AtthaPali Vol.54

Niddesavaṇṇanā [509] Idāni yathānikkhittaṃ mātikaṃ paṭipāṭiyā bhājetvā dassetuṃ idhāti imissā diṭṭhiyātiādi āraddhaṃ. Tattha imissā diṭṭhiyātiādīhi dasahi padehi sikkhattayasaṅkhātaṃ sabbaññubuddhasāsanameva kathitaṃ. Tañhi buddhena bhagavatā diṭṭhattā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page349.

Diṭṭhīti vuccati. Tasseva khamanavasena khanti, ruccanavasena ruci, gahaṇavasena ādāyo, sabhāvaṭṭhena dhammo, sikkhitabbaṭṭhena vinayo, tadubhayenāpi dhammavinayo, pavuttavasena pāvacanaṃ, seṭṭhacariyaṭṭhena brahmacariyaṃ, anusiṭṭhidānavasena satthusāsananti vuccati. Tasmā imissā diṭṭhiyātiādīsu imissā buddhadiṭṭhiyā imissā buddhakhantiyā imissā buddharuciyā imasmiṃ buddhaādāye imasmiṃ buddhadhamme imasmiṃ buddhavinaye. "ye kho tvaṃ gotami dhamme jāneyyāsi `ime dhammā sarāgāya saṃvattanti no virāgāya, saṃyogāya saṃvattanti no visaṃyogāya, ācayāya saṃvattanti no apacayāya, ^1- upādānāya saṃvattanti no paṭinissaggiyā, ^1- mahicchatāya saṃvattanti no appicchatāya, asantuṭṭhiyā saṃvattanti no santuṭṭhiyā, saṅgaṇikāya saṃvattanti no pavivekāya, kosajjāya saṃvattanti no viriyārambhāya, dubbharatāya saṃvattanti no subharatāyā'ti. Ekaṃsena gotami dhāreyyāsi `neso dhammo, neso vinayo, netaṃ satthusāsanan'ti. Ye ca kho tvaṃ gotami dhamme jāneyyāsi `ime dhammā virāgāya saṃvattanti no sarāgāya .pe. Subharatāya saṃvattanti no dubbharatāyā'ti. Ekaṃsena hi gotami dhāreyyāsi `eso dhammo, eso vinayo, etaṃ satthusāsanan"ti ^2- evaṃ vutte imasmiṃ buddhadhammavinaye imasmiṃ buddhapāvacane imasmiṃ buddhabrahmacariye imasmiṃ buddhasatthusāsaneti evamattho veditabbo. Apicetaṃ sikkhattayasaṅkhātaṃ sakalasāsanaṃ bhagavatā diṭṭhattā sammādiṭṭhipaccayattā sammādiṭṭhipubbaṅgamattā ca diṭṭhi. Bhagavato khamanavasena khanti. Ruccanavasena ruci. Gahaṇavasena ādāyo. Attano kārakaṃ apāyesu apatamānaṃ dhāretīti dhammo. Sova @Footnote: ^1-1 pāliyaṃ ime pāṭhā na dissanti @² vinaYu. 7/406/239, aṅ. aṭṭhaka. 23/143/288 (syā)

--------------------------------------------------------------------------------------------- page350.

Saṅkilesapakkhaṃ vinetīti vinayo. Dhammo ca so vinayo cāti dhammavinayo. Kusaladhammehi vā akusaladhammānaṃ esa vinayoti dhammavinayo. Teneva vuttaṃ:- "ye ca kho tvaṃ gotami dhamme jāneyyāsi ime dhammā virāgāya saṃvattanti no sarāgāya .pe. Ekaṃsena gotami dhāreyyāsi eso dhammo, eso vinayo, etaṃ satthusāsanan"ti. ^1- Dhammena vā vinayo na daṇḍādīhīti dhammavinayo. Vuttampi cetaṃ:- "daṇḍeneke damayanti aṅkusehi kasāhi ca adaṇḍena asatthena nāgo danto mahesinā"ti. ^2- Tathā "dhammena nīyamānānaṃ kā usūyā vijānatan"ti. ^3- Dhammāya vā vinayo dhammavinayo. Anavajjadhammatthaṃ hesa vinayo, na bhavabhogāmisatthaṃ. Tenāha bhagavā "nayidaṃ bhikkhave brahmacariyaṃ vussati janakuhanatthan"ti ^4- vitthāro. Puṇṇattheropi āha "anupādāparinibbānatthaṃ kho āvuso bhagavati brahmacariyaṃ vussatī"ti. ^5- Visiṭṭhaṃ vā nayatīti vinayo. Dhammato vinayo dhammavinayo. Saṃsāradhammato hi sokādidhammato vā esa visiṭṭhaṃ nibbānaṃ nayati. Dhammassa vā vinayo, na titthakarānanti dhammavinayo, dhammabhūto hi bhagavā, tasseva vinayo. Yasmā vā dhammāyeva abhiññeyyā pariññeyyā pahātabbā bhāvetabbā sacchikātabbā ca, tasmā esa dhammesu vinayo, na sattesu na jīvesu cāti dhammavinayo. Sātthasabyañjanatādīhi aññesaṃ vacanato padhānaṃ vacananti pavacanaṃ. Pavacanameva pāvacanaṃ. Sabbacariyāhi visiṭṭhacariyabhāvena brahmacariyaṃ. Devamanussānaṃ satthubhūtassa bhagavato sāsananti satthusāsanaṃ. Satthubhūtaṃ vā sāsanantipi satthusāsanaṃ. "so vo mamaccayena satthā"ti ^6- hi dhammavinayova satthāti vuttoti evametesaṃ padānaṃ attho veditabbo. @Footnote: ¹ vinaYu. 7/406/239, aṅ. aṭṭhaka. 23/143/288 (syā) @² vinaYu. 7/342/135, Ma.Ma. 13/352/337 ³ vinaYu. 4/63/56 @⁴ aṅ. catukka. 21/25/30 ⁵ Ma.mū. 12/259/221 ⁶ dī.Ma. 10/216/134

--------------------------------------------------------------------------------------------- page351.

Yasmā pana imasmiṃyeva sāsane sabbappakārajjhānanibbattako bhikkhu dissati, na aññattha, ^1- tasmā tattha tattha "imissā"ti ca "imasmin"ti ca ayaṃ niyamo katoti veditabboti. Ayaṃ "idhā"ti mātikāpadaniddesassa attho. [510] Bhikkhuniddese samaññāyāti paññattiyā, vohārenāti attho. Samaññāyaeva hi ekacco bhikkhūti paññāyati. Tathā hi nimantanādimhi bhikkhūsu gaṇiyamānesu sāmaṇerepi gahetvā "sataṃ bhikkhū sahassaṃ bhikkhū"ti vadanti. Paṭiññāyāti attano paṭijānanena. Paṭiññāyapi hi ekacco bhikkhūti paññāyati. Tassa "ko ettha āvusoti. Ahaṃ āvuso bhikkhū"ti evamādīsu ^2- sambhavo daṭṭhabbo. Ayaṃ pana ānandattherena vuttattā dhammikā paṭiññā. Rattibhāge pana dussīlāpi paṭipathaṃ āgacchantā "ko etthā"ti vutte adhammikāya paṭiññāya abhūtatthāya "mayaṃ bhikkhū"ti vadanti. Bhikkhatīti yācati. Yo hi koci bhikkhati bhikkhaṃ esati gavesati, so taṃ labhatu vā mā vā, athakho bhikkhatīti bhikkhu. Bhikkhakoti byañnena padaṃ vaḍḍhitaṃ, bhikkhanadhammatāya bhikkhūti attho. Bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti buddhādīhi ajjhupagataṃ bhikkhācariyaṃ ajjhupagatattā bhikkhācariyaṃ ajjhupagato nāma. Yo hi koci appaṃ vā mahantaṃ vā bhogakkhandhaṃ pahāya agārasmā anagāriyaṃ pabbajito kasigorakkhādīhi jīvitakappanaṃ hitvā liṅgasampaṭicchaneneva bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhu. Parapaṭibaddhajīvikattā vā vihāramajjhe kājabhattaṃ bhuñjamānopi bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhu. Piṇḍiyālopabhojanaṃ nissāya pabbajjāya ussāhajātattā vā bhikkhācariyaṃ ajjhupagatoti bhikkhu. Agghaphassavaṇṇabhedena bhinnaṃ paṭaṃ dhāretīti bhinnapaṭadharo. Tattha satthakacchedanena agghabhedo veditabbo. Sahassagghanakopi hi paṭo satthakena khaṇḍākhaṇḍikaṃ chinno bhinnaggho hoti purimagghato upaḍḍhampi na agghati. @Footnote: ¹ cha.Ma. aññatra ² aṅ. dasaka. 24/96/158

--------------------------------------------------------------------------------------------- page352.

