ตาลุคลโสสชมปฺปสยฺหํ @๓ สงฺคณี. อ. ๑/๔๑๓/๓๑๔ ๔ ฉ.ม. ปุฬุวเกสุ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๓.
ปีเฬติ กายิกมิทํ ทุกฺขํ ทุกฺขญฺจ มานสํ ภิยฺโย ชนยติ ยสฺมา ตสฺมา ทุกฺขนฺติ วิเสสโตติ. ๑- เจโตทุกฺขสมปฺปิตา ปน เกเส ปกิริย อุรานิ ปติปึเสนฺติ ๒- อาวฏฺฏนฺติ วิวฏฺฏนฺติ, ฉินฺนปปาตํ ปปตนฺติ, สตฺถํ อาหรนฺติ, วิสํ ขาทนฺติ, รชฺชุยา อุพฺพนฺธนฺติ, อคฺคึ ปวิสนฺติ. ตํ ตํ วิปรีตํ วตฺถุํ ตถา ตถา วิปฺปฏิสาริโน ปริฑยฺหมานจิตฺตา จินฺเตนฺติ. เอวํ โทมนสฺสสฺส อุภินฺนํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาโว เวทิตพฺโพ. อปิจ:- ปีเฬติ ยโต จิตฺตํ กายสฺส จ ปีฬนํ สมาวหติ ทุกฺขนฺติ โทมนสฺสมฺปิ โทมนสฺสํ ตโต อาหูติ. อุปายาสนิทฺเทส [๑๙๘] อุปายาสนิทฺเทเส อายาสนฏฺเฐน อายาโส. สํสีทนวิสีทนาการปฺปวตฺตสฺส จิตฺตกิลมถสฺเสตํ นามํ. พลวอายาโส อุปายาโส. อายาสิตสฺส ภาโว อายาสิตตฺตํ. อุปายาสิตสฺส ภาโว อุปายาสิตตฺตํ. อยํ วุจฺจติ อุปายาโสติ อยํ อุปายาโส นาม กถิยติ. โส ปเนส พฺยาสตฺติลกฺขโณ, นิตฺถุนนรโส, วิสาทปจฺจุปฏฺฐาโน. อุปายาสสฺส ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพติ เอตฺถ ปน อยมฺปิ สยํ น ทุกฺโข, อุภินฺนมฺปิ ปน ๓- ทุกฺขานํ วตฺถุภาเวน ทุกฺโขติ วุตฺโต. กุปิเตน หิ รญฺญา อิสฺสริยํ อจฺฉินฺทิตฺวา หตปุตฺตภาติกานํ อาณตฺตวธานํ ภเยน อฏวึ ปวิสิตฺวา นิลีนานํ มหาวิสาทปฺปตฺตานํ ทุกฺขฏฺฐาเนน ทุกฺขเสยฺยาย ทุกฺขนิสชฺชาย พลวกายทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, "เอตฺตกา โน ญาตกา เอตฺตกา โภคา นฏฺฐา"ติ จินฺเตนฺตานํ พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. อิติ อิเมสํ ทฺวินฺนมฺปิ ทุกฺขานํ วตฺถุภาเวน ทุกฺโขติ เวทิตพฺโพ. ๔- อปิจ:- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิเสสโต วุตฺตนฺติ ๒ ฉ.ม. ปติปิสนฺติ @๓ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ๔ ฉ.ม. เวทิตพฺโพติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๔.
จิตฺตสฺส ปริทหนา กายสฺส จ วิสาทนา อธิมตฺตํ ยํ ทุกฺขมุปายาโส ชเนติ ทุกฺโข ตโต วุตฺโตติ. เอตฺถ จ มนฺทคฺคินา อนฺโตภาชเนเยว เตลาทีนํ ปาโก วิย โสโก, ติกฺขคฺคินา ปจฺจมานสฺส ภาชนโต พหิ นิกฺขมนํ วิย ปริเทโว, พหิ นิกฺขนฺตาวเสสสฺส นิกฺขมิตุมฺปิ อปฺปโหนฺตสฺส อนฺโตภาชเนเยว ยาว ปริกฺขยา ปาโก วิย อุปายาโส ทฏฺฐพฺโพ. อปฺปิยสมฺปโยคนิทฺเทส [๑๙๙] อปฺปิยสมฺปโยคนิทฺเทเส ยสฺสาติ เย อสฺส. อนิฏฺฐาติ อปริเยสิตา. ปริเยสิตา วา โหนฺตุ อปริเยสิตา วา, อปริเยสิตพฺพานํ ๑- นามํ เจตํ ๒- อมนาปารมฺมณานํ. มนสฺมึ น กมนฺติ น ปวิสนฺตีติ อกนฺตา. มนสฺมึ น อปฺปิยนฺติ, น วา มนํ วฑฺเฒนฺตีติ อมนาปา. รูปาติอาทิ เตสํ สภาวนิทสฺสนํ. อนตฺถํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อนตฺถกามา. อหิตํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อหิตกามา. อผาสุํ ทุกฺขวิหารํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อผาสุกกามา. จตูหิ โยเคหิ เขมํ นิพฺภยํ วิวฏฺฏํ น อิจฺฉนฺติ, สภยํ วฏฺฏเมว เนสํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อโยคกฺเขมกามา. อปิจ สทฺธาทีนํ วุทฺธิสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส อกามนโต เตสํเยว หานิสงฺขาตสฺส อนตฺถสฺส จ กามนโต อนตฺถกามา. สทฺธาทีนํเยว อุปายภูตสฺส หิตสฺส อกามนโต สทฺธาหานิอาทีนํ อุปายภูตสฺส อหิตสฺส จ กามนโต อหิตกามา. ผาสุวิหารสฺส ๓- อกามนโต อผาสุวิหารสฺส จ กามนโต อผาสุกกามา. ยสฺส กสฺสจิ นิพฺภยสฺส อกามนโต ภยสฺส จ กามนโต อโยคกฺเขมกามาติ เอวเมตฺถ ๔- อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ๒ ฉ.ม. นาเมเวตํ @๓ ฉ.ม. ผาสุกวิหารสฺส ๔ ฉ.ม. เอวมฺเปตฺถ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๕.
