บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๙

หน้าที่ ๒๑๔.

ฐิตํ อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ "เตนหิ ภิกฺขุ รฏฺฐปาลํ ปพฺพาเชหิ เจว อุปสมฺปาเทหิ จา"ติ. สาธุ ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา รฏฺฐปาลํ กุลปุตฺตํ ชินทตฺติยํ สทฺธิวิหาริกํ ลทฺธา ปพฺพาเชสิ เจว อุปสมฺปาเทสิ จ. เตน วุตฺตํ "อลตฺถ โข รฏฺฐปาโล กุลปุตฺโต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปทนฺ"ติ. ปหิตตฺโต วิหรนฺโตติ ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ เอวํ วิหรนฺโต. เนยฺยปุคฺคโล หิ อยมายสฺมา, ตสฺมา ปุญฺญวา อภินีหารสมฺปนฺโนปิ สมาโน "อชฺช อชฺเชว อรหตฺตนฺ"ติ สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ ทฺวาทสเม วสฺเส อรหตฺตํ ปาปุณิ. เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ มยฺหํ มาตาปิตโร ปพฺพชฺชํ อนุชานมานา "ตยา กาเลน กาลํ อาคนฺตฺวา อมฺหากํ ทสฺสนํ ทาตพฺพนฺ"ติ วตฺวา อนุชานึสุ, ทุกฺกรการิกา โข ปน มาตาปิตโร, อหญฺจ เยนชฺฌาสเยน ปพฺพชิโต, โส เม มตฺถกํ ปตฺโต, อิทานิ ภควนฺตํ อาปุจฺฉิตฺวา อตฺตานํ มาตาปิตูนํ ทสฺเสสฺสามีติ จินฺเตตฺวา อาปุจฺฉิตุกาโม อุปสงฺกมิ. มนสากาสีติ "กึ นุ โข รฏฺฐปาเล คเต โกจิ อุปทฺทโว ภวิสฺสตี"ติ มนสิ อกาสิ. ตโต "ภวิสฺสตี"ติ ญตฺวา "สกฺขิสฺสติ นุ โข รฏฺฐปาโล ตํ มทฺทิตุนฺ"ติ โอโลเกนฺโต ตสฺส อรหตฺตปฺปตฺตึ ทิสฺวา "สกฺขิสฺสตี"ติ ญตฺวา อนุญฺญาสิ. ^๑- เตน วุตฺตํ ยถา ภควา อญฺญาสิ ฯเปฯ กาลํ มญฺญสีติ. มิคจีเรติ เอวํนามเก อุยฺยาเน. ตํ หิ รญฺญา "อกาเล สมฺปตฺตปพฺพชิตานํ ทินฺนเมว อิทํ, ยถาสุขํ ปริภุญฺชนฺตู"ติ เอวํ อนุญฺญาตเมว อโหสิ, ตสฺมา เถโร "มม อาคตภาวํ มาตาปิตูนํ อาโรเจสฺสามิ, เต เม ปาทโธวนอุโณฺหกปาทมกฺขนเตลาทีนิ เปสิสฺสนฺตี"ติ จิตฺตํปิ อนุปฺปาเทตฺวา อุยฺยานเมว ปาวิสิ. ปิณฺฑาย ปาวิสีติ ทุติยทิวเส ปาวิสิ. มชฺฌิมายาติ สตฺตทฺวารโกฏฺฐกสฺส ฆรสฺส มชฺฌิเม ทฺวารโกฏฺฐเก, อุลฺลิขาเปตีติ กปฺปเกน เกเส ปหราเปติ. เอตทโวจาติ "อิเม สมณา อมฺหากํ ปิยปุตฺตกํ ปพฺพาเชตฺวา โจรานํ หตฺเถ นิกฺขิปิตฺวา วิย เอกทิวสํปิ น ทสฺสาเปนฺติ, @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สกฺขิสฺสตีติ อญฺญาสิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๕.