Suttasaṃsibbanena phassabhedo veditabbo. Sukhasamphassopi hi paṭo suttehi saṃsibbito bhinnaphasso hoti, kharasamphassataṃ pāpuṇāti. Sūcimalādīhi vaṇṇabhedo veditabbo. Suparisuddhopi hi paṭo sūcikammato paṭṭhāya sūcimalena hatthasedamalajallikādīhi avasāne rajanakappakaraṇehi ca bhinnavaṇṇo hoti, pakativaṇṇaṃ vijahati. Evaṃ tīhākārehi bhinnapaṭadhāraṇato bhinnapaṭadharoti bhikkhu. Gihivatthavisabhāgānaṃ vā kāsāvānaṃ dhāraṇamatteneva bhinnapaṭadharoti bhikkhu. Bhindati pāpake akusale dhammeti bhikkhu. Sotāpattimaggena pañca kilese bhindatīti bhikkhu. Sakadāgāmimaggena cattāro, anāgāmimaggena cattāro, arahattamaggena aṭṭha kilese bhindatīti bhikkhu. Ettāvatā cattāro maggaṭṭhā dassitā. Bhinnattāti iminā pana cattāro phalaṭṭhā. Sotāpanno hi sotāpattimaggena pañca kilese bhinditvā ṭhito, sakadāgāmī sakadāgāmimaggena cattāro, anāgāmī anāgāmimaggena cattāro, arahā arahattamaggena aṭṭha kilese bhinditvā ṭhito. Evamayaṃ catubbidho phalaṭṭho bhinnattā pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ bhikkhu nāma. Odhiso kilesānaṃ pahānāti ettha dve odhī maggodhi ca kilesodhi ca. Odhi nāma sīmā mariyādā. Tattha sotāpanno maggodhinā odhiso kilesānaṃ pahānā bhikkhu. Tassa hi catūsu maggesu ekeneva odhinā kilesā pahīnā, na sakalena maggacatukkena. Sakadāgāmīanāgāmīsupi eseva nayo. Sotāpanno ca kilesodhināpi odhiso kilesānaṃ pahānā bhikkhu. Tassa hi pahātabbakilesesu odhināva kilesā pahīnā, na sabbena sabbaṃ. Arahā pana anodhisova kilesānaṃ pahānā bhikkhu. Tassa hi maggacatukkena anodhināva kilesā pahīnā, na ekāya maggasīmāya. Pahātabbakilesesu ca anodhisova kilesā pahīnā. Ekāpi hi kilesasīmā ṭhitā nāma natthi. Evaṃ so ubhayathāpi anodhiso kilesānaṃ pahānā bhikkhu.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page353.

Sekkhoti puthujjanakalyāṇakena saddhiṃ satta ariyā tisso sikkhā sikkhantīti sekkhā. Tesu yo koci sekkho bhikkhūti veditabbo. Na sikkhatīti asekkho. Sekkhadhamme atikkamma aggaphale ṭhito tato uttariṃ sikkhitabbābhāvato khīṇāsavo asekkhoti vuccati. Avaseso puthujjanabhikkhu tisso sikkhā neva sikkhati, na sikkhitvā ṭhitoti nevasekkhanāsekkhoti veditabbo. Sīlaggaṃ samādhiggaṃ paññaggaṃ vimuttagganti idamaggaṃ patvā ṭhitattā aggo bhikkhu nāma. Bhadroti apāpako. Kalyāṇaputhujjanādayo hi yāva arahā, tāva bhadrena sīlena samādhinā paññāya vimuttiyā vimuttiñāṇadassanena ca samannāgatattā bhadro bhikkhūti saṅkhyaṃ gacchanti. Maṇḍo bhikkhūti pasanno bhikkhu, sappimaṇḍo viya anāvilo vippasannotyattho. Sāroti tehiyeva sīlasārādīhi samannāgatattā sīlasamannāgamena nīlo paṭo viya sāro bhikkhūti veditabbo, vigatakilesapheggubhāvato vā khīṇāsavova sāroti veditabbo. Ettha ^1- ca bhindati pāpake akusale dhammeti bhikkhu, odhiso kilesānaṃ pahānā bhikkhu, sekkho bhikkhū"ti imesu tīsu ṭhānesu satta sekkhā kathitā. "bhinnattā pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānanti bhikkhu, anodhiso kilesānaṃ pahānā bhikkhu, asekkho bhikkhu, aggo bhikkhu, maṇḍo bhikkhū"ti imesu pañcasu ṭhānesu khīṇāsavova kathito. "nevasekkhanāsekkho"ti ettha puthujjanova kathito. Sesesu ṭhānesu puthujjanakalyāṇako satta sekkhā khīṇāsavoti ime sabbepi kathitā. Evaṃ samaññādīhi bhikkhuṃ dassetvā idāni upasampadāvasena dassetuṃ samaggena saṃghenātiādimāha. Tattha samaggena saṃghenāti sabbantimena paricchedena pañcavaggakaraṇīye kamme yāvatikā bhikkhū kammappattā, tesaṃ āgatattā chandārahānaṃ chandassa āhaṭattā sammukhībhūtānañca appaṭikkosanato ekasmiṃ kamme samaggabhāvaṃ @Footnote: ¹ cha.Ma. tattha

--------------------------------------------------------------------------------------------- page354.

Upagatena. Ñatticatutthenāti tīhi anusāvanāhi ekāya ca ñattiyā kātabbena. Kammenāti dhammikena vinayakammena. Akuppenāti vatthuñattianusāvanasīmāparisasampatti- sampannattā akopetabbataṃ appaṭikkositabbataṃ upagatena. Ṭhānārahenāti kāraṇārahena satthusāsanārahena. Upasampanno nāma uparibhāvaṃ samāpanno, pattoti attho. Bhikkhubhāvo hi uparibhāvo. Tañcesa yathāvuttena kammena samāpannattā upasampannoti vuccati. Etena yā imā ehibhikkhuupasampadā saraṇagamanaupasampadā ovādapaṭiggahaṇa- upasampadā pañhābyākaraṇaupasampadā garudhammapaṭiggahaṇaupasampadā dūtena upasampadā aṭṭhavācikā upasampadā ñatticatutthakammaupasampadāti aṭṭha upasampadā vuttā, tāsaṃ ñatticatutthakammaupasampadā dūtena upasampadā aṭṭhavācikā upasampadāti imā tisasova thāvarā, sesā buddhe dharamāneyeva ahesuṃ. Tāsu upasampadāsu imasmiṃ ṭhāne ayaṃ ñatticatutthakammaupasampadāva adhippetā. [511] Pāṭimokkhasaṃvaraniddese pāṭimokkhanti sikkhāpadasīlaṃ. Tañhi yo naṃ pāti rakkhati, taṃ mokkheti mocayati āpāyikādīhi dukkhehi, tasmā pāṭimokkhanti vuttaṃ. Sīlaṃ patiṭṭhātiādīni tasseva vevacanāni. Tattha sīlanti kāmañcetaṃ saha kammavācāpariyosānena ijjhanakassa pāṭimokkhassa vevacanaṃ, evaṃ santepi dhammato etaṃ sīlaṃ nāma pāṇātipātādīhi vā viramantassa vattapaṭipattiṃ mā pūrentassa cetanādayo dhammā veditabbā. Vuttañhetaṃ paṭisambhidāyaṃ "kiṃ sīlanti cetanā sīlaṃ, cetasikaṃ sīlaṃ, saṃvaro sīlaṃ, avītikkamo sīlan"ti. ^1- Tattha cetanā sīlaṃ nāma pāṇātipātādīhi vā viramantassa vattapaṭipattiṃ vā pūrentassa cetanā, cetasikaṃ sīlaṃ nāma pāṇātipātādīhi viramantassa virati. Apica cetanā sīlaṃ nāma pāṇātipātādīni pajahantassa satta kammapathacetanā, @Footnote: ¹ khu.paṭi. 31/89/64 (syā)

--------------------------------------------------------------------------------------------- page355.

