พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๗ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย ขุททกปาฐะ-ธรรมบท-อุทาน-อิติวุตตกะ-สุตตนิบาต

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ธรรมบท ๒๓. นาควรรค ๑. อัตตทันตวัตถุ
๒๓. นาควรรค
หมวดว่าด้วยช้าง
๑. อัตตทันตวัตถุ
เรื่องการฝึกตน
             (พระผู้มีพระภาคตรัสพระคาถานี้แก่พระอานนท์ ดังนี้)
             [๓๒๐] เราจักอดกลั้นถ้อยคำล่วงเกิน
                       เหมือนพญาช้างในสงคราม
                       อดทนลูกศรที่ตกจากแล่ง
                       เพราะคนจำนวนมากเป็นผู้ทุศีล
             [๓๒๑] คนทั้งหลายนำสัตว์พาหนะที่ฝึกแล้วไปสู่ที่ประชุม
                       พระราชาย่อมทรงราชพาหนะที่ฝึกแล้ว
                       ในหมู่มนุษย์ คนที่อดกลั้นถ้อยคำล่วงเกินได้
                       ชื่อว่าเป็นผู้ฝึกตนได้แล้ว๑- เป็นผู้ประเสริฐที่สุด
             [๓๒๒] ม้าอัสดร ม้าอาชาไนย ม้าสินธพ ช้างใหญ่
                       ที่ได้รับการฝึกหัดแล้ว เป็นสัตว์ประเสริฐ
                       แต่คนที่ฝึกตนได้แล้ว ประเสริฐกว่าสัตว์พาหนะเหล่านั้น๒-
@เชิงอรรถ :
@๑ ฝึกตนได้แล้ว หมายถึงฝึกตนได้ด้วยอริยมรรค ๔ (โสดาปัตติมรรค สกทาคามิมรรค อนาคามิมรรค
@และอรหัตตมรรค) (ขุ.ธ.อ. ๗/๑๓๘)
@๒ ขุ.ม. (แปล) ๒๙/๙๐/๒๘๒, ขุ.จู. (แปล) ๓๐/๑๘/๑๑๗-๑๑๘
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๕ หน้า : ๑๓๓}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ธรรมบท ๒๓. นาควรรค ๔. ปเสนทิโกสลราชวัตถุ
๒. หัตถาจริยปุพพกภิกขุวัตถุ
เรื่องภิกษุผู้เคยเป็นนายควาญช้าง
             (พระผู้มีพระภาคตรัสพระคาถานี้แก่ภิกษุผู้เคยเป็นนายควาญช้าง ดังนี้)
             [๓๒๓] แท้จริง บุคคลไม่สามารถไปสู่ทิศที่ยังไม่เคยไป๑- ด้วยยานเหล่านี้
                       แต่บุคคลผู้ฝึกตนได้แล้ว สามารถไปสู่ทิศที่ไม่เคยไป
                       ด้วยตนที่ฝึกแล้ว ที่ฝึกดีแล้ว๒-
๓. ปริชิณณพราหมณปุตตวัตถุ
เรื่องบุตรของพราหมณ์ชรา
             (พระผู้มีพระภาคตรัสพระคาถานี้แก่บุตร ๔ คนของพราหมณ์ชรา ดังนี้)
             [๓๒๔] ช้างกุญชรชื่อธนปาลกะ ตกมันจัด ห้ามได้ยาก ถูกขังไว้
                       ไม่ยอมกินฟ่อนหญ้า เพราะระลึกถึงแต่นาควัน๓-
๔. ปเสนทิโกสลราชวัตถุ
เรื่องพระเจ้าปเสนทิโกศล
             (พระผู้มีพระภาคตรัสพระคาถานี้แก่พระเจ้าปเสนทิโกศลผู้เสวยพระกระยาหารมาก ดังนี้)
             [๓๒๕] เมื่อใด บุคคลผู้ถูกความง่วงเหงาครอบงำ บริโภคมาก
                       ชอบแต่นอนกลิ้งเกลือกไปมา
                       เมื่อนั้น เขาย่อมมีปัญญาเฉื่อยชา ชอบเข้าห้องเป็นอาจิณ
                       เหมือนสุกรอ้วนที่เขาขุนด้วยเศษอาหาร ฉะนั้น๔-
@เชิงอรรถ :
@๑ ทิศที่ยังไม่เคยไป หมายถึงนิพพาน (ขุ.ธ.อ. ๗/๑๓๙)
@๒ ที่ชื่อว่า ฝึกแล้ว เพราะฝึกอินทรีย์ได้ในเบื้องต้น ที่ชื่อว่า ฝึกดีแล้ว เพราะอบรมตนได้ด้วยอริยมรรค
@(ขุ.ธ.อ. ๗/๑๓๙-๑๔๐)
@๓ นาควัน หมายถึงป่าช้าง เป็นที่อยู่ของช้างพังแม่ของช้างธนปาลกะ (ขุ.ธ.อ. ๗/๑๔๕-๑๔๖)
@๔ ขุ.เถร. (แปล) ๒๖/๑๗/๓๐๙
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๕ หน้า : ๑๓๔}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ธรรมบท ๒๓. นาควรรค ๗. สัมพหุลภิกขุวัตถุ
๕. สานุสามเณรวัตถุ