เอวํ ผรุสการกา เอเต ปุน อิมํ ฐานํ อุปสงฺกมิตพฺพํ มญฺญนฺติ, เอตฺโตว นิกฺกฑฺฒิตพฺพา"ติ ^๑- จินฺเตตฺวา เอตํ "อิเมหิ มุณฺฑเกหี"ติอาทิวจนํ อโวจ. ญาติทาสีติ ญาตกานํ ทาสี. อาภิโทสิกนฺติ ปาริวาสิกํ เอกรตฺตาติกฺกนฺตํ ปูติภูตํ. ตตฺรายํ ปทตฺโถ:- ปูติภาวโทเสน อภิภูโตติ อภิโทโส, โสว ^๒- อภิโทสิโก. เอกรตฺตาติกฺกนฺตสฺเสว นามสญฺญา เอสา ยทิทํ อาภิโทสิโกติ, ตํ อาภิโทสิกํ. กุมฺมาสนฺติ ยวกุมฺมาสํ. ฉฑฺเฑตุกามา โหตีติ ยสฺมา อนฺตมโส ทาสกมฺมการานํ โครูปานํปิ อปริโภคารโห, ตสฺมา นํ กจวรํ วิย พหิ ฉฑฺเฑตุกามา โหติ. สเจตนฺติ สเจ เอตํ. ภคินีติ ตํ ^๓- อริยโวหาเรน อตฺตโน ธาตึ ญาติทาสึ อาลปติ. ฉฑฺฑนียธมฺมนฺติ ฉฑฺเฑตพฺพสภาวํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "ภคินิ เอตํ สเจ พหิ ฉฑฺฑนียธมฺมํ นิสฺสฏฺฐปริคฺคหํ, อิธ เม ปตฺเต อากิราหี"ติ. กึ ปน เอวํ วตฺตุํ ลพฺภติ, วิญฺญตฺติ วา ปยุตฺตวาจา วา น โหตีติ. น โหติ. กสฺมา? นิสฺสฏฺฐปริคฺคหตฺตา. ยญฺหิ ฉฑฺฑนียธมฺมํ นิสฺสฏฺฐปริคฺคหํ, ยตฺถ สามิกา อนาลยา โหนฺติ, ตํ สพฺพํ "เทถ อาหรถ อิธ ^๔- อากิรถา"ติ วุตฺตํ วฏฺฏติ. เตเนว หิ อยมายสฺมา อคฺคอริยวํสิโก สมาโนปิ เอวมาห. หตฺถานนฺติ ภิกฺขาคหณตฺถํ ปตฺตํ อุปนามยโต มณิพนฺธโต ปภูติ ทฺวินฺนํปิ หตฺถานํ. ปาทานนฺติ นิวาสนนฺตโต ปฏฺฐาย ทฺวินฺนํปิ ปาทานํ. สรสฺสาติ สเจ ตํ ภคินีติ วาจํ นิจฺฉารยโต สรสฺส จ. นิมิตฺตํ อคฺคเหสีติ หตฺถปิฏฺฐิอาทีนิ โอโลกยมานา "ปุตฺตสฺส เม รฏฺฐปาลสฺส วิย สุวณฺณกจฺฉปปิฏฺฐิสทิสา อิมา หตฺถปาทปิฏฺฐิโย, หริตาลวฏฺฏิโย วิย สุวฏฺฏิตา องฺคุลิโย, มธุโร สโร"ติ คิหิกาเล สลฺลกฺขิตปุพฺพํ อาการํ อคฺคเหสิ สญฺชานิ สลฺลกฺเขสิ. ตสฺส หายสฺมโต ทฺวาทสวสฺสานิ อรญฺญาวาสญฺเจว ปิณฺฑิยาโลปโภชนญฺจ ปริภุญฺชนฺตสฺส อญฺญาทิโส สรีรวณฺโณ อโหสิ, เตน นํ สา ญาติทาสี ทิสฺวาว น สญฺชานิ, นิมิตฺตํ ปน อคฺคเหสิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. นิกฺกฑฺฒิตพฺพา เอเตติ ^๒ ฉ.ม. อภิโทโสว @^๓ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ^๔ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๖.

[๓๐๐] รฏฺฐปาลสฺส มาตรํ เอตทโวจาติ เถรสฺส องฺคปจฺจงฺคานิ สณฺฐเปตฺวา ถญฺญํ ปาเยตฺวา สํวฑฺฒิตธาตีปิ สมานา ปพฺพชิตฺวา มหาขีณาสวภาวปฺปตฺเตน สามิปุตฺเตน สทฺธึ "ตฺวํ นุ โข เม ภนฺเต ปุตฺโต รฏฺฐปาโล"ติอาทิวจนํ วตฺตุํ อวิสหนฺตี เวเคน ฆรํ ปวิสิตฺวา รฏฺฐปาลสฺส มาตรํ เอตทโวจ. ยคฺเฆติ อาโรจนตฺเถ นิปาโต. สเจ เช สจฺจนฺติ เอตฺถ เชติ อาลปเน นิปาโต. เอวํ หิ ตสฺมึ ชนปเท ^๑- ทาสทาสีชนํ อาลปนฺติ, ตสฺมา หิ "โภติ ^๒- ทาสิ สเจ ตฺวํ สจฺจํ ภณสี"ติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. อุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมิ? มหากุเล อิตฺถิโย พหิ นิกฺขมนฺตา ครหํ ปาปุณนฺติ, อิทญฺจ อจฺจายิกกิจฺจํ, เสฏฺฐิสฺส นํ อาโรเจสฺสามีติ จินฺเตสิ. ตสฺมา อุปสงฺกมิ. อญฺญตรํ กุฑฺฑนฺติ ^๓- ตสฺมึ กิร เทเส ทานปตีนํ ฆเรสุ สาลา โหนฺติ, อาสนานิ เจตฺถ ปญฺญตฺตานิ โหนฺติ, อุปฏฺฐาปิตํ อุทกกญฺชิยํ. ตตฺถ ปพฺพชิตา ปิณฺฑาย จริตฺวา นิสีทิตฺวา ภุญฺชนฺติ. สเจ อิจฺฉนฺติ, ทานปตีนํปิ สนฺตกํ คณฺหนฺติ. ตสฺมา ตํปิ อญฺญตรสฺส กุลสฺส อีทิสาย สาลาย อญฺญตรํ กุฑฺฑมูลนฺติ เวทิตพฺพํ. น หิ ปพฺพชิตา กปณมนุสฺสา วิย อสารุปฺเป ฐาเน นิสีทิตฺวา ภุญฺชนฺตีติ. อตฺถิ นาม ตาตาติ เอตฺถ อตฺถีติ วิชฺชมานตฺเถ, นามาติ ปุจฺฉนตฺเถ มญฺญนตฺเถ วา นิปาโต. อิทํ หิ วุตฺตํ โหติ:- อตฺถิ นุ โข ตาต รฏฺฐปาล อมฺหากํ ธนํ, นนุ มยํ นิทฺธนาติ วตฺตพฺพา, เยสํ โน ตฺวํ อีทิเส ฐาเน นิสีทิตฺวา อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสิ. ตถา อตฺถิ นุ โข ตาต รฏฺฐปาล อมฺหากํ ชีวิตํ, นนุ มยํ ^๔- มตาติ วตฺตพฺพา, เยสํ โน ตฺวํ อีทิเส ฐาเน นิสีทิตฺวา อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสิ. ตถา อตฺถิ มญฺเญ ตาต รฏฺฐปาล ตว อพฺภนฺตเร สาสนํ นิสฺสาย ปฏิพทฺโธ สมณคุโณ, ยํ ตฺวํ สุโภชนรสสํวฑฺฒิโตปิ อิมํ ชิคุจฺฉเนยฺยํ อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ อมตมิว นิพฺพิกาโร ปริภุญฺชิสฺสสีติ. โส ปน คหปติ ทุกฺขาภิตุนฺนตาย เอตมตฺถํ ปริปุณฺณํ กตฺวา วตฺตุมสกฺโกนฺโต "อตฺถิ นาม ตาต รฏฺฐปาล อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสี"ติ เอตฺตกเมว @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เทเส ^๒ ฉ.ม. ตฺวํ หิ โภติ ^๓ ฉ.ม. กุฏฏมูลนฺติ @^๔ สี. อริยสิทฺธิยํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๗.

อวจ. อกฺขรจินฺตกา ปเนตฺถ อิทํ ลกฺขณํ วทนฺติ:- อโนกปฺปนามริสนตฺถวเสเนตํ อตฺถิสทฺเท อุปปเท "ปริภุญฺชิสฺสสี"ติ อนาคตวจนํ กตํ. ตสฺสายมตฺโถ "อตฺถิ นาม ฯเปฯ ปริภุญฺชิสฺสสิ, อิทํ ปจฺจกฺขํปิ อหํ น สทฺทหามิ น มริสยามี"ติ อิทํ เอตฺตกํ วจนํ คหปติ เถรสฺส ปตฺตมุขวฏฺฏิยํ คเหตฺวา ฐิตโกว กเถสิ. เถโรปิ ปิตริ ปตฺตมุขวฏฺฏิยํ คเหตฺวา ฐิเตเยว ตํ ปูติกุมฺมาสํ ปริภุญฺชิ สุนขวนฺตสทิสํ ปูติกุกฺกุฏณฺฑมิว ภินฺนฏฺฐาเน ปูติกํ วายนฺตํ. ปุถุชฺชเนน กิร ตถารูปํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิตุํ น สกฺกา. เถโร ปน อริยิทฺธิยํ ^๑- ฐตฺวา ทิพฺโพชํ อมตรสํ ปริภุญฺชยมาโน วิย ปริภุญฺชิตฺวา ธมฺมกรเกน อุทกํ คเหตฺวา ปตฺตญฺจ มุขญฺจ หตฺถปาเท จ โธวิตฺวา กุโต โน คหปตีติอาทิมาห. ตตฺถ กุโต โนติ กุโต นุ. เนว ทานนฺติ เทยฺยธมฺมวเสน เนว ทานํ อลตฺถมฺหา. น ปจฺจกฺขานนฺติ "กึ ตาต รฏฺฐปาล, กจฺจิ เต ขมนียํ กจฺจิสิ อปฺปกิลมเถน อาคโต, น ตาว ตาต เคเห ภตฺตํ สมฺปาทิยตี"ติ เอวํ ปฏิสนฺถารวเสน ปจฺจกฺขานํปิ นาลตฺถมฺหา. กสฺมา ปน เถโร เอวมาห? ปิตุอนุคฺคเหน. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "ยถา เอส มํ วทติ, อญฺเญปิ ปพฺพชิเต เอวํ วทติ มญฺเญ. พุทฺธสาสเน จ ปตฺตนฺตเร ปทุมํ วิย ภสฺมาจฺฉนฺโน อคฺคิ วิย เผคฺคุปฏิจฺฉนฺโน จนฺทนสาโร วิย สุตฺติกาปฏิจฺฉนฺนํ มุตฺตรตนํ วิย วลาหกปฏิจฺฉนฺโน จนฺทิมา วิย มาทิสานํ ปฏิจฺฉนฺนคุณานํ ภิกฺขูนมนฺโต นตฺถิ, เตสุปิ น เอวรูปํ วจนํ ปวตฺเตสฺสติ, สํวเร ฐสฺสตี"ติ อนุคฺคเหน เอวมาห. เอหิ ตาตาติ ตาต ตุยฺหํ ฆรํ มา โหตุ, เอหิ ฆรํ คมิสฺสามาติ วทติ. อลนฺติ เถโร อุกฺกฏฺฐเอกาสนิกตาย ปฏิกฺขิปนฺโต เอวมาห. อธิวาเสสีติ เถโร ปน ปกติยา อุกฺกฏฺฐสปทานจาริโก สฺวาตนาย ภิกฺขํ นาม นาธิวาเสติ, มาตุอนุคฺคเหน ปน อธิวาเสสิ. มาตุ กิรสฺส เถรํ อนุสฺสริตฺวา มหาโสโก อุปฺปชฺชิ, โรทเนเนว ปกฺกกฺขิ วิย ชาตา, ตสฺมา เถโร "สจาหํ ตํ อปสฺสิตฺวา ^๒- คมิสฺสามิ, หทยํปสฺสา ผาเลยฺยา"ติ อนุคฺคเหน อธิวาเสสิ. การาเปตฺวาติ เอกํ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อริยสิทฺธิยํ ^๒ ม. อสหิตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๘.