Cetasikaṃ sīlaṃ nāma "abhijjhaṃ pahāya vigatābhijjhena cetasā viharatī"tiādinā nayena saṃyuttamahāvagge vuttā anabhijjhāabyāpādasammādiṭṭhidhammā. Saṃvaro sīlanti ettha pañcavidhena saṃvaro veditabbo pāṭimokkhasaṃvaro satisaṃvaro ñāṇasaṃvaro khantisaṃvaro viriyasaṃvaroti. Tassa nānākaraṇaṃ visuddhimagge ^1- vuttaṃ. Avītikkamo sīlanti samādinnasīlassa kāyikavācasiko avītikkamo. Ettha ca saṃvarasīlaṃ avītikkamasīlanti idameva nippariyāyato sīlaṃ, cetanā sīlaṃ cetasikaṃ sīlanti pariyāyato sīlanti veditabbaṃ. Yasmā pana pāṭimokkhasaṃvarasīlena bhikkhu sāsane patiṭṭhāti nāma, tasmā taṃ patiṭṭhāti vuttaṃ. Patiṭṭhahati vā ettha bhikkhu, kusaladhammāeva vā ettha patiṭṭhahantīti patiṭṭhā. Ayamattho:- "sīle patiṭṭhāya naro sapañño cittaṃ paññañca bhāvayaṃ ātāpī nipako bhikkhu so imaṃ vijaṭaye jaṭan"ti ^2- ca "patiṭṭhā mahārāja sīlaṃ sabbesaṃ kusalānaṃ dhammānan"ti ca "sīle patiṭṭhitassa kho mahārāja sabbe kusalā dhammā na parihāyantī"ti ca ādisuttavasena veditabbo. Tadetaṃ pubbuppattiatthena ādi. Vuttampi cetaṃ:- "tasmātiha tvaṃ uttiya ādimeva visodhehi kusalesu dhammesu. Ko cādi kusalānaṃ dhammānaṃ, sīlañca suvisuddhaṃ diṭṭhi ca ujukā"ti. ^3- Yathā hi nagaravaḍḍhakī nagaraṃ māpetukāmo paṭhamaṃ nagaraṭṭhānaṃ sodheti, tato aparabhāge vīthicatukkasiṅghāṭakādiparicchedena vibhajitvā nagaraṃ māpeti, evameva @Footnote: ¹ visuddhi. 1/8 sīlaniddesa ² saṃ.sa. 15/23/16 @³ saṃ.Ma. 19/382/144

--------------------------------------------------------------------------------------------- page356.

Yogāvacaro āditova sīlaṃ visodheti, tato aparabhāge samathavipassanāmaggaphalanibbānāni sacchikaroti. Yathā vā pana rajako paṭhamaṃ tīhi khārehi vatthaṃ dhovitvā parisuddhe vatthe yathicchitaṃ ^1- raṅgajātaṃ upaneti. Yathā vā pana cheko cittakāro rūpaṃ likhitukāmo āditova bhittiparikammaṃ karoti, tato aparabhāge rūpaṃ samuṭṭhāpeti, evameva yogāvacaro āditova sīlaṃ visodhetvā aparabhāge samathavipassanādayo dhamme sacchikaroti, tasmā sīlaṃ "ādī"ti vuttaṃ. Tadetaṃ caraṇasarikkhakatāya ^2- caraṇaṃ. Caraṇāti hi pādā vuccanti, yathā hi chinnacaraṇassa purisassa disaṃ gamanābhisaṅkhāro na jāyati, paripuṇṇapādasseva jāyati, evameva yassa sīlaṃ bhinnaṃ hoti khaṇḍaṃ aparipuṇṇaṃ, tassa nibbānagamanāya ñāṇagamanaṃ na sampajjati. Yassa pana taṃ abhinnaṃ hoti akhaṇḍaṃ paripuṇṇaṃ, tassa nibbānagamanāya ñāṇagamanaṃ sampajjati. Tasmā sīlaṃ "caraṇan"ti vuttaṃ. Tadetaṃ saṃyamanavasena saññamo, saṃvaraṇavasena saṃvaro, ubhayenāpi sīlasaññamo ceva sīlasaṃvaro ca kathito. Vacanattho panettha saṃyameti vītikkamavipphandanaṃ puggalaṃ vā saṃyameti vītikkamavasena tassa vipphandituṃ na detīti saññamo. Vītikkamassa pavesanadvāraṃ saṃvarati pidahatīti saṃvaro. Mokkhanti ^2- uttamaṃ mukhabhūtaṃ vā. Yathā hi sattānaṃ catubbidho āhāro mukhena pavisitvā aṅgamaṅgāni pharati, evaṃ yoginopi catubhūmikaṃ kusalaṃ sīlamukhena pavisitvā atthasiddhiṃ sampādeti. Tena vuttaṃ "mokkhan"ti. Pamukhena ^4- sādhūti pāmokkhaṃ, pubbaṅgamaṃ seṭṭhaṃ padhānanti attho. Kusalānaṃ dhammānaṃ samāpattiyāti cutabhūmikakusalānaṃ paṭilābhatthāya pāmokkhaṃ pubbaṅgamaṃ seṭṭhaṃ padhānanti veditabbaṃ. Kāyiko avītikkamoti tividhaṃ kāyasucaritaṃ. Vācasikoti catubbidhaṃ vacīsucaritaṃ. Kāyikavācasikoti tadubhayaṃ. Iminā ājīvaṭṭhamakasīlaṃ pariyādāya dasseti. Saṃvutoti @Footnote: ¹ cha.Ma. yadicchakaṃ ² cha.Ma......sarikkhatāya ³ ka. mukhanti ⁴ cha.Ma. pamukhe

--------------------------------------------------------------------------------------------- page357.

Pihito, saṃvutindriyo pihitindriyoti attho. Yathā hi saṃvutadvāraṃ gehaṃ "saṃvutaṃ gehaṃ pihitaṃ gehan"ti vuccati, evamidha saṃvutindriyo "saṃvuto"ti vutto. Pāṭimokkhasaṃvarenāti pāṭimokkhena ca saṃvarena ca, pāṭimokkhasaṅkhātena vā saṃvarena. Upetotiādīni vuttatthāneva. [512] Iriyatītiādīhi sattahipi padehi pāṭimokkhasaṃvarasīle ṭhitassa bhikkhuno iriyāpathavihāro kathito. [513] Ācāragocaraniddese kiñcāpi bhagavā samaṇācāraṃ samaṇagocaraṃ kathetukāmo "ācāragocarasampannoti atthi ācāro, atthi anācāro"ti padaṃ uddhari. Yathā pana maggakusalo puriso maggaṃ ācikkhanto "vāmaṃ muñca dakkhiṇaṃ gaṇhā"ti paṭhamaṃ muñcitabbaṃ sabhayamaggaṃ uppathamaggaṃ ācikkhati, pacchā gahetabbaṃ khemamaggaṃ ujumaggaṃ, evameva maggakusalapurisasadiso dhammarājā paṭhamaṃ pahātabbaṃ buddhapaṭikuṭṭhaṃ anācāraṃ ācikkhitvā pacchā ācāraṃ ācikkhitukāmo "tattha katamo anācāro"tiādimāha. Purisena hi ācikkhitamaggo sampajjeyya vā na vā, tathāgatena ācikkhitamaggo apaṇṇako indena vissaṭṭhaṃ vajiraṃ viya avirajjhanako nibbānanagaraṃyeva samosarati. Tena vuttaṃ "puriso maggakusaloti kho tissa tathāgatassetaṃ adhivacanaṃ arahato sammāsambuddhassā"ti. ^1- Yasmā vā sasīsaṃ nahānena pahīnasedamalajallikassa purisassa mālāgandha- vilepanādivibhūsanavidhānaṃ viya pahīnapāpadhammassa kalyāṇadhammasamāyogo sampannarūpo hoti, tasmā sedamalajallikaṃ viya pahātabbaṃ paṭhamaṃ anācāraṃ ācikkhitvā pahīnasedamalajallikassa mālāgandhavilepanādivibhūsanavidhānaṃ viya pacchā ācāraṃ ācikkhitukāmopi tattha katamo anācārotyādimāha. Tattha kāyiko vītikkamoti tividhaṃ kāyaduccaritaṃ. Vācasiko vītikkamoti catubbidhaṃ vacīduccaritaṃ. Kāyikavācasiko vītikkamoti tadubhayaṃ. Evaṃ ājīvaṭṭhamakasīlasseva vītikkamaṃ dassesi. @Footnote: ¹ saṃ.kha. 17/84/87

--------------------------------------------------------------------------------------------- page358.

