บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๙

หน้าที่ ๒๑๙.

กถา วิตฺถาริกา อโหสิ. ตํ คเหตฺวา ตา ^๑- สพฺพา เอวมาหํสุ. อถ เถโร ปฏิกฺขิปนฺโต น โข มยํ ภคินีติอาทิมาห. สมุทาจรตีติ โวหรติ วทติ. ตตฺเถว มุจฺฉิตา ปปตึสูติ ตํ ภคินิวาเทน สมุทาจรนฺตํ ทิสฺวา "มยํ อชฺช อาคมิสฺสติ, อชฺช อาคมิสฺสตี"ติ ทฺวาทสวสฺสานิ พหิ น นิกฺขนฺตา, เอตํ นิสฺสาย โน ทารกา น ลทฺธา, เยสํ อานุภาเวน ชีเวยฺยาม, อิโต จมฺหา ปริหีนา อญฺญโต จ. อยํ โลโก นาม อตฺตโนว จินฺเตสิ, ตสฺมา ตาปิ "อิทานิ มยํ อนาถา ชาตา"ติ อตฺตโนว จินฺตยมานา "อนตฺถิโกทานิ อเมฺหหิ อยํ, โส อเมฺห ปชาปติโย สมานา อตฺตนา สทฺธึ เอกมาตุกุจฺฉิยา สยิตทาริกา วิย มญฺญตี"ติ สมุปฺปนฺนพลวโสกา หุตฺวา ตสฺมึเยว ปเทเส มุจฺฉิตา ปปตึสุ, ปติตาติ อตฺโถ. มา โน วิเหเฐถาติ มา อเมฺห ธนํ ทสฺเสตฺวา มาตุคาเม จ อุยฺโยเชตฺวา วิเหฐยิตฺถ, วิเหสา เหสา ปพฺพชิตานนฺติ. กสฺมา เอวมาห? มาตาปิตูนํ อนุคฺคเหน. โส กิร เสฏฺฐี ปพฺพชิตลิงฺคํ นาม กิลิฏฺฐํ ปพฺพชิตเวสํ ^๒- หาเรตฺวา นหายิตฺวา ตโย ชนา เอกโต ภุญฺชิสฺสามา"ติ มญฺญมาโน เถรสฺส ภิกฺขํ น เทติ. เถโร "มาทิสสฺส ขีณาสวสฺส อาหารนฺตรายํ กตฺวา เอเต พหุํ อปุญฺญํ ปสเวยฺยุนฺ"ติ เตสํ อนุคฺคเหน เอวมาห. [๓๐๒] คาถา อภาสีติ คาถาโย อภาสิ. ตตฺถ ปสฺสาติ สนฺติเก ฐิตํ ชนํ สนฺธาย วทติ. จิตฺตนฺติ จิตฺตวิจิตฺตํ. พิมฺพนฺติ อตฺตภาวํ. อรุกายนฺติ นวนฺนํ วณมุขานํ วเสน วณกายํ. สมุสฺสิตนฺติ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ นวหิ นหารุสเตหิ พนฺธิตฺวา นวหิ มํสเปสิสเตหิ อาลิมฺปิตฺวา สมนฺตโต อุสฺสิตํ. อาตุรนฺติ ชราตุรตาย โรคาตุรตาย กิเลสาตุรตาย จ นิจฺจาตุรํ. พหุสงฺกปฺปนฺติ ปเรสํ อุปฺปนฺนปตฺถนาสงฺกปฺเปหิ พหุสงฺกปฺปํ. อิตฺถีนญฺหิ กาเย ปุริสานํ สงฺกปฺปา อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ กาเย อิตฺถีนํ. สุสาเน ฉฑฺฑิตกเฬวรภูตํปิ เจตํ กากกุลลาทโย ปตฺถยนฺติเยวาติ พหุสงฺกปฺโป นาม โหติ. ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ฐิตีติ ยสฺส กายสฺส มายามรีจิเผณุปิณฺฑอุทกพุพฺพุฬาทีนํ ^๓- วิย เอกํเสเนว ฐิติ นาม นตฺถิ, ภิชฺชนธมฺมตาว นิยตา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ^๒ ฉ.ม. ปพฺพชฺชาเวสํ @^๓ ฉ.ม....เผณปิณฺฑปุปฺผุฬาทีนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๐.