เรื่องสานุสามเณร
             (พระผู้มีพระภาคตรัสพระคาถานี้แก่สานุสามเณร ดังนี้)
             [๓๒๖] แต่ก่อนจิตนี้ได้ท่องเที่ยวไปในอารมณ์ต่างๆ
                       ตามความปรารถนา ตามความต้องการ ตามความสบาย
                       วันนี้ เราจะข่มจิตนั้นโดยอุบายอันแยบคาย
                       เหมือนควาญช้างปราบพยศช้างตกมัน ฉะนั้น๑-
๖. ปาเวรกหัตถิวัตถุ
เรื่องช้างปาเวรกะ
             (พระผู้มีพระภาคตรัสพระคาถานี้แก่ภิกษุทั้งหลาย ดังนี้)
             [๓๒๗] เธอทั้งหลายจงยินดีในความไม่ประมาท
                       จงตามรักษาจิตของตน
                       จงถอนตนขึ้นจากหล่ม๒-
                       เหมือนช้างกุญชรที่จมลงในเปือกตม ถอนตนขึ้นได้ ฉะนั้น
๗. สัมพหุลภิกขุวัตถุ๓-
เรื่องภิกษุหลายรูป
             (พระผู้มีพระภาคตรัสพระคาถานี้แก่ภิกษุทั้งหลาย ดังนี้)
             [๓๒๘] ถ้าบุคคลพึงได้สหายผู้มีปัญญารักษาตน
                       เที่ยวไปด้วยกัน เป็นสาธุวิหารี๔- เป็นนักปราชญ์
@เชิงอรรถ :
@๑ ขุ.เถร. (แปล) ๒๖/๗๗/๓๓๑, ๒๖/๑๑๓๓/๕๒๔
@๒ หล่ม ในที่นี้หมายถึงกิเลส (ขุ.ธ.อ. ๗/๑๕๕)
@๓ ดูเทียบ วิ.ม. (แปล) ๕/๔๖๔/๓๕๕, ขุ.ชา. (แปล) ๒๗/๑๗-๑๙/๓๐๓, ขุ.จู. (แปล) ๓๐/๑๓๑-๑๓๒/๔๓๓-๔๓๔
@๔ สาธุวิหารี หมายถึงผู้เพียบพร้อมด้วยพรหมวิหารธรรม ๔ รูปฌาน ๔ อรูปฌาน ๔ และสัญญาเวทยิตนิโรธ ๑
@(ขุ.จู. (แปล) ๓๐/๑๓๑/๔๓๓)
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๕ หน้า : ๑๓๕}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ธรรมบท ๒๓. นาควรรค ๘. มารวัตถุ
                       ครอบงำอันตรายทั้งปวงได้แล้ว
                       พึงมีใจแช่มชื่น มีสติ เที่ยวไปกับสหายนั้นเถิด
             [๓๒๙] ถ้าบุคคลไม่พึงได้สหายผู้มีปัญญารักษาตน
                       เที่ยวไปด้วยกันได้ เป็นสาธุวิหารี เป็นนักปราชญ์
                       ก็พึงประพฤติอยู่ผู้เดียวเถิด
                       เหมือนพระราชาทรงละทิ้งแคว้นที่ทรงชนะแล้ว
                       ทรงประพฤติอยู่ผู้เดียว
                       และเหมือนช้างมาตังคะละทิ้งโขลงอยู่ตัวเดียวในป่า ฉะนั้น
             [๓๓๐] การเที่ยวไปของบุคคลผู้เดียวเป็นความประเสริฐ
                       เพราะคุณเครื่องความเป็นสหาย๑- ไม่มีในคนพาล
                       อนึ่ง บุคคลควรมีความขวนขวายน้อย
                       เที่ยวไปผู้เดียว ไม่พึงทำความชั่ว
                       เหมือนช้างมาตังคะเที่ยวไปตัวเดียวในป่า ฉะนั้น
๘. มารวัตถุ
เรื่องมาร
             (พระผู้มีพระภาคตรัสพระคาถานี้แก่มารผู้มีบาป ดังนี้)
             [๓๓๑] เมื่อมีกิจเกิดขึ้น สหายทั้งหลายนำสุขมาให้
                       ความยินดีด้วยปัจจัยตามมีตามได้ นำสุขมาให้
                       ในเวลาสิ้นชีวิต บุญนำสุขมาให้
                       การละทุกข์ได้ทั้งหมด นำสุขมาให้
@เชิงอรรถ :
@๑ คุณเครื่องความเป็นสหาย หมายถึงคุณธรรมเหล่านี้ คือ จุลศีล มัชฌิมศีล มหาศีล กถาวัตถุ ๑๐
@ธุดงคคุณ ๑๓ วิปัสสนาญาณ มรรค ๔ ผล ๔ วิชชา ๓ อภิญญา ๖ อมตมหานิพพาน (ขุ.ธ.อ. ๗/๑๕๘)
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๕ หน้า : ๑๓๖}

                                                                 พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ธรรมบท ๒๔. ตัณหาวรรค ๑. กปิลมัจฉวัตถุ