Yasmā pana na kevalaṃ kāyavācāhiyeva anācāraṃ ācarati, manasāpi ācaratieva. Tasmā taṃ dassetuṃ "sabbampi dussīlyaṃ anācāro"ti vuttaṃ. Tattha ekacciyaṃ ^1- anācāraṃ vibhajitvā dassento idhekacco veḷudānenātiādimāha. Tattha veḷudānenāti paccayahetukena veḷudānena. Vihāre uṭṭhitañhi araññato vā āharitvā rakkhitagopitaṃ veḷuṃ "evaṃ me paccayaṃ dassantī"ti upaṭṭhākānaṃ dātuṃ na vaṭṭati. Evañhi jīvitaṃ kappento anesanāya micchājīvena jīvati. So diṭṭhe ceva ^2- dhamme garahaṃ pāpuṇāti, samparāye ca apāyaparipūrako hoti. Attano puggalikaveḷuṃ kulasaṅgahatthāya dadaṃ ^3- kuladūsakadukkaṭamāpajjati, parapuggalikaṃ theyyacittena dadamāno bhaṇḍagghena kāretabbo. Saṃghikepi eseva nayo. Sace pana taṃ issaravatāya deti, garubhaṇḍavissajjanamāpajjati. Kataro pana veḷu garubhaṇḍaṃ hoti, kataro na hotīti. Yo tāva aropimo sayaṃ jāto, so saṃghena paricchinnaṭṭhāneyeva garubhaṇḍaṃ, tato paraṃ na garubhaṇḍaṃ. Ropitaṭṭhāne sabbena sabbaṃ garubhaṇḍaṃ. So pana pamāṇena paricchinno telanāḷippamāṇopi garubhaṇḍaṃ, na tato heṭṭhā. Yassa pana bhikkhuno telanāḷiyā vā kattaradaṇḍena vā attho, tena phātikammaṃ katvā gahetabbo. Phātikammaṃ tadagghanakaṃ vā atirekaṃ vā vaṭṭati, onakaṃ ^4- na vaṭṭati. Hatthakammampi udakāharaṇamattaṃ vā appaharitakaraṇamattaṃ vā na vaṭṭati, taṃ ^5- thāvaraṃ kātuṃ vaṭṭati. Tasmā pokkharaṇito vā paṃsuṃ uddharitvā sopānaṃ vā attharāpetvā visamaṭṭhānaṃ vā samaṃ katvā gahetuṃ vaṭṭati. Phātikammaṃ akatvā gahito tattha vasanteneva paribhuñjitabbo, pakkamantena saṃghikaṃ katvā ṭhapetvā gantabbaṃ. Asatiyā gahetvā gatena yattha gato sarati, tato paccāharitabbo. Sace antarā bhayaṃ hoti, sampattavihāre ṭhapetvā gantabbaṃ. @Footnote: ¹ Ma. ekaccassa ² cha.Ma. diṭṭheva ³ cha.Ma. dadanto @⁴ Sī. omakaṃ, cha.Ma. ūnakaṃ ⁵ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page359.

Manussā vihāraṃ gantvā veḷuṃ yācanti, bhikkhū saṃghikoti dātuṃ na visahanti, manussā punappunaṃ yācanti vā tajjenti vā, tadā bhikkhūhi "daṇḍakammaṃ katvā gaṇhathā"ti vattuṃ vaṭṭati. Veḷudānaṃ nāma na hoti. Sace te daṇḍakammatthāya vāsipharasuādīni vā khādanīyabhojanīyaṃ vā denti, gahetuṃ na vaṭṭati. Vinayaṭṭhakathāyaṃ pana "daḍḍhagehā manussā gaṇhitvā gacchantā na vāretabbā"ti vuttaṃ. Sace saṃghassa veḷugumbe veḷudūsikā uppajjanti, taṃ ākoṭṭāpentānaṃ ^1- veḷu nassati, kiṃ kātabbanti. Bhikkhācāre manussānaṃ ācikkhitabbaṃ. Sace koṭṭetuṃ na icchanti, samabhāgaṃ labhissathāti vattabbā. Na icchantiyeva, dve koṭṭhāse labhissathāti vattabbā. Evampi anicchantesu naṭṭhenattho natthi, tumhākaṃ gaṇe ^2- sati daṇḍakammaṃ karissatha, koṭṭetvā gaṇhathāti vattabbā. Veḷudānaṃ nāma na hoti. Veḷugumbe aggimhi uṭṭhitepi udakena vuyhamānaveḷūsupi eseva nayo. Rukkhesupi ayameva kathāmaggo. Rukkho pana sūcidaṇḍakappamāṇo garubhaṇḍaṃ hoti. Saṃghike rukkhe koṭṭāpetvā saṃghaṃ anāpucchitvāpi saṃghikaṃ āvāsaṃ kātuṃ labbhati. Vacanapathacchedanatthaṃ pana āpucchitvāva kātabbo. Puggalikaṃ kātuṃ labbhati na labbhatīti? na labbhati. Hatthakammasīsena pana Ekasmiṃ gehe mañcaṭṭhānamattaṃ labbhati. Tīsu gehesu ekaṃ gehaṃ labhati. Sace dabbasambhārā puggalikā honti, bhūmi saṃghikā, ekaṃ gehaṃ katvā samabhāgaṃ labhati. Dvīsu gehesu ekaṃ gehaṃ labhati. Saṃghikarukkhe saṃghikaṃ āvāsaṃ bādhente saṃghaṃ anāpucchā hāretuṃ vaṭṭati na vaṭṭatīti? vaṭṭati, vacanapathacchedanatthaṃ pana āpucchitvāva hāretabbo. Sace rukkhaṃ nissāya saṃghassa mahanto lābho hoti, na hāretabbo. Puggalikarukkhe saṃghikaṃ āvāsaṃ bādhente rukkhasāmikassa ācikkhitabbaṃ. Sace harituṃ na icchati, chedāpetvā hāretabbo. Rukkhaṃ me dethāti codentassa @Footnote: ¹ cha.Ma. akoṭṭāpentānaṃ ² cha.Ma. khaṇe

--------------------------------------------------------------------------------------------- page360.

Rukkhaṃ agghāpetvā mūlaṃ dātabbaṃ. Saṃghike rukkhe puggalikāvāsaṃ puggalike ca puggalikāvāsaṃ bādhentepi eseva nayo. Valliyampi ayameva kathāmaggo. Valli pana yattha vikkāyati, dullabhā hoti, tattha garubhaṇḍaṃ. Sā ca kho upaḍḍhabāhuppamāṇato paṭṭhāya, tato heṭṭhā vallikhaṇḍaṃ garubhaṇḍaṃ na hoti. Pattadānādīsupi pattadānenāti paccayahetukena pattadānenātiādi sabbaṃ veḷudāne vuttanayeneva veditabbaṃ. Garubhaṇḍatāya panettha ayaṃ vinicchayo. Pattampi hi yattha vikkāyati, ganthikādayo ganthapalivedhanādīnaṃ ^1- atthāya gaṇhanti, tādise dullabhaṭṭhāneyeva garubhaṇḍaṃ hotieva. Esa tāva kiṃsukapattakaṇṇapilandhanatālapattādīsu vinicchayo. Tālapaṇṇampi imasmiṃyeva ṭhāne kathetabbaṃ. Tālapaṇṇampi hi sayaṃ jāte tālavane saṃghena paricchinnaṭṭhāneyeva garubhaṇḍaṃ, na tato paraṃ. Ropimatālesu sabbampi garubhaṇḍaṃ. Tassa pamāṇaṃ heṭṭhimakoṭiyā aṭṭhaṅgulappamāṇopi rittapotthako. Tiṇampi ettheva pakkhipitvā kathetabbaṃ. Yattha pana tiṇaṃ natthi, tattha muñjapalālanāḷikerapaṇṇādīhipi chādenti, tasmā tānipi tiṇeneva saṅgahitāni. Iti muñjapalālādīsu yaṅkiñci muṭṭhippamāṇaṃ tiṇaṃ nāḷikerapaṇṇādīsu ca ekapaṇṇampi saṃghassa dinnaṃ vā tatthajātakaṃ vā bahiārāme saṃghassa tiṇavatthumhi jātatiṇaṃ vā rakkhitagopitaṃ garubhaṇḍaṃ hoti. Taṃ pana saṃghakamme ca cetiyakamme ca kate atirekaṃ puggalikakamme dātuṃ ^2- vaṭṭati. Heṭṭhā vuttaveḷumhipi eseva nayo. Pupphadāne "ettakesu rukkhesu pupphāni vissajjetvā yāgubhattavatte upanentu, ettakesu senāsanapaṭisaṅkharaṇesu upanentū"ti evaṃ niyamitaṭṭhāneeva pupphāni garubhaṇḍāni honti. Paratīre sāmaṇerā pupphāni ocinitvā rāsiṃ karonti. Pañcaṅgasamannāgato pupphabhājako bhikkhusaṃghaṃ gaṇetvā koṭṭhāse karoti, @Footnote: ¹ cha.Ma. gandhikādayo gandhapaliveṭhānadīnaṃ ² cha.Ma. kātuṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page361.