ตเจน โอนทฺธนฺติ อลฺลมนุสฺสจมฺเมน โอนทฺธํ. สห วตฺเถภิ โสภตีติ คนฺธาทีหิ มณิกุณฺฑเลหิ จ วิจิตฺตกตํปิ รูปํ วตฺเถหิ สเหว โสภติ, วินา วตฺเถหิ เชคุจฺฉํ โหติ อโนโลกนกฺขมํ. อลตฺตกกตาติ อลตฺตเกน รญฺชิตา. จุณฺณกมกฺขิตนฺติ สาสปกกฺเกน มุขปิฬกาทีนิ นีหริตฺวา โลณมตฺติกาย ทุฏฺฐโลหิตํ วิลิยาเปตฺวา ติลปิฏฺเฐน โลหิตํ ปสาเทตฺวา หลิทฺทิยา วณฺณํ สมฺปาเทตฺวา จุณฺณกคณฺฑิกาย มุขํ ปหรนฺติ. ^๑- เตเนส อติวิย วิโรจติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. อฏฺฐปทกตาติ รโสทเกน มกฺขิตฺวา นลาฏปริยนฺเต อาวตฺตนปริวตฺเต กตฺวา อฏฺฐปทกรเณน ^๒- รจิตา. อญฺชนีติ อญฺชนนาฬิกา. โอทหีติ ฐเปสิ. ปาสนฺติ วาคุรชาลํ. ^๓- นาสทาติ น ฆฏฺฏยิ. นิวาปนฺติ นิวาปสุตฺเต วุตฺตนิวาปติณสทิสํ โภชนํ. กนฺทนฺเตติ วิรวมาเน ปริเทวมาเน. อิมาย หิ คาถาย เถโร มาตาปิตโร มิคลุทฺทเก วิย กตฺวา ทสฺเสสิ, อวเสสญาตเก มิคลุทฺทกปริสํ วิย, หิรญฺญสุวณฺณํ วาคุรชาลํ วิย, อตฺตนา ภุตฺตโภชนํ นิวาปติณํ วิย, อตฺตานํ มหามิคํ วิย กตฺวา ทสฺเสสิ. ยถา หิ มหามิโค ยาวทตฺถํ นิวาปติณํ ขาทิตฺวา คีวํ อุกฺขิปิตฺวา ปริสํ โอโลเกตฺวา "อิมํ นาม ฐานํ คตสฺส โสตฺถิ ภวิสฺสตี"ติ มิคลุทฺทกานํ ปริเทวนฺตานํเยว วาคุรํ อฆฏฺฏยมาโนว อุปฺปติตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ฆนจฺฉายสฺส ฉตฺตสฺส วิย คุมฺพสฺส เหฏฺฐา มนฺทมนฺเทน วาเตน วีชิยมาโน อาคตมคฺคํ โอโลเกนฺโต ติฏฺฐติ, เอวเมว เถโร อิมา คาถา ภาสิตฺวา อากาเสเนว คนฺตฺวา มิคาจีเร ปจฺจุปฏฺฐาสิ. กสฺมา ปน เถโร อากาเสน คโตติ? ปิตา กิรสฺส เสฏฺฐิ สตฺตสุ ทฺวารโกฏฺฐเกสุ อคฺคฬํ ทาเปตฺวา มลฺเล อาณาเปสิ "สเจ นิกฺขมิตฺวา คจฺฉติ, หตฺถปาเทสุ นํ คเหตฺวา กาสายานิ หริตฺวา คิหิเวสํ คณฺหาเปถา"ติ. ตสฺมา เถโร "เอเต มาทิสํ มหาขีณาสวํ หตฺเถ วา ปาเท คเหตฺวา อปุญฺญํ ปสเวยฺยุํ. ตํ เนสํ มา อโหสี"ติ จินฺเตตฺวา อากาเสน อคมาสิ. ปรสมุทฺทวาสิตฺเถรานํ @เชิงอรรถ: ^๑ ก. จุณฺณกภณฺฑิกาย มุขํ ปสาเทนฺติ ^๒ ฉ.ม. อฏฺฐปทกรจนาย @^๓ ฉ.ม. วากราชาลํ, เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๑.