หิรญฺญสฺส, เอกํ สุวณฺณสฺสาติ เทฺว ปุญฺเช การาเปตฺวา. กีวมหนฺตา ปน ปุญฺชา อเหสุนฺติ. ยถา โอรโต ฐิโต ปุริโส ปารโต ฐิตํ มชฺฌิมปฺปมาณํ ปุริสํ น ปสฺสติ, เอวํ มหนฺตํ. ^๑- [๓๐๑] อิทํ เต ตาตาติ กหาปณปุญฺชญฺจ สุวณฺณปุญฺชญฺจ ทสฺเสนฺโต อาห. มตฺติกนฺติ มาติโต อาคตํ, อิทํ เต มาตามหิยา มาตุ อิมํ เคหํ อาคจฺฉนฺติยา คนฺธมาลาทีนํ อตฺถาย ทินฺนํ ธนนฺติ อตฺโถ. อญฺญํ เปตฺติกํ อญฺญํ เปตามหนฺติ ยํ ปน เต ปิตุ จ ปิตามหานญฺจ สนฺตกํ, ตํ อญฺญํเยว, นิหิตํ ^๒- จ ปยุตฺตํ จ อติวิย พหุ. เอตฺถ จ "ปิตามหนฺ"ติ ตทฺธิตโลปํ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. "เปตามหนฺ"ติ วา ปาโฐ. สกฺกา ตาต รฏฺฐปาลาติ ตาต รฏฺฐปาล น เกวลํ ปพฺพชิเตน สกฺกา ปุญฺญานิ กาตุํ, อคารํ อชฺฌาวสนฺเตนปิ โภเค จ ภุญฺชิตุํ ตีสุ สรเณสุ ปน ปติฏฺฐาย ปญฺจ สิกฺขาปทานิ สมาทิยิตฺวา อุฬารานิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิปิ จ สกฺกา กาตุํ. เอหิ ตฺวํ ตาต ฯเปฯ ปุญฺญานิ จ กโรหีติ. ตโตนิทานนฺติ ธนเหตุ ธนปจฺจยา. ตํ ตํ ธนํ รกฺขนฺตสฺส จ ราชาทีนํ วเสน ธนปริกฺขยํ ปาปุณนฺตสฺส กสฺสจิ อุปฺปชฺชมานโสกาทโย สนฺธาย เอวมาห. เอวํ วุตฺเต เสฏฺฐี คหปติ "อหํ อิมํ อุปฺปพฺพาเชสฺสามีติ อาเนสึ, ^๓- โสทานิ เม ธมฺมกถํ กาตุํ อารทฺโธ, อยํ น เม วจนํ กริสฺสตี"ติ อุฏฺฐาย คนฺตฺวา ตสฺส โอโรธานํ ทฺวารํ วิวราเปตฺวา "อยํ โว สามิโก, คจฺฉถ ยงฺกิญฺจิ กตฺวา นํ คณฺหิตุํ วายมถา"ติ อุยฺโยเชสิ. สุวเย ^๔- ฐิตา นาฏกิตฺถิโย นิกฺขมิตฺวา เถรํ ปริวารยึสุ, ตาสุ เทฺว เชฏฺฐกิตฺถิโย สนฺธาย ปุราณทุติยิกาติอาทิ วุตฺตํ. ปจฺเจกํ ปาเทสุ คเหตฺวาติ เอเกกสฺมึ ปาเท นํ คเหตฺวา. กีทิสา นาม ตา อยฺยปุตฺต อจฺฉราโยติ กสฺมา เอวมาหํสุ? ตทา กิร สมฺพหุเล ขตฺติยกุมาเรปิ พฺราหฺมณกุมาเรปิ เสฏฺฐิปุตฺเตปิ มหาสมฺปตฺติโย ปหาย ปพฺพชนฺเต ทิสฺวา ปพฺพชฺชาคุณํ อชานนฺตา กถํ สมุฏฺฐาเปนฺติ "กสฺมา เอเต ปพฺพชนฺตี"ติ. อถญฺเญ วทนฺติ "เทวจฺฉรานํ เทวนาฏกานํ การณา"ติ. สา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เอวํมหนฺตา ^๒ ม. นิทหิตญฺจ ^๓ สี. อานยึ, ม. อาเนมิ @^๔ ม., ก. ตีสุ วเยสุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๙.