So sampattaparisāya saṃghaṃ anāpucchitvāva dātuṃ labhati, asammatena pana āpucchitvāva dātabbaṃ. Bhikkhu pana kassa pupphāni dātuṃ labhati, kassa dātuṃ na labhatīti. Mātāpitūnaṃ gehaṃ haritvāpi gehato pakkosāpetvāpi "vatthupūjaṃ karothā"ti dātuṃ labhati, pilandhanatthāya dātuṃ na labhati, sesañātīnaṃ pana haritvā na dātabbaṃ, pakkosāpetvā "pūjaṃ karothā"ti dātabbaṃ. Sesajanassa pūjanaṭṭhānaṃ sampattassa apaccāsiṃsantena dātabbaṃ. Pupphadānaṃ nāma na hoti. Vihāre bahūni pupphāni pupphanti. Bhikkhunā piṇḍāya carantena manusse disvā "vihāre bahūni pupphāni pūjethā"ti vattabbaṃ. Vacanamatte doso natthi. Manussā khādanīyabhojanīyaṃ ādāya āgamissantīti cittena pana na vattabbaṃ. Sace vadati, khādanīyabhojanīyaṃ na paribhuñjitabbaṃ, manussā attano dhammatāya vihāre pupphāni atthīti pucchitvā "asukadivase vihāraṃ āgamissāma, sāmaṇerānaṃ pupphāni ocinituṃ mā dethā"ti vadanti. Bhikkhū sāmaṇerānaṃ kathetuṃ pamuṭṭhā. Sāmaṇerehi pupphāni ocinitvā ṭhapitāni. Manussā bhikkhū upasaṅkamitvā "bhante mayaṃ tumhākaṃ asukadivaseyeva ārocayimhā, `sāmaṇerānaṃ pupphāni ocinituṃ mā dethā'ti. Kasmā na vārayitthā"ti. "sati me pamuṭṭhā, pupphāni ocinitamattāneva, ^1- na tāva pūjā katā"ti vattabbaṃ. "gaṇhatha pūjethā"ti na vattabbaṃ. Sace vadati, āmisaṃ na paribhuñjitabbaṃ. Aparo bhikkhu sāmaṇerānaṃ ācikkhati "asukagāmavāsino pupphāni mā ocinitthāti āhaṃsū"ti. Manussāpi āmisaṃ āharitvā dānaṃ datvā vadanti "amhākaṃ manussā na bahukā, sāmaṇere ^2- amhehi saha pupphāni ocinituṃ āṇāpethā"ti. "sāmaṇerehi bhikkhā laddhā, ye bhikkhācāraṃ na gacchanti, te sayameva jānissanti upāsakā"ti vattabbaṃ. Ettakaṃ nayaṃ labhitvā sāmaṇere putte vā bhātike vā katvā pupphāni ocināpetuṃ doso natthi, pupphadānaṃ nāma na hoti. @Footnote: ¹ cha.Ma. ocita.... ² Ma. sāmaṇerehi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page362.

Phaladāne phalampi pupphaṃ viya niyamitameva garubhaṇḍaṃ hoti. Vihāre bahukamhi phalāphale sati aphāsukā manussā āgantvā yācanti. Bhikkhū "saṃghikan"ti dātuṃ na ussahanti. Manussā vippaṭisārino akkosanti paribhāsanti. Tattha kiṃ kātabbanti. Phalehi vā rukkhehi vā paricchinditvā katikā kātabbā "asuke ca asuke ca rukkhe ^1- ettakāni phalāni gaṇhantā ettakesu vā rukkhesu phalāni gaṇhantā na vāretabbā"ti. Corā pana issarā vā balakkārena gaṇhantā na vāretabbā. Kuddhā hi te sakalavihārampi nāseyyuṃ. Ādīnavo pana kathetabboti. Sinānadāne sinānacuṇṇāni koṭṭitāni na garubhaṇḍāni. Akoṭṭito rukkhatacova garubhaṇḍaṃ. Cuṇṇaṃ pana agilānassa rajananipakkaṃ vaṭṭati. Gilānassa yaṅkiñci cuṇṇaṃ vaṭṭatiyeva. Mattikāpi ettheva pakkhipitvā kathetabbā. Mattikāpi hi ^2- yattha dullabhā hoti, tattheva garubhaṇḍaṃ. Sāpi heṭṭhimakoṭiyā tiṃsapalaguḷapiṇḍappamāṇāva, tato heṭṭhā na garubhaṇḍanti. Dantakaṭṭhadāne dantakaṭṭhaṃ acchinnakameva garubhaṇḍaṃ. Yesaṃ sāmaṇerānaṃ saṃghato dantakaṭṭhavāro pāpuṇāti, te attano ācariyupajjhāyānaṃ pāṭiyekkaṃ dātuṃ na labhanti. Yehi pana ettakāni dantakaṭṭhāni āharitabbānīti paricchinditvā vāraṃ gahitāni, te atirekāni ācariyupajjhāyānaṃ dātuṃ labhanti. Ekena bhikkhunā dantakaṭṭhamāḷakato bahūni dantakaṭṭhāni na gahetabbāni. Devasikaṃ ekekameva gahetabbaṃ pāṭiyekkaṃ vasantenāpi bhikkhusaṃghaṃ gaṇayitvā yattakāni attano pāpuṇanti, tattakāneva gahetvā gantabbaṃ. Antarā āgantukesu vā āgatesu disaṃ vā pakkamantena āharitvā gahitaṭṭhāneyeva ṭhapetabbāni. Cāṭukamyatāyātiādīsu cāṭukamyatā vuccati attānaṃ dāsaṃ viya nīcaṭṭhāne ṭhapetvā parassa khalitavacanampi saṇṭhapetvā piyakāmatāya paggayhavacanaṃ. Muggasūpatāyāti ^3- muggasūpasamānāya saccālikena jīvitakappanatāyetaṃ adhivacanaṃ. Yathā hi muggasūpe @Footnote: ¹ cha.Ma. asukesu ca rukkhesu ² cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati @³ cha.Ma. mugasūpyatāti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page363.

Paccante bahū muggā pākaṃ gacchanti, thokā na gacchanti, evameva saccālikena jīvitakappake puggale bahu alikaṃ hoti, appakaṃ saccaṃ. Yathā vā muggasūpassa appavisanaṭṭhānaṃ nāma natthi, evameva saccālikavuttino puggalassa appaviṭṭhavācā nāma natthi. Siṅghāṭakaṃ viya icchiticchitadhārāya patiṭṭhāti. Tenassa sā musāvāditā muggasūpatāti vuttā. Pāribhaṭyatāti paribhaṭakammabhāvo. Paribhaṭassa hi kammaṃ pāribhaṭyaṃ, tassa bhāvo pāribhaṭyatā. Alaṅkārakaraṇādīhi dārakakīḷāpanassetaṃ adhivacanaṃ. Jaṅghapesanikanti gāmantaradesantarādīsu tesaṃ tesaṃ gihīnaṃ sāsanapaṭisāsanaharaṇaṃ. Idañhi jaṅghapesanikaṃ nāma attano mātāpitūnaṃ, ye cassa mātāpitaro upaṭṭhahanti, tesaṃ sāsanaṃ gahetvā katthaci gamanavasena vaṭṭati. Cetiyassa vā saṃghassa vā attano vā kammaṃ karontānaṃ vaḍḍhakīnampi sāsanaṃ harituṃ vaṭṭati. Manussā "dānaṃ dassāma, pūjaṃ karissāma, bhikkhusaṃghassa ācikkhathā"ti vadanti. "asukattherassa nāma dethā"ti piṇḍapātaṃ vā bhesajjaṃ vā cīvaraṃ vā denti, "vihāre pūjaṃ karothā"ti mālāgandhavilepanādīni vā dhajapaṭākādīni vā niyyādenti, sabbaṃ harituṃ vaṭṭati, jaṅghapesanikaṃ nāma na hoti. Sesānaṃ sāsanaṃ gahetvā gacchantassa padavāre padavāre doso. Aññataraññatarenāti etesaṃ vā veḷudānādīnaṃ aññataraññatarena vejjakammaṃ bhaṇḍāgārikakammaṃ piṇḍapaṭipiṇḍakammaṃ saṃghuppādacetiyuppādaupaṭṭhāpanakammanti evarūpānaṃ vā micchājīvena jīvitakappanakakammānaṃ yena kenaci. Buddhapaṭikuṭṭhenāti buddhehi garahitena paṭisiddhena. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ sabbopi anācāro nāma kathiyati. Ācāraniddeso vuttapaṭipakkhanayeneva veditabbo. [514] Gocaraniddesepi paṭhamaṃ agocarassa vacane kāraṇaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ. Ettha ca gocaroti piṇḍapātādīnaṃ atthāya upasaṅkamituṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page364.