ปน "ฐิตโกว อิมา คาถา ภาสิตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รญฺโญ โกรพฺยสฺส มิคจีเร ปจฺจุปฏฺฐาสี"ติ อยํ วจนมคฺโคเยว. [๓๐๓] มิคโวติ ตสฺส อุยฺยานปาลสฺส นามํ. โสเธนฺโตติ อุยฺยานมคฺคํ สมํ กาเรตฺวา อนฺโตอุยฺยาเน ตจฺฉิตพฺพยุตฺตฏฺฐานานิ ตจฺฉาเปนฺโต สมฺมชฺชิตพฺพยุตฺตฏฺฐานานิ สมฺมชฺชาเปนฺโต วาลุกาโอกิรณปุปฺผวิกิรณปุณฺณฆฏฺฏฐปน- กทลิกฺขนฺธฏฺฐปนาทีนิ จ กโรนฺโตติ อตฺโถ. เยน ราชา โกรโพฺย เตนุปสงฺกมีติ "อมฺหากํ ราชา สทา อิมสฺส กุลปุตฺตสฺส วณฺณํ กเถสิ, ปสฺสิตุกาโม เอตํ, อาคตภาวํ ปนสฺส น ชานาติ, มหา โข ปนายํ ปณฺณากาโร, คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสฺสามีติ จินฺเตตฺวา เยน ราชา โกรโพฺย เตนุปสงฺกมีติ. กิตฺตยมาโน อโหสีติ โส กิร ราชา เถรํ อนุสฺสริตฺวา พลมชฺเฌปิ นาฏกมชฺเฌปิ "ทุกฺกรํ กตํ กุลปุตฺเตน ตาว มหนฺตํ สมฺปตฺตึ ปหาย ปพฺพชิตฺวา ปุน นิวตฺติตฺวา อนปฺโลเกนฺเตนา"ติ คุณํ กเถสิ, ตํ คเหตฺวา อยํ เอวมาห. วิสฺสชฺเชถาติ วตฺวาติ โอโรธมหามตฺตพลกายาทีสุ ยสฺส ยํ อนุจฺฉวิกํ, ตสฺส ตํ ทาเปตฺวาติ อตฺโถ. อุสฺสฏาย อุสฺสฏายาติ อุสฺสิตาย อุสฺสิตาย, มหามตฺตมหารฏฺฐิกาทีนํ วเสน อุคฺคตุคฺคตเมว ^๑- ปริสํ คเหตฺวา อุปสงฺกมีติ อตฺโถ. อิธ ภวํ รฏฺฐปาโล หตฺถตฺถเร นิสีทตูติ หตฺถตฺถโร ตนุโก พหลปุปฺผาทิคุณํ กตฺวา อตฺถโต อภิลกฺขิโต โหติ, ตาทิเส อนาปุจฺฉิตฺวา นิสีทิตุํ น ยุตฺตนฺติ มญฺญมาโน เอวมาห. [๓๐๔] ปาริชุญฺญานีติ ปาริชุญฺญภาวา ปริกฺขยา. ชิณฺโณติ ชราชิณฺโณ. วุฑฺโฒติ วโยวุฑฺโฒ. มหลฺลโกติ ชาติมหลฺลโก. อทฺธคโตติ อทฺธานํ อติกฺกนฺโต. วโยอนุปฺปตฺโตติ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺโต. ปพฺพชตีติ ธุรวิหารํ คนฺตฺวา ภิกฺขู วนฺทิตฺวา "ภนฺเต มยา ทหรกาเล พหุํ กุสลํ กตํ, อิทานิ มหลฺลโกมฺหิ, มหลฺลกสฺส เจสา ปพฺพชฺชา นาม, เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา อปฺปหริตํ กตฺวา ชีวิสฺสามิ. ปพฺพาเชถ มํ ภนฺเต"ติ การุญฺญํ อุปฺปาเทนฺโต ยาจติ, เถรา อนุกมฺปาย ปพฺพาเชนฺติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ทุติยวาเรปิ เอเสว นโย. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุคฺคตภูตํ ตเมว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๒.