กถา วิตฺถาริกา อโหสิ. ตํ คเหตฺวา ตา ^๑- สพฺพา เอวมาหํสุ. อถ เถโร ปฏิกฺขิปนฺโต น โข มยํ ภคินีติอาทิมาห. สมุทาจรตีติ โวหรติ วทติ. ตตฺเถว มุจฺฉิตา ปปตึสูติ ตํ ภคินิวาเทน สมุทาจรนฺตํ ทิสฺวา "มยํ อชฺช อาคมิสฺสติ, อชฺช อาคมิสฺสตี"ติ ทฺวาทสวสฺสานิ พหิ น นิกฺขนฺตา, เอตํ นิสฺสาย โน ทารกา น ลทฺธา, เยสํ อานุภาเวน ชีเวยฺยาม, อิโต จมฺหา ปริหีนา อญฺญโต จ. อยํ โลโก นาม อตฺตโนว จินฺเตสิ, ตสฺมา ตาปิ "อิทานิ มยํ อนาถา ชาตา"ติ อตฺตโนว จินฺตยมานา "อนตฺถิโกทานิ อเมฺหหิ อยํ, โส อเมฺห ปชาปติโย สมานา อตฺตนา สทฺธึ เอกมาตุกุจฺฉิยา สยิตทาริกา วิย มญฺญตี"ติ สมุปฺปนฺนพลวโสกา หุตฺวา ตสฺมึเยว ปเทเส มุจฺฉิตา ปปตึสุ, ปติตาติ อตฺโถ. มา โน วิเหเฐถาติ มา อเมฺห ธนํ ทสฺเสตฺวา มาตุคาเม จ อุยฺโยเชตฺวา วิเหฐยิตฺถ, วิเหสา เหสา ปพฺพชิตานนฺติ. กสฺมา เอวมาห? มาตาปิตูนํ อนุคฺคเหน. โส กิร เสฏฺฐี ปพฺพชิตลิงฺคํ นาม กิลิฏฺฐํ ปพฺพชิตเวสํ ^๒- หาเรตฺวา นหายิตฺวา ตโย ชนา เอกโต ภุญฺชิสฺสามา"ติ มญฺญมาโน เถรสฺส ภิกฺขํ น เทติ. เถโร "มาทิสสฺส ขีณาสวสฺส อาหารนฺตรายํ กตฺวา เอเต พหุํ อปุญฺญํ ปสเวยฺยุนฺ"ติ เตสํ อนุคฺคเหน เอวมาห. [๓๐๒] คาถา อภาสีติ คาถาโย อภาสิ. ตตฺถ ปสฺสาติ สนฺติเก ฐิตํ ชนํ สนฺธาย วทติ. จิตฺตนฺติ จิตฺตวิจิตฺตํ. พิมฺพนฺติ อตฺตภาวํ. อรุกายนฺติ นวนฺนํ วณมุขานํ วเสน วณกายํ. สมุสฺสิตนฺติ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ นวหิ นหารุสเตหิ พนฺธิตฺวา นวหิ มํสเปสิสเตหิ อาลิมฺปิตฺวา สมนฺตโต อุสฺสิตํ. อาตุรนฺติ ชราตุรตาย โรคาตุรตาย กิเลสาตุรตาย จ นิจฺจาตุรํ. พหุสงฺกปฺปนฺติ ปเรสํ อุปฺปนฺนปตฺถนาสงฺกปฺเปหิ พหุสงฺกปฺปํ. อิตฺถีนญฺหิ กาเย ปุริสานํ สงฺกปฺปา อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ กาเย อิตฺถีนํ. สุสาเน ฉฑฺฑิตกเฬวรภูตํปิ เจตํ กากกุลลาทโย ปตฺถยนฺติเยวาติ พหุสงฺกปฺโป นาม โหติ. ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ฐิตีติ ยสฺส กายสฺส มายามรีจิเผณุปิณฺฑอุทกพุพฺพุฬาทีนํ ^๓- วิย เอกํเสเนว ฐิติ นาม นตฺถิ, ภิชฺชนธมฺมตาว นิยตา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ^๒ ฉ.ม. ปพฺพชฺชาเวสํ @^๓ ฉ.ม....เผณปิณฺฑปุปฺผุฬาทีนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๐.