Yuttaṭṭhānaṃ gocaro, ayuttaṭṭhānaṃ agocaro. Vesiyā gocaro assāti vesiyāgocaro, ^1- mittasanthavavasena upasaṅkamitaṭṭhānanti attho. Tattha vesiyā nāma rūpūpajīviniyo yena kenacideva sulabhajjhācāratāmittasanthavasinehavasena upasaṅkamanto vesiyāgocaro ^1- nāma hoti. Tasmā evaṃ upasaṅkamituṃ na vaṭṭati. Kiṃkāraṇā? ārakkhavipattito. Evaṃ upasaṅkamantassa hi ciraṃ rakkhitagopitopi samaṇadhammo katipāheneva nassati. Sacepi na nassati, garahaṃ labhati. Dakkhiṇāvasena pana upasaṅkamantena satiṃ upaṭṭhāpetvā upasaṅkamitabbaṃ. Vidhavā vuccanti matapatikā vā pavutthapatikā vā. Thullakumāriyoti mahallikā aniviṭṭhakumāriyo. ^2- Paṇḍakāti lokāmisanissitakathābahulā ussannakilesā avūpasantapariḷāhā napuṃsakā. Tesaṃ sabbesampi upasaṅkamane ādīnavo vuttanayeneva veditabbo. Bhikkhunīsupi eseva nayo. Apica bhikkhū nāma ussannabrahmacariyā honti, tathā bhikkhuniyo. Te aññamaññaṃ santhavavasena katipāheneva rakkhitagopitaṃ samaṇadhammaṃ nāsenti. Gilānapucchakena pana gantuṃ vaṭṭati. Bhikkhunā pupphāni labhitvā pūjanatthāyapi ovādadānatthāyapi gantuṃ vaṭṭatiyeva. Pānāgāranti surāgāraṃ. ^3- Taṃ brahmacariyantarāyakarehi surāsoṇḍehi avivittaṃ hoti. Tattha tehi saddhiṃ sahasoṇḍavasena upasaṅkamituṃ na vaṭṭati. Brahmacariyantarāyo hoti. Saṃsaṭṭho viharati rājūhītiādīsu rājānoti abhisittā vā hontu anabhisittā vā, ye rajjamanusāsanti. Rājamahāmattāti rājūnaṃ issariyasadisāya mahatiyā issariyamattāya samannāgatā. Titthiyāti viparītadassanā bāhiraparibbājakā. Titthiyasāvakāti bhattivasena tesaṃ paccayadāyakā, etehi saddhiṃ saṃsaggajāto hotīti attho. Ananulomikena saṃsaggenāti ananulomikasaṃsaggo nāma tissannaṃ sikkhānaṃ ananulomo paccanīkasaṃsaggo, yena brahmacariyantarāyaṃ paññattivītikkamaṃ @Footnote: ¹ ka. vesiyagocaro ² Ma. anividdhakumāriyo @³ cha.Ma. surāpānagharaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page365.

Sallekhaparihāniñca pāpuṇāti. Seyyathīdaṃ? rājarājamahāmattehi saddhiṃ sahasokitā sahananditā samānasukhadukkhatā ^1- uppannesu kiccakaraṇīyesu attanāva yogaṃ āpajjanatā, titthiyatitthiyasāvakehi saddhiṃ ekacchandarucisamācāratā ekacchandarucisamācārabhāvāvaho vā sinehabahumānasanthavo. Tattha rājarājamahāmattehi saddhiṃ saṃsaggo brahmacariyantarāyaṃ karoti. Itarehi tesaṃ laddhiggahaṇaṃ. Tesaṃ pana vādaṃ bhinditvā attano laddhiṃ gaṇhāpetuṃ samatthena upasaṅkamituṃ vaṭṭati. Idāni aparenapi pariyāyena agocaraṃ dassetuṃ yāni vā pana tāni kulānītiādimāraddhaṃ. Tattha assaddhānīti buddhādīsu saddhāvirahitāni. Buddho sabbaññū, dhammo niyyāniko, saṃgho supaṭipannoti na saddahanti. Appasannānīti cittaṃ pasannaṃ anāvilaṃ kātuṃ na sakkonti. Akkosakaparibhāsakānīti akkosakāni ceva paribhāsakāni ca, "corosi, bālosi, muḷhosi, oṭṭhosi, goṇosi, gadrabhosi, āpāyikosi, nerayikosi, tiracchānagatosi, natthi tuyhaṃ sugati, duggatiyeva pāṭikaṅkhā"ti evaṃ dasahi akkosavatthūhi akkosanti, "hotu idāni taṃ paharissāma bandhissāma vadhissāmā"ti evaṃ bhayadassanena paribhāsanti vātyattho. ^2- Anatthakāmānīti atthaṃ na icchanti, anatthameva icchanti. Ahitakāmānīti ahitameva icchanti, hitaṃ na icchanti. Aphāsukakāmānīti phāsukaṃ na icchanti. Aphāsukameva icchanti. Ayogakkhemakāmānīti catūhi yogehi khemaṃ nibbhayaṃ na icchanti, sabhayameva icchanti. Bhikkhūnanti ettha sāmaṇerāpi saṅgahaṃ gacchanti. Bhikkhunīnanti ettha sikkhamānasāmaṇeriyopi. Sabbesampi hi bhagavantaṃ uddissa pabbajitānañceva saraṇagatānañca catunnampi parisānaṃ tāni anatthakāmāniyeva. Tathārūpāni kulānīti evarūpāni khattiyakulādīni kulāni. Sevatīti nissāya jīvati. Bhajatīti upasaṅkamati. Payirupāsatīti punappunaṃ upasaṅkamati. Ayaṃ vuccatītī ayaṃ vesiyādigocarassa vesiyādiko @Footnote: ¹ cha.Ma. samasukhadukkhatā ² cha.Ma. cāti attho

--------------------------------------------------------------------------------------------- page366.

Rājādisaṃsaṭṭhassa rājādiko assaddhakulādisevakassa assaddhakulādiko cāti tippakāropi ayuttagocaro agocaroti veditabbo. Tassa iminā pariyāyena agocaratā veditabbā. Vesiyādiko tāva pañcakāmaguṇanissayato agocaroti veditabbo. Yathāha "ko ca bhikkhave bhikkhuno agocaro paravisayo, yadidaṃ pañca kāmaguṇā"ti. ^1- Rājādiko jhānānuyogassa anupanissayato lābhasakkārāsanicakkanipphotanadiṭṭhivipattihetuto ^2- ca, assaddhakulādiko saddhāhānicittasantosāvahanato agocaroti. Gocaraniddese na vesiyāgocarotiādīni vuttapaṭipakkhavasena veditabbāni. Opānabhūtānītiādīsu pana opānabhūtānīti udapānabhūtāni bhikkhusaṃghassa catumahāpathe khatapokkharaṇī viya yathāsukhaṃ ogāhanakkhamāni cittamahāmattassa gehasadisāni. Tassa kira gehe kālatthambho yuttoyeva. Gharadvāraṃ sampattānaṃ bhikkhūnaṃ paccayavekallaṃ nāma natthi. Ekadivasaṃ bhesajjavattameva ^3- saṭṭhī kahāpaṇāni nikkhamanti. Kāsāvapajjotānīti bhikkhubhikkhunīhi nivatthapārutānaṃ kāsāvānaṃyeva pabhāya ekobhāsāni bhūtapālaseṭṭhikulasadisāni. Isivātapaṭivātānīti gehaṃ pavisantānaṃ nikkhamantānañca bhikkhubhikkhunīsaṅkhātānaṃ isīnaṃ cīvaravātena ceva sammiñjanapasāraṇādijanitasarīravātena ca paṭivātāni pavāyitāni viniddhutakibbisāni vā. [515] Aṇumattesu vajjesu bhayadassāvitāniddese aṇumattānīti aṇuppamāṇā. Vajjāti dosā. Yāni tāni vajjānīti yāni tāni garahitabbaṭṭhena vajjāni. Appamattakānīti parittamattakāni khuddakappamāṇāni. Oramattakānīti parittatopi orimappamāṇattā oramattakāni. Lahusānīti lahukāni. Lahusammatānīti lahūti sammatāni. Saññamakaraṇīyānīti saññamena kattabbapaṭikammāni. Saṃvarakaraṇīyānīti saṃvarena ^4- kātabbāni saṃvarena kattabbapaṭikammāni. Cittuppādakaraṇīyānīti @Footnote: ¹ saṃ.Ma. 19/372/128 ² cha.Ma.....nipphādanato diṭṭhivipattihetuto ca @³ Sī. bhesajjamattameva ⁴ Ma. saṃvarantena

--------------------------------------------------------------------------------------------- page367.