อปฺปาพาโธติ อโรโค. อปฺปาตงฺโกติ นิทฺทุกฺโข. สมเวปากินิยาติ สมเวปากินิยา. ^๑- คหณิยาติ กมฺมชเตโชธาตุยา. ตตฺถ ยสฺส ภุตฺตมตฺโตว อาหาโร ชีรติ, ยสฺส วา ปน ปุฏฺภตฺตํ วิย ตเถว ติฏฺฐติ, อุโภเปเตน สมเวปากินิยา คหณิยา สมนฺนาคตา. ยสฺส ปน ภุตฺตกาเล ภตฺตจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชเตว, อยํ สมเวปากินิยา สมนฺนาคโต. นาติสีตาย นาจฺจุณฺหายาติ เตเนว การเณน นาติสีตาย นาจฺจุณฺหาย. อนุปุพฺเพนาติ ราชาโน วิจาเรนฺตีติอาทินา ^๒- อนุกฺกเมน. ทุติยวาเร ราชภยโจรภยฉาตกภยาทินา อนุกฺกเมน. [๓๐๕] ธมฺมุทฺเทสา อุทฺทิฏฺฐาติ ธมฺมนิทฺเทสา อุทฺทิฏฺฐา. อุปนียตีติ ชรามรณสนฺติกํ คจฺฉติ, อายุกฺขเยน วา ตตฺถ นิยฺยติ. อทฺธุโวติ ธุวฏฺฐานวิรหิโต. อตาโณติ ตายิตุํ สมตฺเถน วิรหิโต. อนภิสฺสโรติ อสฺสรโณ อภิสฺสริตฺวา อภิคนฺตฺวา อสฺสาเสตุํ สมตฺเถน วิรหิโต. อสฺสโกติ นิสฺสโก สกภณฺฑรหิโต. สพฺพํ ปหาย คมนียนฺติ สกภณฺฑนฺติ สลฺลกฺขิตํ สพฺพํ ปหาย โลเกน คนฺตพฺพํ. ตณฺหาทาโสติ ตณฺหาย ทาโส. [๓๐๖] หตฺถิสฺมินฺติ หตฺถิสิปฺเป. กตาวีติ กตกรณีโย, สิกฺขิตสิกฺโข ปคุณสิปฺโปติ อตฺโถ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อูรุพลีติ อูรุพลสมฺปนฺโน. ยสฺส หิ ผลกญฺจ อาวุธญฺจ คเหตฺวา ปรเสนํ ปวิสิตฺวา อภินฺนํ ภินฺทโต ภินฺนํ สนฺธารยโต ปรหตฺถคตํ รชฺชํ อาหริตุํ อูรุพลํ อตฺถิ, อยํ อูรุพลี นาม. พาหุพลีติ พาหุพลสมฺปนฺโน. เสสํ ปุริมสทิสเมว. อลมตฺโตติ สมตฺถอตฺตภาโว. ปริโยธาย วตฺติสฺสนฺตีติ อุปฺปนฺนํ อุปทฺทวํ โอธาย อวตฺถริตฺวา วตฺติสฺสนฺตีติ สลฺลกฺขิตฺวา คหิตา. สํวิชฺชติ โข โภ รฏฺฐปาล อิมสฺมึ ราชกุเล ปหูตํ หิรญฺญสุวณฺณนฺติ อิทํ โส ราชา อุปริ ธมฺมุทฺเทสสฺส การณํ อาหรนฺโต อาห. อถาปรํ เอตทโวจาติ เอตํ "ปสฺสามิ โลเก"ติอาทินา นเยน จตุนฺนํ ธมฺมุทฺเทสานํ อนุคีตํ อโวจ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สมวิปาจนิยา, เอวมุปริปิ ^๒ ฉ.ม. หรนฺตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๓.