สงฺคตีติ คนฺตฺวา สํโยโค. สมาคโมติ อาคเตหิ สํโยโค. สโมธานนฺติ ฐานนิสชฺชาทีสุ สหภาโว. มิสฺสีภาโวติ สพฺพกิจฺจานํ สหกรณํ. อยํ สตฺตวเสน โยชนา. สงฺขารวเสน ปน ยํ ลพฺภติ, ตํ คเหตพฺพํ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ อปฺปิยสมฺปโยโค นาม กถิยติ. โส อนิฏฺฐสโมธานลกฺขโณ, จิตฺตวิฆาตกรณรโส, อนตฺถภาวปจฺจุปฏฺฐาโน. โส อตฺถโต เอโก ธมฺโม นาม นตฺถิ, เกวลํ อปฺปิยสมฺปยุตฺตานํ ทุวิธสฺสาปิ ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺโขติ วุตฺโต. อนิฏฺฐานิ หิ วตฺถูนิ สโมธานคตานิ วิชฺฌนเฉทนผาลนาทีหิ กายิกมฺปิ ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺติ, อุพฺเพคชนนโต มานสมฺปิ. เตเนตํ วุจฺจติ:- ทิสฺวาว อปฺปิเย ทุกฺขํ ปฐมํ โหติ เจตสิ ตทุปกฺกมสมฺภูต- มถ กาเย ยโต อิธ. ตโต ทุกฺขทฺวยสฺสาปิ วตฺถุโต โส มเหสินา ทุกฺโข วุตฺโตติ วิญฺเญยฺโย อปฺปิเยหิ สมาคโมติ. ปิยวิปฺปโยคนิทฺเทส [๒๐๐] ปิยวิปฺปโยคนิทฺเทโส วุตฺตปฏิปกฺขนเยเนว เวทิตพฺโพ. มาตา วาติอาทิ ปเนตฺถ อตฺถกาเม สรูเปน ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ มมายตีติ มาตา. ปิยายตีติ ปิตา. ภชตีติ ภาตา. ตถา ภคินี. เมตฺตายนฺตีติ มิตฺตา. มินนฺตีติ วา มิตฺตา, สพฺพคุเยฺหสุ อนฺโต ปกฺขิปนฺตีติ อตฺโถ. กิจฺจกรณีเยสุ สหภาวฏฺเฐน อมา โหนฺตีติ อมจฺจา. อยํ อมฺหากํ อชฺฌตฺติโกติ เอวํ ชานนฺติ, ญายนฺติ วาติ ญาตี. โลหิเตน สมฺพนฺธาติ สาโลหิตา. เอวเมตานิ ปทานิ อตฺถโต เวทิตพฺพานิ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ ปิเยหิ วิปฺปโยโค นาม กถิยติ. โส อิฏฺฐวตฺถุวิโยคลกฺขโณ, โสกุปฺปาทนรโส, พฺยาสนปจฺจุปฏฺฐาโน. ๑- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พฺยสน....--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๖.
โส อตฺถโต เอโก ธมฺโม นาม นตฺถิ, เกวลํ ปิยวิปฺปยุตฺตานํ ทุวิธสฺสาปิ ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺโขติ วุตฺโต. อิฏฺฐานิ หิ วตฺถูนิ วิยุชฺชมานานิ สรีรสฺส โสสนมิลาปนาทิภาเวน กายิกมฺปิ ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺติ, ยมฺปิ โน อโหสิ, ตมฺปิ โน นตฺถีติ อนุโสจนาปนโต มานสมฺปิ. เตเนตํ วุจฺจติ:- ญาติธนาทิวิโยคา โสกสรสมปฺปิตา วิตุชฺชนฺติ พาลา ยโต ตโต ยํ ทุกฺโขติ มโต ปิยวิปฺปโยโคติ. ๑- อิจฺฉานิทฺเทส [๒๐๑] อิจฺฉานิทฺเทเส ชาติธมฺมานนฺติ ชาติสภาวานํ ชาติปกติกานํ. อิจฺฉา อุปฺปชฺชตีติ ตณฺหา อุปฺปชฺชติ. อโห วตาติ ปตฺถนา. น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพนฺติ ยํ เอตํ "อโห วต มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสาม, น จ วต โน จาติ อาคจฺเฉยฺยา"ติ เอวํ ปหีนสมุทเยสุ สาธูสุ วิชฺชมานํ อชาติธมฺมตฺตํ ปรินิพฺพุเตสุ จ วิชฺชมานํ ชาติยา อนาคมนํ อิจฺฉิตํ, ตํ อิจฺฉนฺตสฺสาปิ มคฺคภาวนาย วินา อปตฺตพฺพโต อนิจฺฉนฺตสฺสาปิ ๒- จ มคฺคภาวนาย ปตฺตพฺพโต น อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ นาม โหติ. อิทมฺปีติ เอตมฺปิ. อุปริ วิเสสานิ ๓- อุปาทาย ปิกาโร. ยมฺปิจฺฉนฺติ เยนปิ ธมฺเมน อลพฺภเนยฺยวตฺถุํ อิจฺฉนฺโต น ลภติ, ตํ อลพฺภเนยฺยวตฺถุมฺหิ อิจฺฉนํ ทุกฺขนฺติ เวทิตพฺพํ. ชราธมฺมานนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวเมตฺถ อลพฺภเนยฺยวตฺถูสุ อิจฺฉาว "ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ, ตมฺปิ ทุกขนฺ"ติ วุตฺตา. สา อลพฺภเนยฺยวตฺถุอิจฺฉนลกฺขณา, ตปฺปริเยสนรสา, เตสํ อปฺปตฺติปจฺจุปฏฺฐานา. ทฺวินฺนมฺปิ ปน ทุกฺขานํ วตฺถุภาวโต ทุกฺขาติ วุตฺตา. เอกจฺโจ หิ ราชา ภวิสฺสตีติ สมฺภาวิโต โหติ. โส ฉินฺนภินฺนคเณน ปริวาริโต ปพฺพตวิสมํ วา วนคหนํ วา ปวิสติ. อถ ราชา ตํ ปวตฺตึ ญตฺวา พลกายํ เปเสสิ. ๔- โส @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปิยวิโยโคติ ๒ ฉ.ม. อนิจฺฉนฺตสฺส ๓ ฉ.ม. เสสานิ @๔ ฉ.ม. เปเสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๗.
ราชปุริเสหิ นิหตปริวาโร สยมฺปิ ลทฺธปฺปหาโร ปลายมาโน รุกฺขนฺตรํ วา ปาสาณนฺตรํ วา ปวิสติ. ตสฺมึ สมเย มหาเมโฆ อุฏฺฐหติ, ติพฺพนฺธการา กาฬวทฺทลิกา โหติ. อถ นํ สมนฺตโต กาฬกิปิลฺลิกาทโย ปาณา ปริวาเรตฺวา คณฺหนฺติ. เตนสฺส พลวกายทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ. มํ เอกํ นิสฺสาย เอตฺตกา ญาตี จ โภคา จ วินฏฺฐาติ จินฺเตนฺตสฺส พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. อิติ อยํ อิจฺฉา อิเมสํ ทฺวินฺนมฺปิ ทุกฺขานํ วตฺถุภาเวน ทุกฺขาติ เวทิตพฺพา. อปิจ:- ตํ ตํ ปตฺถยมานานํ ตสฺส ตสฺส อลาภโต ยํ วิฆาตมยํ ทุกฺขํ สตฺตานํ อิธ ชายติ. อลพฺภเนยฺยวตฺถูนํ ปตฺถนา ตสฺส การณํ ยสฺมา ตสฺมา ชิโน ทุกฺขํ อิจฺฉิตาลาภมพฺรวีติ. อุปาทานกฺขนฺธนิทฺเทส [๒๐๒] อุปาทานกฺขนฺธสฺส นิทฺเทเส สงฺขิตฺเตนาติ เทสนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทุกฺขํ หิ เอตฺตกานิ ทุกฺขสตานีติ วา เอตฺตกานิ ทุกฺขสหสฺสานีติ วา เอตฺตกานิ ทุกฺขสตสหสฺสานีติ วา สงฺขิปิตุํ น สกฺกา, เทสนา ปน สกฺกา. ตสฺมา "ทุกฺขํ นาม อญฺญํ กิญฺจิ นตฺถิ, สงฺขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา"ติ เทสนํ สงฺขิปนฺโต ๑- เอวมาห. เสยฺยถีทนฺติ นิปาโต. ตสฺส เต กตเม อิติ เจติ อตฺโถ. รูปูปาทานกฺขนฺโธติอาทีนํ อตฺโถ ขนฺธวิภงฺเค วณฺณิโตเยว. ขนฺธานํ ทุกฺขฏฺโฐ เวทิตพฺโพติ เอตฺถ ปน:- ชาติปฺปภูติกํ ทุกฺขํ ยํ วุตฺตํ อิธ ตาทินา อวุตฺตํ ยญฺจ ตํ สพฺพํ วินา เอเต น วิชฺชติ. ยสฺมา ตสฺมา อุปาทานกฺ- ขนฺธา สงฺเขปโต อิเม ทุกฺขาติ วุตฺตา ทุกฺขนฺต- เทสเกน มเหสินา. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สงฺขิเปนฺโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๘.