ตเจน โอนทฺธนฺติ อลฺลมนุสฺสจมฺเมน โอนทฺธํ. สห วตฺเถภิ โสภตีติ คนฺธาทีหิ มณิกุณฺฑเลหิ จ วิจิตฺตกตํปิ รูปํ วตฺเถหิ สเหว โสภติ, วินา วตฺเถหิ เชคุจฺฉํ โหติ อโนโลกนกฺขมํ. อลตฺตกกตาติ อลตฺตเกน รญฺชิตา. จุณฺณกมกฺขิตนฺติ สาสปกกฺเกน มุขปิฬกาทีนิ นีหริตฺวา โลณมตฺติกาย ทุฏฺฐโลหิตํ วิลิยาเปตฺวา ติลปิฏฺเฐน โลหิตํ ปสาเทตฺวา หลิทฺทิยา วณฺณํ สมฺปาเทตฺวา จุณฺณกคณฺฑิกาย มุขํ ปหรนฺติ. ^๑- เตเนส อติวิย วิโรจติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. อฏฺฐปทกตาติ รโสทเกน มกฺขิตฺวา นลาฏปริยนฺเต อาวตฺตนปริวตฺเต กตฺวา อฏฺฐปทกรเณน ^๒- รจิตา. อญฺชนีติ อญฺชนนาฬิกา. โอทหีติ ฐเปสิ. ปาสนฺติ วาคุรชาลํ. ^๓- นาสทาติ น ฆฏฺฏยิ. นิวาปนฺติ นิวาปสุตฺเต วุตฺตนิวาปติณสทิสํ โภชนํ. กนฺทนฺเตติ วิรวมาเน ปริเทวมาเน. อิมาย หิ คาถาย เถโร มาตาปิตโร มิคลุทฺทเก วิย กตฺวา ทสฺเสสิ, อวเสสญาตเก มิคลุทฺทกปริสํ วิย, หิรญฺญสุวณฺณํ วาคุรชาลํ วิย, อตฺตนา ภุตฺตโภชนํ นิวาปติณํ วิย, อตฺตานํ มหามิคํ วิย กตฺวา ทสฺเสสิ. ยถา หิ มหามิโค ยาวทตฺถํ นิวาปติณํ ขาทิตฺวา คีวํ อุกฺขิปิตฺวา ปริสํ โอโลเกตฺวา "อิมํ นาม ฐานํ คตสฺส โสตฺถิ ภวิสฺสตี"ติ มิคลุทฺทกานํ ปริเทวนฺตานํเยว วาคุรํ อฆฏฺฏยมาโนว อุปฺปติตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ฆนจฺฉายสฺส ฉตฺตสฺส วิย คุมฺพสฺส เหฏฺฐา มนฺทมนฺเทน วาเตน วีชิยมาโน อาคตมคฺคํ โอโลเกนฺโต ติฏฺฐติ, เอวเมว เถโร อิมา คาถา ภาสิตฺวา อากาเสเนว คนฺตฺวา มิคาจีเร ปจฺจุปฏฺฐาสิ. กสฺมา ปน เถโร อากาเสน คโตติ? ปิตา กิรสฺส เสฏฺฐิ สตฺตสุ ทฺวารโกฏฺฐเกสุ อคฺคฬํ ทาเปตฺวา มลฺเล อาณาเปสิ "สเจ นิกฺขมิตฺวา คจฺฉติ, หตฺถปาเทสุ นํ คเหตฺวา กาสายานิ หริตฺวา คิหิเวสํ คณฺหาเปถา"ติ. ตสฺมา เถโร "เอเต มาทิสํ มหาขีณาสวํ หตฺเถ วา ปาเท คเหตฺวา อปุญฺญํ ปสเวยฺยุํ. ตํ เนสํ มา อโหสี"ติ จินฺเตตฺวา อากาเสน อคมาสิ. ปรสมุทฺทวาสิตฺเถรานํ @เชิงอรรถ: ^๑ ก. จุณฺณกภณฺฑิกาย มุขํ ปสาเทนฺติ ^๒ ฉ.ม. อฏฺฐปทกรจนาย @^๓ ฉ.ม. วากราชาลํ, เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๑.

ปน "ฐิตโกว อิมา คาถา ภาสิตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รญฺโญ โกรพฺยสฺส มิคจีเร ปจฺจุปฏฺฐาสี"ติ อยํ วจนมคฺโคเยว. [๓๐๓] มิคโวติ ตสฺส อุยฺยานปาลสฺส นามํ. โสเธนฺโตติ อุยฺยานมคฺคํ สมํ กาเรตฺวา อนฺโตอุยฺยาเน ตจฺฉิตพฺพยุตฺตฏฺฐานานิ ตจฺฉาเปนฺโต สมฺมชฺชิตพฺพยุตฺตฏฺฐานานิ สมฺมชฺชาเปนฺโต วาลุกาโอกิรณปุปฺผวิกิรณปุณฺณฆฏฺฏฐปน- กทลิกฺขนฺธฏฺฐปนาทีนิ จ กโรนฺโตติ อตฺโถ. เยน ราชา โกรโพฺย เตนุปสงฺกมีติ "อมฺหากํ ราชา สทา อิมสฺส กุลปุตฺตสฺส วณฺณํ กเถสิ, ปสฺสิตุกาโม เอตํ, อาคตภาวํ ปนสฺส น ชานาติ, มหา โข ปนายํ ปณฺณากาโร, คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสฺสามีติ จินฺเตตฺวา เยน ราชา โกรโพฺย เตนุปสงฺกมีติ. กิตฺตยมาโน อโหสีติ โส กิร ราชา เถรํ อนุสฺสริตฺวา พลมชฺเฌปิ นาฏกมชฺเฌปิ "ทุกฺกรํ กตํ กุลปุตฺเตน ตาว มหนฺตํ สมฺปตฺตึ ปหาย ปพฺพชิตฺวา ปุน นิวตฺติตฺวา อนปฺโลเกนฺเตนา"ติ คุณํ กเถสิ, ตํ คเหตฺวา อยํ เอวมาห. วิสฺสชฺเชถาติ วตฺวาติ โอโรธมหามตฺตพลกายาทีสุ ยสฺส ยํ อนุจฺฉวิกํ, ตสฺส ตํ ทาเปตฺวาติ อตฺโถ. อุสฺสฏาย