Cittuppādamattena kattabbapaṭikammāni. Manasikārapaṭibaddhānīti manasā āvajjitamatteneva kattabbapaṭikammāni. Kāni pana tānīti. Divāvihāravāsī ^1- sumatthero tāva āha "anāpattigamanīyāni cittuppādamattakāni, yāni na puna evarūpaṃ karissāmīti manasā āvajjitamatteneva sujjhanti. Adhiṭṭhānāvikammaṃ nāmetaṃ kathitan"ti. Antevāsiko panassa tipiṭakacūḷanāgatthero panāha "idaṃ pāṭimokkhasaṃvarasīlasseva bhājanīyaṃ, tasmā sabbalahukaṃ dukkaṭadubbhāsitaṃ idha vajjanti veditabbaṃ. Vuṭṭhānāvikammannāmetaṃ kathitan"ti. Iti imesūti evaṃpakāresu imesu. Vajjadassāvīti vajjato dosato dassanasīlo. Bhayadassāvīti catubbidhassa bhayassa kāraṇattā bhayato dassanasīlo. Ādīnavadassāvīti idha nindāvahanato āyatiṃ dukkhavipākato upariguṇānaṃ antarāyakaraṇato vippaṭisārajananato ca etena nānappakārena ādīnavato dassanasīlo. Nissaraṇadassāvīti yaṃ tattha nissaraṇaṃ, tassa dassanasīlo. Kiṃ panettha nissaraṇanti. Ācariyattheravāde tāva "anāpattigamanīyatāya sati adhiṭṭhānāvikammaṃ nissaraṇan"ti kathitaṃ. Antevāsikattheravāde tāva "āpattigamanīyatāya sati vuṭṭhānāvikammaṃ nissaraṇan"ti kathitaṃ. Tattha tathārūpo bhikkhu aṇumattāni vajjāni vajjato bhayato passati nāma, taṃ dassetuṃ ayaṃ nayo kathito. Paramāṇu nāma, aṇu nāma, tajjārī nāma, rathareṇu nāma, likkhā nāma, ūkā nāma, dhaññamāso nāma, aṅgulaṃ nāma, vidatthi nāma, ratanaṃ nāma, yaṭṭhi nāma, usabhaṃ nāma, gāvutaṃ nāma, yojanaṃ nāma. Tattha paramāṇu nāma ākāsakoṭṭhāsiko maṃsacakkhussa āpāthaṃ nāgacchati, dibbacakkhusseva āgacchati. Aṇu nāma bhitticchiddatālacchiddehi paviṭṭhasuriyarasmīsu vaṭṭavaṭṭī ^2- hutvā paribbhamanto paññāyati. Tajjārī nāma gopathamanussapathacakkapathesu @Footnote: ¹ Ma. dibbavihāravāsī ² cha.Ma. vaṭṭi vaṭṭi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page368.

Chijjitvā ubhosu passesu uggantvā tiṭṭhati. Rathareṇu nāma tattha tattheva allīyati. Likkhādayo pākaṭāeva. Etesu pana chattiṃsa paramāṇū ^1- ekassa aṇuno pamāṇaṃ. Chattiṃsa aṇū ekāya tajjāriyā pamāṇaṃ. Chattiṃsa tajjāriyo eko rathareṇu. Chattiṃsa rathareṇū ekā likkhā. Satta likkhā ekā ūkā. Satta ūkā eko dhaññamāso. Satta dhaññamāsā ^2- ekaṅgulaṃ. Tenaṅgulena dvādasaṅgulāni vidatthi. Dve vidatthiyo ratanaṃ. Satta ratanāni yaṭṭhi. Tāya yaṭṭhiyā vīsati yaṭṭhiyo usabhaṃ. Asīti usabhāni gāvutaṃ. Cattāri gāvutāni yojanaṃ. Tena yojanena aṭṭhasaṭṭhiyojanasatasahassubbedho sinerupabbatarājā. Yo bhikkhu aṇumattaṃ vajjaṃ aṭṭhasaṭṭhiyojanasatasahassubbedhasinerupabbatasadisaṃ katvā daṭṭhuṃ sakkoti, ayaṃ bhikkhu aṇumattāni vajjāni bhayato passati nāma. Yopi bhikkhu sabbalahukaṃ dukkaṭadubbhāsitamattaṃ paṭhamapārājikasadisaṃ katvā daṭṭhuṃ sakkoti, ayaṃ aṇumattāni vajjāni vajjato bhayato passati nāmāti veditabbo. [516] Samādāya sikkhati sikkhāpadesūti padaniddese bhikkhusikkhāti bhikkhūhi sikkhitabbasikkhā. Sā bhikkhunīhi sādhāraṇāpi asādhāraṇāpi bhikkhusikkhāeva nāma. Bhikkhunīsikkhāti bhikkhunīhi sikkhitabbasikkhā. Sāpi bhikkhūhi sādhāraṇāpi asādhāraṇāpi bhikkhunīsikkhāeva nāma. Sāmaṇerasikkhamānasāmaṇerīnaṃ sikkhāpi ettheva paviṭṭhā. Upāsakasikkhāti upāsakehi sikkhitabbasikkhā. Sā pañcasīladasasīlavasena vaṭṭati. Upāsikāsikkhāti upāsikāhi sikkhitabbasikkhā. Sāpi pañcasīladasasīlavasena vaṭṭati. Tattha bhikkhubhikkhunīnaṃ sikkhā yāva arahattamaggā vaṭṭati. Upāsakaupāsikānaṃ sikkhā yāva anāgāmimaggā. Tatrāyaṃ bhikkhu attanā sikkhitabbasikkhāpadesueva sikkhati, sesasikkhā pana atthuddhāravasena sikkhāpadassa atthadassanatthaṃ ^3- vuttā. Iti imāsu sikkhāsūti evaṃpakārāsu etāsu sikkhāsu. Sabbena sabbanti sabbena @Footnote: ¹ cha.Ma. paramāṇavo ² cha.Ma. sattadhaññamāsappamāṇaṃ @³ cha.Ma. sikkhāpadassa atthassa dassanatthaṃ, Sī. sikkhāsaddassa atthadassanatthaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page369.