ตถา หิ อินฺทนมิว ปาวโก, ลกฺขมิว ปหรณานิ, โครูปมิว ฑํสมกสาทโย, เขตฺตมิว ลาวกา, คามํ วิย คามฆาตกา, อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกเมว ชาติอาทโย นานปฺปกาเรหิ พาธยมานา ติณลตาทีนิ วิย ภูมิยํ, ปุปฺผผลปลฺลวาทีนิ วิย รุกฺเขสุ, อุปาทานกฺขนฺเธสุเยว นิพฺพตฺตนฺติ. อุปาทานกฺขนฺธานญฺจ อาทิทุกฺขํ ชาติ, มชฺเฌ ทุกฺขํ ชรา, ปริโยสานทุกฺขํ มรณํ, มารณนฺติกทุกฺขาภิฆาเตน ปริฑยฺหนทุกฺขํ โสโก ตทสหนโต ลาลปฺปนทุกฺขํ ปริเทโว, ตโต ธาตุกฺโขภสงฺขาตอนิฏฺฐโผฏฺฐพฺพสมาโยคโต กายสฺส อาพาธนทุกฺขํ ทุกฺขํ, เตน พาธิยมานานํ ปุถุชฺชนานํ ตตฺถ ปฏิฆุปฺปตฺติโต เจโตพาธนทุกฺขํ โทมนสฺสํ, โสกาทิวุฑฺฒิยา ชนิตวิสาทานํ อนุตฺถุนนทุกฺขํ อุปายาโส, มโนรถวิฆาตปฺปตฺตานํ อิจฺฉาวิฆาตทุกฺขํ อิจฺฉิตาลาโภติ เอวํ นานปฺปการโต อุปปริกฺขิยมานา อุปาทานกฺขนฺธาว ทุกฺขาติ ยเทตํ เอกเมกํ ทสฺเสตฺวา วุจฺจมานํ อเนเกหิ กปฺเปหิ น สกฺกา อเสสโต วตฺตุํ, ตํ สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ เอกชลพินฺทุมฺหิ สกลสมุทฺทชลรสํ วิย เยสุ เกสุจิ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสตุํ "สงฺขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา"ติ ภควา อโวจาติ. ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------- ๒. สมุทยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา [๒๐๓] สมุทยสจฺจนิทฺเทเส ยายํ ตณฺหาติ ยา อยํ ตณฺหา. โปโนพฺภวิกาติ ๑- ปุนพฺภวกรณํ ปุโนพฺภโว, ปุโนพฺภโว สีลมสฺสาติ โปโนพฺภวิกา. อปิจ ปุนพฺภวํ เทติ, ปุนพฺภวาย สํวตฺตติ, ปุนปฺปุนํ ภเว นิพฺพตฺเตตีติ โปโนพฺภวิกา. สา ปเนสา ปุนพฺภวสฺส ทายิกาปิ อตฺถิ อทายิกาปิ, ปุนพฺภวาย สํวตฺตนิกาปิ อตฺถิ อสํวตฺตนิกาปิ. ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อุปธิเวปกฺกมตฺตาปิ. สา ปุนพฺภวํ @เชิงอรรถ: ๑ สี. โปโนภวิกา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๙.
ททมานาปิ อททมานาปิ ปุนพฺภวาย สํวตฺตมานาปิ อสํวตฺตมานาปิ ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อุปธิเวปกฺกาปิ ๑- โปโนพฺภวิกาเอวาติ นามํ ลภติ. อภินนฺทนสงฺขาเตน นนฺทิราเคน สห คตาติ นนฺทิราคสหคตา. นนฺทิราเคน สทฺธึ อตฺถโต เอกตฺตเมว คตาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺรตตฺราภินนฺทินีติ ยตฺร ยตฺร อตฺตภาโว, ตตฺรตตฺราภินนฺทินี. รูปาทีสุ วา อารมฺมเณสุ ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, รูปาภินนฺทินี สทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพธมฺมาภินนฺทินีติ อตฺโถ. เสยฺยถีทนฺติ นิปาโต. ตสฺส สา กตมาติ เจติ อตฺโถ. กามตณฺหาติ กาเม ตณฺหา กามตณฺหา. ปญฺจกามคุณิกราคสฺเสตํ นามํ. ๒- ภเว ตณฺหา ภวตณฺหา. ภวปตฺถนาวเสน อุปฺปนฺนสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสหคตสฺส รูปารูปภวราคสฺส จ ฌานนิกนฺติยา เจตํ อธิวจนํ. วิภเว ตณฺหา วิภวตณฺหา. อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตราคสฺเสตํ อธิวจนํ. อิทานิ ตสฺสา ตณฺหาย วตฺถุํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ สา โข ปเนสาติอาทิมาห. ตตฺถ อุปฺปชฺชตีติ ชายติ. นิวิสตีติ ปุนปฺปุนํ ปวตฺติวเสน ปติฏฺฐหติ. ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ ยํ โลกสฺมึ ปิยสภาวญฺเจว มธุรสภาวญฺจ. จกฺขุํ โลเกติอาทีสุ โลกสฺมึ หิ จกฺขฺวาทีสุ มมตฺเตน อภินิวิฏฺฐา สตฺตา สมฺปตฺติยํ ปติฏฺฐิตา อตฺตโน จกฺขุํ อาทาสาทีสุ นิมิตฺตคฺคหณานุสาเรน วิปฺปสนฺนปญฺจปสาทํ สุวณฺณวิมาเน อุคฺฆาฏิตมณิสีหปญฺชรํ วิย มญฺญนฺติ, โสตํ รชตปนาฬิกํ วิย ปามงฺคสุตฺตกํ วิย จ มญฺญนฺติ, ตุงฺคนาสาติ ลทฺธโวหารํ ฆานํ วฏฺเฏตฺวา ฐปิตหริตาลวฏฺฏึ วิย มญฺญนฺติ, ชิวฺหํ รตฺตกมฺพลปฏลํ วิย มุทุสินิทฺธมธุรรสทํ มญฺญนฺติ, กายํ สาลยฏฺฐึ วิย สุวณฺณโตรณํ วิย จ มญฺญนฺติ, มนํ อญฺเญสํ มเนน อสทิสํ อุฬารํ มญฺญนฺติ, รูปํ สุวณฺณกณฺณิการปุปฺผาทิวณฺณํ วิย, สทฺทํ มตฺตกรวิกโกกิลมนฺทธมิตมณิวํสนิคฺโฆสํ วิย, อตฺตนา ปฏิลทฺธานิ จตุสมุฏฺฐานิกคนฺธารมฺมณาทีนิ "กสฺส อญฺญสฺส เอวรูปานิ อตฺถี"ติ มญฺญนฺติ, เตสํ เอวํ มญฺญมานานํ ตานิ จกฺขฺวาทีนิ ปิยรูปานิ เจว สาตรูปานิ จ โหนฺติ. อถ เนสํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปธิเวปกฺกมตฺตาปิ ๒ ฉ.ม. อธิวจนํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๐.