อุสฺสฏายาติ อุสฺสิตาย อุสฺสิตาย, มหามตฺตมหารฏฺฐิกาทีนํ วเสน อุคฺคตุคฺคตเมว ^๑- ปริสํ คเหตฺวา อุปสงฺกมีติ อตฺโถ. อิธ ภวํ รฏฺฐปาโล หตฺถตฺถเร นิสีทตูติ หตฺถตฺถโร ตนุโก พหลปุปฺผาทิคุณํ กตฺวา อตฺถโต อภิลกฺขิโต โหติ, ตาทิเส อนาปุจฺฉิตฺวา นิสีทิตุํ น ยุตฺตนฺติ มญฺญมาโน เอวมาห. [๓๐๔] ปาริชุญฺญานีติ ปาริชุญฺญภาวา ปริกฺขยา. ชิณฺโณติ ชราชิณฺโณ. วุฑฺโฒติ วโยวุฑฺโฒ. มหลฺลโกติ ชาติมหลฺลโก. อทฺธคโตติ อทฺธานํ อติกฺกนฺโต. วโยอนุปฺปตฺโตติ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺโต. ปพฺพชตีติ ธุรวิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขู วนฺทิตฺวา "ภนฺเต มยา ทหรกาเล พหุํ กุสลํ กตํ, อิทานิ มหลฺลโกมฺหิ, มหลฺลกสฺส เจสา ปพฺพชฺชา นาม, เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา อปฺปหริตํ กตฺวา ชีวิสฺสามิ. ปพฺพาเชถ มํ ภนฺเต"ติ การุญฺญํ อุปฺปาเทนฺโต ยาจติ, เถรา อนุกมฺปาย ปพฺพาเชนฺติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ทุติยวาเรปิ เอเสว นโย. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุคฺคตภูตํ ตเมว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๒.

อปฺปาพาโธติ อโรโค. อปฺปาตงฺโกติ นิทฺทุกฺโข. สมเวปากินิยาติ สมเวปากินิยา. ^๑- คหณิยาติ กมฺมชเตโชธาตุยา. ตตฺถ ยสฺส ภุตฺตมตฺโตว อาหาโร ชีรติ, ยสฺส วา ปน ปุฏฺภตฺตํ วิย ตเถว ติฏฺฐติ, อุโภเปเตน สมเวปากินิยา คหณิยา สมนฺนาคตา. ยสฺส ปน ภุตฺตกาเล ภตฺตจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชเตว, อยํ สมเวปากินิยา สมนฺนาคโต. นาติสีตาย นาจฺจุณฺหายาติ เตเนว การเณน นาติสีตาย นาจฺจุณฺหาย. อนุปุพฺเพนาติ ราชาโน วิจาเรนฺตีติอาทินา ^๒- อนุกฺกเมน. ทุติยวาเร ราชภยโจรภยฉาตกภยาทินา อนุกฺกเมน. [๓๐๕] ธมฺมุทฺเทสา อุทฺทิฏฺฐาติ ธมฺมนิทฺเทสา อุทฺทิฏฺฐา. อุปนียตีติ ชรามรณสนฺติกํ คจฺฉติ, อายุกฺขเยน วา ตตฺถ นิยฺยติ. อทฺธุโวติ ธุวฏฺฐานวิรหิโต. อตาโณติ ตายิตุํ สมตฺเถน วิรหิโต. อนภิสฺสโรติ อสฺสรโณ อภิสฺสริตฺวา อภิคนฺตฺวา อสฺสาเสตุํ สมตฺเถน วิรหิโต. อสฺสโกติ นิสฺสโก สกภณฺฑรหิโต. สพฺพํ ปหาย คมนียนฺติ สกภณฺฑนฺติ สลฺลกฺขิตํ สพฺพํ ปหาย โลเกน คนฺตพฺพํ. ตณฺหาทาโสติ ตณฺหาย ทาโส. [๓๐๖] หตฺถิสฺมินฺติ หตฺถิสิปฺเป. กตาวีติ กตกรณีโย, สิกฺขิตสิกฺโข ปคุณสิปฺโปติ อตฺโถ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อูรุพลีติ อูรุพลสมฺปนฺโน. ยสฺส หิ ผลกญฺจ อาวุธญฺจ คเหตฺวา ปรเสนํ ปวิสิตฺวา อภินฺนํ ภินฺทโต ภินฺนํ สนฺธารยโต ปรหตฺถคตํ รชฺชํ อาหริตุํ อูรุพลํ อตฺถิ, อยํ อูรุพลี นาม. พาหุพลีติ พาหุพลสมฺปนฺโน. เสสํ ปุริมสทิสเมว. อลมตฺโตติ สมตฺถอตฺตภาโว. ปริโยธาย วตฺติสฺสนฺตีติ อุปฺปนฺนํ อุปทฺทวํ โอธาย อวตฺถริตฺวา วตฺติสฺสนฺตีติ สลฺลกฺขิตฺวา คหิตา. สํวิชฺชติ โข โภ รฏฺฐปาล อิมสฺมึ ราชกุเล ปหูตํ หิรญฺญสุวณฺณนฺติ อิทํ โส ราชา อุปริ ธมฺมุทฺเทสสฺส การณํ อาหรนฺโต อาห. อถาปรํ เอตทโวจาติ เอตํ "ปสฺสามิ โลเก"ติอาทินา นเยน จตุนฺนํ ธมฺมุทฺเทสานํ อนุคีตํ อโวจ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สมวิปาจนิยา, เอวมุปริปิ ^๒ ฉ.ม. หรนฺตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๓.