[๓๐๗] ตตฺถ ภิยฺโยว กาเม อภิปตฺถยนฺตีติ เอกํ ลภิตฺวา เทฺว ปตฺถยนฺติ, เทฺว ลภิตฺวา จตฺตาโรติ เอวํ อุตฺตรุตฺตรึ วตฺถุกามกิเลสกาเม ปตฺถยนฺติเยว. ปสยฺหาติ สปตฺตคณํ ^๑- อภิภวิตฺวา. สสาครนฺตนฺติ สทฺธึ สาครนฺเตน. โอรํ สมุทฺทสฺสาติ ยํ สมุทฺทสฺส โอรโต สกรฏฺฐํ, เตน อติตฺตรูโปติ อตฺโถ. น หตฺถีติ น หิ อตฺถิ. อโห วตาโนติ อโห วต นุ, อยเมว วา ปาโฐ. อมราติ จาหูติ อมรํ อิติ จ อาหุ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยํ มตํ ญาตี ปริวาเรตฺวา กนฺทนฺติ, ตํ "อโห วต อมฺหากํ ภาตา มโต, ปุตฺโต มโต"ติอาทีนิปิ วทนฺติ. ผุสนฺติ ผสฺสนฺติ มรณผสฺสํ ผุสนฺติ. ตเถว ผุฏฺโฐติ ยถา พาโล, ธีโรปิ ตเถว มรณผสฺเสน ผุฏฺโฐ, อผุฏฺโฐ นาม นตฺถิ, อยํ ปน วิเสโส พาโล หิ ^๒- พาลฺยา วธิโตว เสตีติ พาโล พาลภาเวน มรณผสฺสํ อาคมฺม วธิโตว เสติ อภิหโตว สยติ. อกตํ วต เม กลฺยาณนฺติอาทิวิปฺปฏิสารวเสน จลติ เวธติ วิปฺผนฺทติ. ธีโร จ น เวธตีติ ธีโร สุคตินิมิตฺตํ ปสฺสนฺโต น เวธติ น จลติ. ยาย โวสานํ อิธาธิคจฺฉตีติ ยาย ปญฺญาย อิมสฺมึ โลเก สพฺพกิจฺจโวสานํ อรหตฺตํ อธิคจฺฉติ, สา จ ^๓- ธนโต อุตฺตมตรา. อโพฺยสิตตฺตาติ ^๔- อปริโยสิตตฺตา, อรหตฺตปฺปตฺติยา อภาเวนาติ อตฺโถ. ภวาภเวสูติ หีนปฺปณีเตสุ ภเวสุ. อุเปติ คพฺภญฺจ ปรญฺจ โลกนฺติ เตสุ ปาปํ กโรนฺเตสุ โย โกจิ สตฺโต ปรมฺปราย สํสารํ อาปชฺชิตฺวา คพฺภญฺจ ปรญฺจ โลกํ อุเปติ. ตสฺสปฺปปญฺโญติ ตสฺส ตาทิสสฺส อปฺปญฺญสฺส อญฺโญ อปฺปปญฺโญ อภิสทฺทหนฺโต. สกมฺมุนา หญฺญตีติ อตฺตนา กตกมฺมวเสน "กสาหิปิ ตาเลตี"ติอาทีหิ กมฺมกรเณหิ หญฺญติ. เปจฺจ ปรมฺหิ โลเกติ อิโต คนฺตฺวา ปรมฺหิ อปายโลเก. วิรูปรูเปนาติ วิวิธรูเปน, นานาสภาเวนาติ อตฺโถ. กามคุเณสูติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิเกสุ สพฺพกามคุเณสุ อาทีนวํ ทิสฺวา. ทหราติ อนฺตมโส กลลมตฺตภาวํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สมฺปตฺติคณํ ^๒ ฉ.ม. จ ^๓ ฉ.ม. สาว ^๔ สี. อโสสิตตฺตาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๔.

อุปาทาย ตรุณา. วุฑฺฒาติ วสฺสสตาติกฺกนฺตา. อปณฺณกํ สามญฺญเมว เสยฺโยติ อวิรุทฺธํ อเทฺวชฺฌคามึ ^๑- เอกนฺตนิยฺยานิกํ สามญฺญเมว "เสยฺโย, อุตฺตริตรญฺจ ปณีตตรญฺจา"ติ อุปธาเรตฺวา ปพฺพชิโตสฺมิ มหาราชาติ. ตสฺมา ยํ ตฺวํ วทสิ "กึ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา"ติ, อิทํ ทิสฺวา จ สุตฺวา จ ปพฺพชิโตสฺมีติ มํ ธาเรหีติ เทสนํ นิฏฺฐเปสีติ. ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย รฏฺฐปาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -----------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๙ หน้า ๒๑๙-๒๒๔. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=9&A=5516&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=9&A=5516&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=13&i=423 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=13&A=6825 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=13&A=7966 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=13&A=7966 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๓ http://84000.org/tipitaka/read/?index_13