ตตฺถ อนุปฺปนฺนา เจว ตณฺหา อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา จ ปุนปฺปุนํ ปวตฺติวเสน นิวิสติ. ตสฺมา ภควา "จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี"ติอาทิมาห. ตตฺถ อุปฺปชฺชมานาติ ยทา อุปฺปชฺชติ, ตทา เอตฺถ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. เอส นโย สพฺพตฺถาปีติ. สมุทยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. --------------- ๓. นิโรธสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา [๒๐๔] นิโรธสจฺจนิทฺเทเส โย ตสฺสาเยวา ตณฺหายาติ เอตฺถ "โย ตสฺเสว ทุกฺขสฺสา"ติ วตฺตพฺเพ ยสฺมา สมุทยนิโรเธเนว ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, โน อญฺญถา. ยถาห:- "ยถาปิ มูเล อนุปทฺทเว ทเฬฺห ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเรว รูหติ เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต นิพฺพตฺตเต ๑- ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุนนฺ"ติ. ๒- ตสฺมา ตํ ทุกฺขนิโรธํ ทสฺเสนฺโต สมุทยนิโรเธน ทสฺเสตุํ เอวมาห. สีหสมานวุตฺติโน หิ ตถาคตา, เต ทุกฺขํ นิโรเธนฺตา ทุกฺขนิโรธญฺจ ทสฺเสนฺตา เหตุมฺหิ ปฏิปชฺชนฺติ น ผเล. สุวานวุตฺติโน ปน อญฺญติตฺถิยา, เต ทุกฺขํ นิโรเธนฺตา ทุกฺขนิโรธญฺจ ทสฺเสนฺตา อตฺตกิลมถานุโยเคน เจว ตสฺเสว จ เทสนาย ผเล ปฏิปชฺชนฺติ น เหตุมฺหีติ สีหสมานวุตฺติตาย สตฺถา เหตุมฺหิ ปฏิปชฺชมาโน โย ตสฺสาเยวาติอาทิมาห. ตตฺถ ตสฺสาเยวาติ ยา สา อุปฺปตฺตินิเวสวเสน เหฏฺฐา ปกาสิตา, ตสฺสาเยว. อเสสวิราคนิโรโธติอาทีนิ สพฺพานิ นิพฺพานเววจนาเนว. นิพฺพานํ หิ อาคมฺม @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิพฺพตฺตตี ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๓๓๘/๗๕--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๑.
ตณฺหา อเสสา วิรชฺชติ นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ "ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ"ติ วุจฺจติ. นิพฺพานญฺจ อาคมฺม ตณฺหา จชิยติ ปฏินิสฺสชฺชิยติ มุจฺจติ น อลฺลียติ, ตสฺมา นิพฺพานํ "จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย"ติ วุจฺจติ. เอกเมว หิ นิพฺพานํ, นามานิ ปนสฺส สพฺพสงฺขตานํ นามปฏิปกฺขวเสน อเนกานิ นิพฺพานเววจนาเนว โหนฺติ. เสยฺยถีทํ? อเสสโต วิราโค นิโรโธ ๑- จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย ตณฺหกฺขโย อนุปฺปาโท อปฺปวตฺตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตํ อนายูหนํ อปฺปฏิสนฺธิ อปฺปฏิวตฺติ ๒- อคติ อชาตํ อชรํ อพฺยาธิ อมตํ อโสกํ อปริเทวํ อนุปายาสํ อสงฺกิลิฏฺฐนฺติอาทีนิ. อิทานิ มคฺเคน ฉินฺนาย นิพฺพานํ อาคมฺม อปฺปวตฺตึ ปตฺตายปิ จ ตณฺหาย เยสุ วตฺถูสุ ตสฺสา อุปฺปตฺติ ทสฺสิตา, ตตฺเถว อภาวํ ทสฺเสตุํ สา โข ปเนสาติอาทิมาห. ตตฺถ ยถา ปุริโส เขตฺเต ชาตํ ติตฺตํ อลาพุวลฺลึ ทิสฺวา อคฺคโต ปฏฺฐาย มูลํ ปริเยสิตฺวา ฉินฺเทยฺย, สา อนุปุพฺเพน มิลายิตฺวา อปญฺญตฺตึ คจฺเฉยฺย. ตโต ตสฺมึ เขตฺเต ติตฺตอลาพุ นิรุทฺธา ปหีนาติ วุจฺเจยฺย, เอวเมว เขตฺเต ติตฺตอลาพุ วิย จกฺขฺวาทีสุ ตณฺหา. สา อริยมคฺเคน มูเล ฉินฺนา นิพฺพานํ อาคมฺม อปฺปวตฺตึ คจฺฉติ. ๓- เอวํ คตา ปน เตสุ วตฺถูสุ เขตฺเต ติตฺตอลาพุ วิย น ปญฺญายติ. ยถา จ อฏวิโต โจเร อาเนตฺวา นครสฺส ทกฺขิณทฺวาเร ฆาเตยฺยุํ, ตโต อฏวิยํ โจรา มตาติ วา มาริตาติ วา วุจฺเจยฺยุํ, เอวเมว อฏวิยํ โจรา วิย ยา จกฺขฺวาทีสุ ตณฺหา, สา ทกฺขิณทฺวาเร โจรา วิย นิพฺพานํ อาคมฺม นิรุทฺธตฺตา นิพฺพาเน นิรุทฺธา. เอวํ นิรุทฺธา ปน เตสุ วตฺถูสุ อฏวิยํ โจรา วิย น ปญฺญายติ. เตนสฺสา ตตฺเถว นิโรธํ ๔- ทสฺเสนฺโต "จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ. เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี"ติอาทิมาห. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ. นิโรธสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อเสสวิราคนิโรโธ ๒ ฉ.ม. อนุปปตฺติ @๔ ฉ.ม. นิรุทฺธํ ๓ ม. คจฺเฉยฺย--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๒.