[๓๐๗] ตตฺถ ภิยฺโยว กาเม อภิปตฺถยนฺตีติ เอกํ ลภิตฺวา เทฺว ปตฺถยนฺติ, เทฺว ลภิตฺวา จตฺตาโรติ เอวํ อุตฺตรุตฺตรึ วตฺถุกามกิเลสกาเม ปตฺถยนฺติเยว. ปสยฺหาติ สปตฺตคณํ ^๑- อภิภวิตฺวา. สสาครนฺตนฺติ สทฺธึ สาครนฺเตน. โอรํ สมุทฺทสฺสาติ ยํ สมุทฺทสฺส โอรโต สกรฏฺฐํ, เตน อติตฺตรูโปติ อตฺโถ. น หตฺถีติ น หิ อตฺถิ. อโห วตาโนติ อโห วต นุ, อยเมว วา ปาโฐ. อมราติ จาหูติ อมรํ อิติ จ อาหุ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยํ มตํ ญาตี ปริวาเรตฺวา กนฺทนฺติ, ตํ "อโห วต อมฺหากํ ภาตา มโต, ปุตฺโต มโต"ติอาทีนิปิ วทนฺติ. ผุสนฺติ ผสฺสนฺติ มรณผสฺสํ ผุสนฺติ. ตเถว ผุฏฺโฐติ ยถา พาโล, ธีโรปิ ตเถว มรณผสฺเสน ผุฏฺโฐ, อผุฏฺโฐ นาม นตฺถิ, อยํ ปน วิเสโส พาโล หิ ^๒- พาลฺยา วธิโตว เสตีติ พาโล พาลภาเวน มรณผสฺสํ อาคมฺม วธิโตว เสติ อภิหโตว สยติ. อกตํ วต เม กลฺยาณนฺติอาทิวิปฺปฏิสารวเสน จลติ เวธติ วิปฺผนฺทติ. ธีโร จ น เวธตีติ ธีโร สุคตินิมิตฺตํ ปสฺสนฺโต น เวธติ น จลติ. ยาย โวสานํ อิธาธิคจฺฉตีติ ยาย ปญฺญาย อิมสฺมึ โลเก สพฺพกิจฺจโวสานํ อรหตฺตํ อธิคจฺฉติ, สา จ ^๓- ธนโต อุตฺตมตรา. อโพฺยสิตตฺตาติ ^๔- อปริโยสิตตฺตา, อรหตฺตปฺปตฺติยา อภาเวนาติ อตฺโถ. ภวาภเวสูติ หีนปฺปณีเตสุ ภเวสุ. อุเปติ คพฺภญฺจ ปรญฺจ โลกนฺติ เตสุ ปาปํ กโรนฺเตสุ โย โกจิ สตฺโต ปรมฺปราย สํสารํ อาปชฺชิตฺวา คพฺภญฺจ ปรญฺจ โลกํ อุเปติ. ตสฺสปฺปปญฺโญติ ตสฺส ตาทิสสฺส อปฺปญฺญสฺส อญฺโญ อปฺปปญฺโญ อภิสทฺทหนฺโต. สกมฺมุนา หญฺญตีติ อตฺตนา กตกมฺมวเสน "กสาหิปิ ตาเลตี"ติอาทีหิ กมฺมกรเณหิ หญฺญติ. เปจฺจ ปรมฺหิ โลเกติ อิโต คนฺตฺวา ปรมฺหิ อปายโลเก. วิรูปรูเปนาติ วิวิธรูเปน, นานาสภาเวนาติ อตฺโถ. กามคุเณสูติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิเกสุ สพฺพกามคุเณสุ อาทีนวํ ทิสฺวา. ทหราติ อนฺตมโส กลลมตฺตภาวํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สมฺปตฺติคณํ ^๒ ฉ.ม. จ ^๓ ฉ.ม. สาว ^๔ สี. อโสสิตตฺตาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๔.

อุปาทาย ตรุณา. วุฑฺฒาติ วสฺสสตาติกฺกนฺตา. อปณฺณกํ สามญฺญเมว เสยฺโยติ อวิรุทฺธํ อเทฺวชฺฌคามึ ^๑- เอกนฺตนิยฺยานิกํ สามญฺญเมว "เสยฺโย, อุตฺตริตรญฺจ ปณีตตรญฺจา"ติ อุปธาเรตฺวา ปพฺพชิโตสฺมิ มหาราชาติ. ตสฺมา ยํ ตฺวํ วทสิ "กึ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา"ติ, อิทํ ทิสฺวา จ สุตฺวา จ ปพฺพชิโตสฺมีติ มํ ธาเรหีติ เทสนํ นิฏฺฐเปสีติ. ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย รฏฺฐปาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -----------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๙ หน้า ๒๑๔-๒๒๔. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=9&A=5387&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=9&A=5387&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=13&i=423 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=13&A=6825 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=13&A=7966 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=13&A=7966 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๓ http://84000.org/tipitaka/read/?index_13