             [๓๓๒] ในโลก การเกื้อกูลมารดา นำสุขมาให้
                       การเกื้อกูลบิดา นำสุขมาให้
                       การเกื้อกูลสมณะ นำสุขมาให้
                       การเกื้อกูลท่านผู้ประเสริฐ๑- ก็นำสุขมาให้
             [๓๓๓] ศีลนำสุขมาให้ตราบเท่าชรา๒-
                       ศรัทธาที่ตั้งมั่นแล้ว นำสุขมาให้
                       การได้ปัญญา นำสุขมาให้
                       การไม่ทำบาปทั้งหลาย ก็นำสุขมาให้
นาควรรคที่ ๒๓ จบ
๒๔. ตัณหาวรรค
หมวดว่าด้วยตัณหา
๑. กปิลมัจฉวัตถุ
เรื่องปลากปิละ
             (พระผู้มีพระภาคตรัสพระคาถานี้แก่บริษัท ๔ ดังนี้)
             [๓๓๔] ตัณหาย่อมเจริญแก่มนุษย์ผู้ประพฤติประมาท๓-
                       เหมือนเถาย่านทรายเจริญอยู่ในป่า
                       เขาย่อมเร่ร่อนไปมา
                       เหมือนวานรที่ต้องการผลไม้ เที่ยวเร่ร่อนไปมาในป่า ฉะนั้น
@เชิงอรรถ :
@๑ ท่านผู้ประเสริฐ หมายถึงพระพุทธเจ้า พระปัจเจกพุทธเจ้า และพระอรหันตสาวกผู้ลอยบาปได้แล้ว
@(ขุ.ธ.อ. ๗/๑๖๒)
@๒ ศีลนำสุขมาให้ตราบเท่าชรา หมายถึงศีล ๕ ศีล ๑๐ เป็นต้น ย่อมเป็นเครื่องประดับทำให้เกิดความงาม
@และความสุขแก่คนทุกเพศทุกวัย ไม่มีล้าสมัยไร้ตำหนิ ต่างจากเครื่องประดับภายนอกที่ทำให้งามเฉพาะ
@เพศหรือวัย ใครที่ใช้เครื่องประดับหรือเครื่องแต่งกายไม่เหมาะกับเพศหรือวัย ก็จะถูกตำหนิ และถูกสงสัยว่า
@เป็นบ้าเสียสติ (ขุ.ธ.อ. ๗/๑๖๒)
@๓ ผู้ประพฤติประมาท หมายถึงผู้มีความเป็นอยู่ด้วยความประมาท ปราศจากสติ ไม่เจริญฌาน วิปัสสนา
@มรรค และผล (ขุ.ธ.อ. ๘/๖)
{ที่มา : โปรแกรมพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย เล่ม : ๒๕ หน้า : ๑๓๗}


                  เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับมหาจุฬาฯ เล่มที่ ๒๕ หน้าที่ ๑๓๓-๑๓๗.
http://84000.org/tipitaka/read/m_siri.php?B=25&siri=32
             ฟังเนื้อความพระไตรปิฎก : [1], [2]. 
                  อ่านเทียบพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/v.php?B=25&A=1118&Z=1161
                  ศึกษาอรรถกถานี้ได้ที่ :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=33
             พระไตรปิฏกฉบับภาษาบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/pali_item_s.php?book=25&item=33&items=1
             อ่านอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=24&A=2715
             The Pali Tipitaka in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/roman_item_s.php?book=25&item=33&items=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=24&A=2715
                  สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_mcu25
             อ่านเทียบฉบับแปลอังกฤษ Compare with English Translation :-
https://84000.org/tipitaka/english/metta.lk/25i033-e1.php#
https://84000.org/tipitaka/english/metta.lk/25i033-e2.php#
https://accesstoinsight.org/tipitaka/kn/dhp/dhp.23.than.html
https://accesstoinsight.org/tipitaka/kn/dhp/dhp.23.budd.html
https://suttacentral.net/dhp320-333/en/anandajoti
https://suttacentral.net/dhp320-333/en/buddharakkhita
https://suttacentral.net/dhp320-333/en/sujato