๔. มคฺคสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา [๒๐๕] มคฺคสจฺจนิทฺเทเส อยเมวาติ อญฺญมคฺคปฏิกฺเขปนตฺถํ นิยมนํ. อริโยติ ตํตํมคฺควชฺเฌหิ กิเลเสหิ อารกตฺตา อริยภาวกรตฺตา อริยผลปฏิลาภกรตฺตา จ อริโย. อฏฺฐ องฺคานิ อสฺสาติ อฏฺฐงฺคิโก. สฺวายํ จตุรงฺคิกา วิย เสนา ปญฺจงฺคิกํ วิย ตุริยํ องฺคมตฺตเมว โหติ, องฺควินิมุตฺโต นตฺถิ. นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคิยติ, นิพฺพานํ วา มคฺคติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค. เสยฺยถีทนฺติ โส กตโมติ เจติ อตฺโถ. อิทานิ องฺคมตฺตเมว มคฺโค โหติ, องฺควินิมุตฺโต นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต สมฺมาทิฏฺฐิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธีติ อาห. ตตฺถ สมฺมา ทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฏฺฐิ. สมฺมา อภินิโรปนลกฺขโณ สมฺมาสงฺกปฺโป. สมฺมา ปริคฺคหลกฺขณา สมฺมาวาจา. สมฺมา สมุฏฺฐาปนลกฺขโณ สมฺมากมฺมนฺโต. สมฺมา โวทานลกฺขโณ ๑- สมฺมาอาชีโว. สมฺมา ปคฺคหลกฺขโณ สมฺมาวายาโม. สมฺมา อุปฏฺฐานลกฺขณา สมฺมาสติ. สมฺมา สมาธานลกฺขโณ สมฺมาสมาธิ. เตสุ จ เอเกกสฺส ตีณิ ตีณิ กิจฺจานิ โหนฺติ. เสยฺยถีทํ? สมฺมาทิฏฺฐิ ตาว อญฺเญหิปิ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ สทฺธึ มิจฺฉาทิฏฺฐึ ปชหติ, นิโรธํ อารมฺมณํ กโรติ. สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปสฺสติ ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหวิธมนวเสน อสมฺโมหโต. สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ตเถว มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีนิ จ ปชหนฺติ, นิโรธญฺจ อารมฺมณํ กโรนฺติ. วิเสสโต ปเนตฺถ สมฺมาสงฺกปฺโป สหชาตธมฺเม อภินิโรเปติ, สมฺมาวาจา สมฺมา ปริคฺคณฺหาติ, สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมา สมุฏฺฐาเปติ, สมฺมาอาชีโว สมฺมา โวทาเปติ, สมฺมาวายาโม สมฺมา ปคฺคณฺหาติ, สมฺมาสติ สมฺมา อุปฏฺฐาติ, สมฺมาสมาธิ สมฺมา ปทหติ. อปิเจสา สมฺมาทิฏฺฐิ นาม ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา โหติ, มคฺคกาเล เอกกฺขณา เอการมฺมณา. กิจฺจโต ปน ทุกฺเข ญาณนฺติอาทีนิ จตฺตาริ @เชิงอรรถ: ๑ ม. โวทาปนลกฺขโณ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๓.
นามานิ ลภติ. สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา โหนฺติ, มคฺคกาเล เอกกฺขณา เอการมฺมณา. เตสุ สมฺมาสงฺกปฺโป กิจฺจโต เนกฺขมฺมสงฺกปฺโปติอาทีนิ ตีณิ นามานิ ลภติ. สมฺมาวาจาทโย ตโย ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา วิรติโยปิ โหนฺติ เจตนาโยปิ, มคฺคกฺขเณ ปน วิรติโยว. สมฺมาวายาโม สมฺมาสตีติ อิทมฺปิ ทฺวยํ กิจฺจโต สมฺมปฺปธานสติปฏฺฐานวเสน จตฺตาริ นามานิ ลภติ. สมฺมาสมาธิ ปน ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ สมฺมาสมาธิเยว. อิติ อิเมสุ อฏฺฐสุ ธมฺเมสุ ภควตา นิพฺพานาธิคมาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน พหุปฺปการตฺตา ปฐมํ สมฺมาทิฏฺฐิ เทสิตา. อยญฺหิ "ปญฺญาปโชโต ปญฺญาสตฺถนฺ"ติ ๑- ปวุตฺตา. ตสฺมา เอตาย ปุพฺพภาเค วิปสฺสนาญาณสงฺขาตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา อวิชฺชนฺธการํ วิธเมตฺวา ๒- กิเลสโจเร ฆาเตนฺโต เขเมน โยคาวจโร นิพฺพานํ ปาปุณาติ. เตน วุตฺตํ "นิพฺพานาธิคมาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน พหุปฺปการตฺตา ปฐมํ สมฺมาทิฏฺฐิ เทสิตา"ติ. สมฺมาสงฺกปฺโป ปน ตสฺสา พหุปฺปกาโร. ตสฺมา ตทนนฺตรํ วุตฺโต. ยถา หิ เหรญฺญิโก หตฺเถน ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา จกฺขุนา กหาปณํ โอโลเกนฺโต "อยํ กูโฏ อยํ เฉโก"ติ ชานาติ, เอวํ โยคาวจโรปิ ปุพฺพภาเค วิตกฺเกน วิตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา วิปสฺสนาปญฺญาย โอโลกยมาโน "อิเม ธมฺมา กามาวจรา อิเม ธมฺมา รูปาวจราทโย"ติ ชานาติ. ยถา วา ปน ปุริเสน โกฏิยํ คเหตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ทินฺนํ มหารุกฺขํ ตจฺฉโก วาสิยา ตจฺเฉตฺวา กมฺเม อุปเนติ, เอวํ วิตกฺเกน วิตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา ทินฺเน ธมฺเม โยคาวจโร ปญฺญาย "อิเม ธมฺมา กามาวจรา อิเม ธมฺมา รูปาวจรา"ติอาทินา นเยน ปริจฺฉินฺทิตฺวา กมฺเม อุปเนติ. เตน วุตฺตํ "สมฺมาสงฺกปฺโป ปน ตสฺสา พหุปฺปกาโร. ตสฺมา ตทนนฺตรํ วุตฺโต"ติ. @เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ๓๔/๒๐,๒๙/๒๔,๒๖ ๒ ฉ.ม. วิทฺธํเสตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๔.
สฺวายํ ยถา สมฺมาทิฏฺฐิยา, เอวํ สมฺมาวาจายปิ อุปการโก. ยถาห "ปุพฺเพ โข คหปติ วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทตี"ติ. ๑- ตสฺมา ตทนนฺตรํ สมฺมาวาจา วุตฺตา. ยสฺมา ปน อิทญฺจิทญฺจ กริสฺสามาติ ปฐมํ วาจาย สํวิทหิตฺวา โลเก กมฺมนฺเต ปโยเชนฺติ, ตสฺมา วาจา กายกมฺมสฺส อุปการิกาติ สมฺมาวาจาย อนนฺตรํ สมฺมากมฺมนฺโต วุตฺโต. จตุพฺพิธํ ปน วจีทุจฺจริตํ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ ปหาย อุภยํ สุจริตํ ปูเรนฺตสฺเสว ยสฺมา อาชีวฏฺฐมกํ สีลํ ปูรติ, น อิตรสฺส. ตสฺมา ตทุภยานนฺตรํ สมฺมาอาชีโว วุตฺโต. เอวํ สุทฺธาชีเวน "ปริสุทฺโธ เม อาชีโว"ติ เอตฺตาวตา ปริโตสํ กตฺวา ๒- สุตฺตปมตฺเตน วิหริตุํ น ยุตฺตํ, อถโข สพฺพอิริยาปเถสุ อิทํ วิริยมารภิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ สมฺมาวายาโม วุตฺโต. ตโต อารทฺธวิริเยนาปิ กายาทีสุ จตูสุ วตฺถูสุ สติ สุปฺปติฏฺฐิตา กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมฺมาสติ เทสิตา. ยสฺมา ปน เอวํ สุปฺปติฏฺฐิตา สติ สมาธิสฺส อุปการานุปการานํ ธมฺมานํ คติโย สมเนฺวสิตฺวา ปโหติ เอกตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ สมาธาตุํ, ตสฺมา สมฺมาสติอนนฺตรํ สมฺมาสมาธิ เทสิโตติ เวทิตพฺโพ. สมฺมาทิฏฺฐินิทฺเทเส "ทุกฺเข ญาณนฺ"ติอาทินา จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ ทสฺสิตํ. ตตฺถ ปุริมานิ เทฺว สจฺจานิ วฏฺฏํ, ปจฺฉิมานิ วิวฏฺฏํ. เตสุ ภิกฺขุโน วฏฺเฏ กมฺมฏฺฐานาภินิเวโส โหติ, วิวฏฺเฏ นตฺถิ อภินิเวโส. ปุริมานิ หิ เทฺว สจฺจานิ "ปญฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํ, ตณฺหา สมุทโย"ติ เอวํ สงฺเขเปน จ "กตเม ปญฺจกฺขนฺธา, รูปกฺขนฺโธ"ติอาทินา นเยน วิตฺถาเรน จ อาจริยสนฺติเก อุคฺคณฺหิตฺวา วาจาย @เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๖๓/๔๑๓ ๒ ฉ.ม. อกตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๕.
ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตนฺโต โยคาวจโร กมฺมํ กโรติ. อิตเรสุ ปน ทฺวีสุ สจฺเจสุ "นิโรธสจฺจํ อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปํ, มคฺคสจฺจํ อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปนฺ"ติ เอวํ สวเนเนว กมฺมํ กโรติ. โส เอวํ กมฺมํ กโรนฺโต จตฺตาริ สจฺจานิ เอเกน ปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, เอกาภิสมเยน อภิสเมติ. ทุกฺขํ ปริญฺญาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยํ ปหานปฏิเวเธน, นิโรธํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวเธน, มคฺคํ ภาวนาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ. ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมเยน ฯเปฯ มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ. เอวมสฺส ปุพฺพภาเค ทฺวีสุ สจฺเจสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณสมฺมสนปฏิเวโธ โหติ, ทฺวีสุ สวนปฏิเวโธเยว. อปรภาเค ตีสุ กิจฺจโต ปฏิเวโธ โหติ, นิโรเธ อารมฺมณปฏิเวโธ. ตตฺถ สพฺพมฺปิ ปฏิเวธญาณํ โลกุตฺตรํ. สวนธารณสมฺมสนญาณํ โลกิยํ กามาวจรํ. ปจฺจเวกฺขณา ปน มคฺคสจฺจสฺส ๑- โหติ. อยญฺจ อาทิกมฺมิโก, ตสฺมา สา อิธ น วุตฺตา. อิมสฺส จ ภิกฺขุโน ปุพฺเพ ปริคฺคหโต "ทุกฺขํ ปริชานามิ, สมุทยํ ปชหามิ, นิโรธํ สจฺฉิกโรมิ, มคฺคํ ภาเวมี"ติ อาโภคสมนฺนาหารมนสิการปจฺจเวกฺขณา นตฺถิ. ปริคฺคหโต ปฏฺฐาย โหติ. อปรภาเค ปน ทุกฺขํ ปริญฺญาตเมว โหติ ฯเปฯ มคฺโค ภาวิโตว โหติ. ตตฺถสฺส ๒- เทฺว สจฺจานิ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิ. เทฺว คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิ. ทุกฺขสจฺจญฺหิ อุปฺปตฺติโต ปากฏํ, ขาณุกณฺฏกปฺปหาราทีสุ "อโห ทุกฺขนฺ"ติ วตฺตพฺพตมฺปิ อาปชฺชติ. สมุทยมฺปิ ขาทิตุกามตาภุญฺชิตุกามตาทิวเสน อุปฺปตฺติโต ปากฏํ. ลกฺขณปฏิเวธโต ปน อุภยํ ตมฺปิ คมฺภีรํ. อิติ ตานิ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรานิ. อิตเรสํ ปน ทฺวินฺนํ ทสฺสนตฺถาย ปโยโค ภวคฺคคหณตฺถํ หตฺถปฺปสารณํ วิย อวีจิผุสนตฺถํ ปาทปฺปสารณํ วิย สตธาภินฺนวาลสฺส โกฏิยา โกฏิปฏิปาทนํ วิย จ โหติ. อิติ ตานิ คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสานิ. เอวํ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีเรสุ คมฺภีรตฺตา จ ทุทฺทเสสุ จตูสุ สจฺเจสุ อุคฺคหาทิวเสน ปุพฺพภาคญาณุปฺปตฺตึ สนฺธาย อิทํ "ทุกฺเข ญาณนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ปฏิเวธกฺขเณ ปน เอกเมว ตํ ๓- ญาณํ โหติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปตฺตสจฺจสฺส ๒ ฉ.ม. ตตฺถ ๓ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๖.
สมฺมาสงฺกปฺปนิทฺเทเส กามโต นิสฺสโฏติ เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป. พฺยาปาทโต นิสฺสโฏติ อพฺยาปาทสงฺกปฺโป. วิหึสโต นิสฺสโฏติ อวิหึสาสงฺกปฺโป. ตตฺถ เนกฺขมฺมวิตกฺโก กามวิตกฺกสฺส ปทฆาตํ ปทจฺเฉทํ กโรนฺโต อุปฺปชฺชติ, อพฺยาปาทวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺกสฺส, อวิหึสาวิตกฺโก วิหึสาวิตกฺกสฺส. เนกฺขมฺมวิตกฺโก จ กามวิตกฺกสฺส ปจฺจนีโก หุตฺวา อุปฺปชฺชติ, อพฺยาปาทอวิหึสาวิตกฺกา พฺยาปาทวิหึสาวิตกฺกานํ. ตตฺถ โยคาวจโร กามวิตกฺกสฺส ปทฆาตนตฺถํ กามวิตกฺกํ วา สมฺมสติ อญฺญํ วา ปน ๑- กิญฺจิ สงฺขารํ. อถสฺส วิปสฺสนากฺขเณ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺโต สงฺกปฺโป ตทงฺควเสน กามวิตกฺกสฺส ปทฆาตํ ปทจฺเฉทํ กโรนฺโต อุปฺปชฺชติ, วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคํ ปาเปติ. อถสฺส มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺโต สงฺกปฺโป สมุจฺเฉทวเสน กามวิตกฺกสฺส ปทฆาตํ ปทจฺเฉทํ กโรนฺโต อุปฺปชฺชติ. พฺยาปาทวิตกฺกสฺสาปิ ปทฆาตนตฺถํ พฺยาปาทวิตกฺกํ วา อญฺญํ วา สงฺขารํ สมฺมสติ. วิหึสาวิตกฺกสฺส ปทฆาตนตฺถํ วิหึสาวิตกฺกํ วา อญฺญํ วา สงฺขารํ สมฺมสติ. อถสฺส วิปสฺสนากฺขเณติ สพฺพํ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. กามวิตกฺกาทีนํ ปน ติณฺณมฺปิ ปาลิยํ วิภตฺเตสุ อฏฺฐตึสารมฺมเณสุ เอกํ กมฺมฏฺฐานมฺปิ อปจฺจนีกํ นาม นตฺถิ. เอกนฺตโต ปน กามวิตกฺกสฺส ตาว อสุเภสุ ปฐมชฺฌานเมว ปจฺจนีกํ, พฺยาปาทวิตกฺกสฺส เมตฺตาย ติกจตุกฺกชฺฌานานิ, วิหึสาวิตกฺกสฺส กรุณาย ติกจตุกฺกชฺฌานานิ. ตสฺมา อสุเภ ปริกมฺมํ กตฺวา ฌานํ สมาปนฺนสฺส สมาปตฺติกฺขเณ ฌานสมฺปยุตฺโต สงฺกปฺโป วิกฺขมฺภนวเสน กามวิตกฺกสฺส ปจฺจนีโก หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปนฺตสฺส วิปสฺสนากฺขเณ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺโต สงฺกปฺโป ตทงฺควเสน กามวิตกฺกสฺส ปจฺจนีโก หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคํ ปาเปนฺตสฺส มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺโต สงฺกปฺโป สมุจฺเฉทวเสน กามวิตกฺกสฺส ปจฺจนีโก หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปนฺโน เนกฺขมฺมสงฺกปฺโปติ วุจฺจตีติ เวทิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปน-สทฺโท น ทิสฺสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๗.
เมตฺตาย ปน ปริกมฺมํ กตฺวา, กรุณาย ปริกมฺมํ กตฺวา ฌานํ สมาปชฺชตีติ สพฺพํ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. เอวํ อุปฺปนฺโน อพฺยาปาทสงฺกปฺโปติ วุจฺจติ, อวิหึสาสงฺกปฺโปติ วุจฺจตีติ เวทิตพฺโพ. เอวเมเต เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโย วิปสฺสนาฌานวเสน อุปฺปตฺตีนํ นานตฺตา ปุพฺพภาเค นานา. มคฺคกฺขเณ ปน อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ อุปฺปนฺนสฺส อกุสลสงฺกปฺปสฺส ปทจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมาโน เอโกว กุสลสงฺกปฺโป อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาสงฺกปฺโป นาม. สมฺมาวาจานิทฺเทเสปิ ยสฺมา อญฺเญเนว จิตฺเตน มุสาวาทา วิรมติ, อญฺเญน ๑- ปิสุณาวาจาทีหิ, ตสฺมา จตสฺโสเปตา เวรมณิโย ปุพฺพภาเค นานา. มคฺคกฺขเณ ปน มิจฺฉาวาจาสงฺขาตาย จตุพฺพิธาย อกุสลทุสฺสีลฺยเจตนาย ปทจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกาว สมฺมาวาจาสงฺขาตา กุสลเวรมณี อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาวาจา นาม. สมฺมากมฺมนฺตนิทฺเทเสปิ ยสฺมา อญฺเญเนว จิตฺเตน ปาณาติปาตา วิรมติ, อญฺเญน อทินฺนาทานา, อญฺเญน กาเมสุ มิจฺฉาจารา, ตสฺมา ติสฺโสเปตา เวรมณิโย ปุพฺพภาเค นานา. มคฺคกฺขเณ ปน มิจฺฉากมฺมนฺตสงฺขาตาย ติวิธาย อกุสลทุสฺสีลฺยเจตนาย ปทจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกาว สมฺมากมฺมนฺตสงฺขาตา กุสลเวรมณี อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมากมฺมนฺโต นาม. สมฺมาอาชีวนิทฺเทเส อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. อริยสาวโกติ อริยสฺส พุทฺธสฺส สาวโก. มิจฺฉาอาชีวํ ปหายาติ ปาปกํ อาชีวํ ปชหิตฺวา. สมฺมาอาชีเวนาติ พุทฺธปสฏฺเฐน กุสลอาชีเวน. ชีวิกํ กปฺเปตีติ ชีวิตปฺปวตฺตึ ปวตฺเตติ. อิธาปิ ยสฺมา อญฺเญเนว จิตฺเตน กายทฺวารวีติกฺกมา วิรมติ, อญฺเญน วจีทฺวารวีติกฺกมา, ตสฺมา ปุพฺพภาเค นานกฺขเณสุ อุปฺปชฺชติ. มคฺคกฺขเณ ปน ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ สตฺตนฺนํ กมฺมปถานํ วเสน อุปฺปนฺนาย มิจฺฉาอาชีวทุสฺสีลฺยเจตนาย ปทจฺเฉทโต อนุปฺปตฺติสาธนวเสน มคฺคงฺคํ ปูรยมานา เอกาว สมฺมาอาชีวสงฺขาตา กุสลเวรมณี อุปฺปชฺชติ. อยํ สมฺมาอาชีโว นาม. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อญฺเญนญฺเญน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๘.
สมฺมาวายามนิทฺเทโส สมฺมปฺปธานวิภงฺเค อนุปทวณฺณนาวเสน อาวีภวิสฺสติ. อยํ ปน ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภติ. อญฺเญเนว หิ จิตฺเตน อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย วายามํ กโรติ, อญฺเญน อุปฺปนฺนานมฺปหานาย. อญฺเญเนว จ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย, อญฺเญน อุปฺปนฺนานํ ฐิติยา. มคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเตเยว ลพฺภติ. เอกเมว หิ มคฺคสมฺปยุตฺตํ วิริยํ จตุกิจฺจสาธนฏฺเฐน จตฺตาริ นามานิ ลภติ. สมฺมาสตินิทฺเทโสปิ สติปฏฺฐานวิภงฺเค อนุปทวณฺณนาวเสน อาวีภวิสฺสติ. อยมฺปิ จ ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภติ. อญฺเญเนว หิ จิตฺเตน กายํ ปริคฺคณฺหาติ, อญฺเญนญฺเญน เวทนาทีนิ. มคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเตเยว ลพฺภติ. เอกาเยว หิ มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ จตุกิจฺจสาธนฏฺเฐน จตฺตาริ นามานิ ลภติ. สมฺมาสมาธินิทฺเทเส จตฺตาริ ฌานานิ ปุพฺพภาเคปิ นานา, มคฺคกฺขเณปิ. ปุพฺพภาเค สมาปตฺติวเสน นานา, มคฺคกฺขเณ นานามคฺควเสน. เอกสฺส หิ ปฐมมคฺโค ปฐมชฺฌานิโก โหติ, ทุติยมคฺคาทโยปิ ปฐมชฺฌานิกา วา ทุติยาทีสุ อญฺญตรชฺฌานิกา วา. เอกสฺส ปฐมมคฺโค ทุติยาทีนํ อญฺญตรชฺฌานิโก โหติ, ทุติยาทโยปิ ทุติยาทีนํ อญฺญตรชฺฌานิกา วา ปฐมชฺฌานิกา วา. เอวํ จตฺตาโรปิ มคฺคา ฌานวเสน สทิสา วา อสทิสา วา เอกจฺจสทิสา วา โหนฺติ. อยํ ปนสฺส วิเสโส ปาทกชฺฌานนิยาเมน โหติ. ปาทกชฺฌานนิยาเมน ตาว ปฐมชฺฌานลาภิโน ปฐมชฺฌานา วุฏฺฐาย วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน มคฺโค ปฐมชฺฌานิโก โหติ. มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคานิ เจตฺถ ปริปุณฺณาเนว โหนฺติ. ทุติยชฺฌานโต วุฏฺฐาย วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน มคฺโค ทุติยชฺฌานิโก โหติ, มคฺคงฺคานิ ปเนตฺถ สตฺต โหนฺติ. ตติยชฺฌานโต วุฏฺฐาย วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน มคฺโค ตติยชฺฌานิโก โหติ, มคฺคงฺคานิ ปเนตฺถ สตฺต โพชฺฌงฺคานิ ฉ โหนฺติ. เอส นโย จตุตฺถชฺฌานโต ปฏฺฐาย ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนา.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๙.
อารุปฺเป จตุกฺกปญฺจกชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจ โข โลกุตฺตรํ โน โลกิยนฺติ วุตฺตํ, เอตฺถ กถนฺติ? เอตฺถาปิ ปฐมชฺฌานาทีสุ ยโต วุฏฺฐาย โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภิตฺวา อรูปสมาปตฺตึ ภาเวตฺวา โย อารุปฺเป อุปฺปนฺโน, ตชฺฌานิกาว ตสฺส ตตฺถ ตโย มคฺคา อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ ปาทกชฺฌานเมว นิยาเมติ. เกจิ ปน เถรา "วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยาเมนฺตี"ติ วทนฺติ. เกจิ "ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยาเมตี"ติ วทนฺติ. เกจิ "วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนา นิยาเมตี"ติ วทนฺติ. เตสํ วาทวินิจฺฉโย เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ โลกุตฺตรปทภาชนียวณฺณนายํ ๑- วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อยํ วุจฺจติ สมฺมาสมาธีติ ยา อิเมสุ จตูสุ ฌาเนสุ เอกคฺคตา, อยํ ปุพฺพภาเค โลกิโย, อปรภาเค โลกุตฺตโร สมฺมาสมาธิ นาม วุจฺจตีติ. เอวํ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ภควา มคฺคสจฺจํ เทเสสิ. ตตฺถ โลกิยมคฺเค สพฺพาเนว มคฺคงฺคานิ ยถานุรูปํ ฉสุ อารมฺมเณสุ อญฺญตรารมฺมณานิ โหนฺติ. โลกุตฺตรมคฺเค ปน จตุสจฺจปฏิเวธาย ปวตฺตสฺส อริยสาวกสฺส ๒- นิพฺพานารมฺมณํ อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาตกํ ปญฺญาจกฺขุ สมฺมาทิฏฺฐิ, ตถา สมฺปนฺนทิฏฺฐิสฺส ตํสมฺปยุตฺตํ ติวิธมิจฺฉาสงฺกปฺปสมุคฺฆาตกํ เจตโส นิพฺพาน- ปทาภินิโรปนํ สมฺมาสงฺกปฺโป, ตถา ปสฺสนฺตสฺส วิตกฺเกนฺตสฺส จ ตํสมฺปยุตฺตาว จตุพฺพิธวจีทุจฺจริตสมุคฺฆาติกา มิจฺฉาวาจาย วิรติ สมฺมาวาจา, ตถา วิรมนฺตสฺส ตํสมฺปยุตฺตาว มิจฺฉากมฺมนฺตสมุจฺเฉทิกา ติวิธกายทุจฺจริตวิรติ สมฺมากมฺมนฺโต, เตสํเยวสฺส สมฺมาวาจากมฺมนฺตานํ โวทานภูตา ตํสมฺปยุตฺตาว กุหนาทิสมุจฺเฉทิกา มิจฺฉาอาชีววิรติ สมฺมาอาชีโว. อิมิสฺสาปิ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวสงฺขาตาย สีล- ภูมิยา ปติฏฺฐมานสฺส ตทนุรูโป ตํสมฺปยุตฺโตว โกสชฺชสมุจฺเฉทโก อนุปฺปนฺนุปฺ- ปนฺนานํ อกุสลกุสลานํ อนุปฺปาทปหานุปฺปาทฏฺฐิติสาธโก จ วิริยารมฺโภ สมฺมาวายาโมติ เอวํ วายมนฺตสฺส ตํสมฺปยุตฺโต มิจฺฉาสติวินิทฺธุนโก กายาทีสุ กายานุปสฺสนาทิสาธโก จ เจตโส อสมฺโมโส สมฺมาสติ, อิติ อนุตฺตราย สติยา สุวิหิตจิตฺตารกฺขสฺส @เชิงอรรถ: ๑ สงฺคณี. อ. ๑/๓๕๐/๒๘๕ ๒ ฉ.ม. อริยสฺส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๐.
ตํสมฺปยุตฺตาว มิจฺฉาสมาธิสมุคฺฆาติกา จิตฺเตกคฺคตา สมฺมาสมาธีติ. เอส โลกุตฺตโร อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, โย สห โลกิเยน มคฺเคน ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทาติ สงฺขฺยํ ๑- คโต. โส โข ปเนส มคฺโค สมฺมาทิฏฺฐิสงฺกปฺปานํ วิชฺชาย, เสสธมฺมานํ จรเณน คหิตตฺตา ๒- วิชฺชา เจว จรณญฺจ. ตถา เตสํ ทฺวินฺนํ วิปสฺสนาญาเณน ๓- อิตเรสํ สมถญาเณน ๓- สงฺคหิตตฺตา สมโถ เจว วิปสฺสนา จ. เตสํ วา ทฺวินฺนํ ปญฺญากฺขนฺเธน ตทนนฺตรานํ ติณฺณํ สีลกฺขนฺเธน อวเสสานํ สมาธิกฺขนฺเธน อธิปญฺญาอธิสีลอธิจิตฺตสิกฺขาหิ จ สงฺคหิตตฺตา ขนฺธตฺตยญฺเจว สิกฺขตฺตยญฺจ โหติ, เยน สมนฺนาคโต อริยสาวโก ทสฺสนสมตฺเถหิ จกฺขูหิ คมนสมตฺเถหิ จ ปาเทหิ สมนฺนาคโต อทฺธิโก วิย วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน หุตฺวา วิปสฺสนาญาเณน กามสุขลฺลิกานุโยคํ, สมถญาเณน อตฺตกิลมถานุโยคนฺติ อนฺตทฺวยํ ปริวชฺเชตฺวา มชฺฌิมปฏิปทํ ปฏิปนฺโน ปญฺญากฺขนฺเธน โมหกฺขนฺธํ สีลกฺขนฺเธน โทสกฺขนฺธํ สมาธิกฺขนฺเธน จ โลภกฺขนฺธํ ปทาเลนฺโต อธิปญฺญาสิกฺขาย ปญฺญาสมฺปทํ, อธิสีลสิกฺขาย สีลสมฺปทํ, อธิจิตฺตสิกฺขาย สมาธิสมฺปทนฺติ ติสฺโส สมฺปตฺติโย ปตฺวา อมตํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ, อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณํ สตฺตตึสโพธิปกฺขิย- ธมฺมรตนวิจิตฺตํ สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ อริยภูมิญฺจ โอกฺกนฺโต โหตีติ. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตา. --------------อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๙๙-๑๓๐. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=54&A=2318&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=2318&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=144 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=2637 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=2598 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=2598 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_35
![อ่านหน้า[ต่าง] แรก](go1.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้ว](go2.gif)   ![อ่านหน้า[ต่าง] ถัดไป](go3.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย](go4.gif)   |
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]