Sikkhāsamādānena sabbaṃ sikkhaṃ. Sabbathā sabbanti sabbena sikkhitabbākārena sabbaṃ sikkhaṃ. Asesaṃ nissesanti sesābhāvato asesaṃ, satisammohena ^1- bhinnassapi sikkhāpadassa puna pākatikakaraṇato nissesaṃ. Samādāya vattatīti samādiyitvā gahetvā vattati. Tena vuccatīti yena kāraṇena etaṃ sabbaṃ sikkhāpadaṃ sabbena sikkhitabbākārena samādiyitvā sikkhati pūreti, tena vuccati "samādāya sikkhati sikkhāpadesū"ti. [517-518] Indriyesu guttadvāro bhojane mattaññūti padadvayaniddese kaṇhapakkhassa paṭhamavacane payojanaṃ ācāraniddese vuttanayeneva veditabbaṃ. Tattha katamā indriyesu aguttadvāratātiādīsu pana yaṃ vattabbaṃ, taṃ sabbaṃ nikkhepakaṇḍavaṇṇanāyaṃ vuttameva. [519] Jāgariyānuyoganiddese pubbarattāpararattanti ettha aḍḍharattasaṅkhātāya rattiyā pubbe pubbarattaṃ. Iminā paṭhamayāmañceva pacchābhattañca gaṇhāti. Rattiyā pacchā apararattaṃ. Iminā pacchimayāmañceva purebhattañca gaṇhāti. Majjhimayāmo panassa bhikkhuno niddākilamathavinodanokāsoti na gahito. Jāgariyānuyoganti jāgariyassa asupanabhāvassa anuyogaṃ. Anuyutto hotīti taṃ anuyogasaṅkhātaṃ āsevanaṃ bhāvanaṃ anuyutto hoti payutto. ^2- Niddese ^3- panassa idha bhikkhu divasanti pubbaṇho majjhaṇho sāyaṇhoti tayopi divasakoṭṭhāsā gahitā. Caṅkamena nisajjāyāti sakalampi divasaṃ imināpi iriyāpathadvayeneva viharanto cittassa āvaraṇato āvaraṇīyehi dhammehi pañcahipi nīvaraṇehi sabbākusaladhammehi vā cittaṃ parisodheti. Tehi dhammehi visodheti parimoceti. Ṭhānaṃ panettha kiñcāpi na gahitaṃ, caṅkamanisajjāsannissitaṃ pana katvā gahetabbameva. Paṭhamayāmanti sakalasmimpi paṭhamayāme. Majjhimayāmanti rattindivassa chaṭṭhakoṭṭhāsasaṅkhāte ^4- majjhimayāme. @Footnote: ¹ cha.Ma. satisammosena ² cha.Ma. sampayutto @³ abhi. 35/519/300 ⁴ cha.Ma. chakoṭṭhāsasaṅkhāte

--------------------------------------------------------------------------------------------- page370.

Sīhaseyyanti ettha kāmabhogīseyyā petaseyyā sīhaseyyā tathāgataseyyāti catasso seyyā. Tattha "yebhuyyena bhikkhave kāmabhogī sattā vāmena ^1- passena sentī"ti ayaṃ kāmabhogīseyyā. Tesu hi yebhuyyena dakkhiṇapassena sayāno nāma natthi. "yebhuyyena bhikkhave petā uttānā sentī"ti ayaṃ petaseyyā. Appamaṃsalohitattā hi aṭṭhisaṅghāṭajaṭitā ekena passena sayituṃ na sakkonti, uttānāva senti. "sīho bhikkhave migarājā dakkhiṇena passena seyyaṃ kappeti .pe. Attamano hotī"ti ^2- ayaṃ sīhaseyyā. Tejussadattā hi sīho migarājā dve purimapāde ekasmiṃ ṭhāne dve pacchimapāde ekasmiṃ ṭhāne ṭhapetvā naṅguṭṭhaṃ antarasatthimhi pakkhipitvā purimapādapacchimapādanaṅguṭṭhānaṃ ṭhitokāsaṃ sallakkhetvā dvinnaṃ purimapādānaṃ matthake sīsaṃ ṭhapetvā sayati, divasampi sayitvā pabujjhamāno na uttasanto pabujjhati, sīsaṃ pana ukkhipitvā purimapādādīnaṃ ṭhitokāsaṃ sallakkheti. Sace kiñci ṭhānaṃ vijahitvā ṭhitaṃ hoti, nayidaṃ tuyhaṃ jātiyā na sūrabhāvassa anurūpanti anattamano hutvā tattheva sayati, na gocarāya pakkamati. Avijahitvā ṭhite pana tuyhaṃ jātiyā ca sūrabhāvassa ca anurūpamidanti haṭṭhatuṭṭho uṭṭhāya sīhavijambhitaṃ vijambhitvā kesarabhāraṃ vidhūnitvā tikkhattuṃ sīhanādaṃ naditvā gocarāya pakkamati. Catutthajjhānaseyyā pana tathāgataseyyāti vuccati. Tāsu idha sīhaseyyā āgatā. Ayañhi tejussadairiyāpathattā uttamaseyyā nāma. Pāde pādanti dakkhiṇapāde vāmapādaṃ. Accādhāyāti atiādhāya īsakaṃ atikkamma ṭhapetvā. Gopphakena hi gopphake jāṇunā vā jāṇumhi saṅghaṭṭiyamāne abhiṇhaṃ vedanā uppajjati, cittaṃ ekaggaṃ na hoti, seyyā aphāsukā hoti. Yathā pana na saṅghaṭṭeti, evaṃ atikkamma ṭhapite vedanā na uppajjati, cittaṃ ekaggaṃ hoti, seyyā phāsukā hoti. Tena vuttaṃ "pāde @Footnote: ¹ cha.Ma. kāmabhogī vāmena ² aṅ. catukka. 21/246/272

--------------------------------------------------------------------------------------------- page371.

Pādaṃ accādhāyā"ti. Sato sampajānoti satiyā ceva sampajānapaññāya ca samannāgato hutvā. Iminā supariggāhakaṃ satisampajaññaṃ kathitaṃ. Uṭṭhānasaññaṃ manasikaritvāti "asukavelāya nāma uṭṭhahissāmī"ti evaṃ uṭṭhānavelāparicchedakaṃ uṭṭhānasaññaṃ citte ṭhapetvā. Evaṃ katvā nippanno hi yathāparicchinnakāleyeva uṭṭhātuṃ yutto. [520-521] Sātaccaṃ nepakkanti sattaṃ pavattayitabbato sātaccasaṅkhātaṃ viriyañceva paripākagatattā nepakkasaṅkhātaṃ paññañca yutto anuyutto pavattayamānoyeva jāgariyānuyogaṃ anuyutto viharatīti attho. Ettha ca viriyaṃ lokiyalokuttaramissakaṃ kathitaṃ, paññāpi viriyagatikāeva. Viriye lokiyamhi lokiyā, lokuttare lokuttarāti attho. [522] Bodhipakkhikānaṃ ^1- dhammānanti catusaccabodhisaṅkhātassa maggaññāṇassa pakkhe bhavānaṃ dhammānaṃ. Ettāvatā sabbepi sattatiṃsa bodhipakkhiyadhamme samūhato gahetvā lokiyāyapi bhāvanāya ekārammaṇe ekato pavattanasamatthe bojjhaṅgeyeva dassento satta bojjhaṅgātiādimāha. Te lokiyalokuttaramissakāva kathitāti veditabbā. Sesamettha heṭṭhā vuttanayattā uttānatthameva. [523] Abhikkantetiādiniddese abhikkante paṭikkanteti ettha tāva abhikkantaṃ vuccati purato gamanaṃ. Paṭikkantanti nivattanaṃ. Tadubhayampi catūsu iriyāpathesu labbhati. Gamane tāva purato kāyaṃ abhiharanto abhikkamati nāma. Paṭinivattanto ^2- paṭikkamati nāma. Ṭhānepi ṭhitakova kāyaṃ purato onamanto ^3- abhikkamati nāma. Pacchato apanāmento paṭikkamati nāma. Nisajjāyapi nisinnakova āsanassa purimaaṅgābhimukho saṃsaranto abhikkamati nāma. Pacchimaaṅgappadesaṃ paccosaranto ^4- paṭikkamati nāma. Nipajjāyapi eseva nayo. @Footnote: ¹ ka. bodhipakkhiyānaṃ ² cha.Ma. paṭinivattento @³ cha.Ma. onāmento ⁴ cha.Ma. paccāsaṃsaranto

--------------------------------------------------------------------------------------------- page372.

Sampajānakārī hotīti sampajaññena sabbakiccakārī, sampajaññassaseva vā kārī. So hi abhikkantādīsu sampajaññaṃ karoteva, na katthaci sampajññavirahito hoti. Taṃ pana sampajaññaṃ yasmā satisampayuttameva hoti, tenassa niddese "sato sampajāno abhikkamati, sato sampajāno paṭikkamatī"ti vuttaṃ. Ayañhi abhikkamanto paṭikkamanto vā na muṭṭhassatī asampajāno hoti, satiyā pana samannāgato paññāya ca sampajānoyeva abhikkamati ceva paṭikkamati ca. Sabbesu abhikkamādīsu catubbidhaṃ sampajaññaṃ otāreti. Catubbidhañhi sampajaññaṃ sātthakasampajaññaṃ sappāyasampajaññaṃ gocarasampajaññaṃ asammohasampajaññanti. Tattha abhikkamanacitte uppanne cittavaseneva agantvā "kinnu kho ^1- me ettha gatena, attho atthi natthī"ti atthānatthaṃ pariggahetvā atthapariggaṇhanaṃ sātthakasampajaññaṃ. Tattha ca atthoti cetiyadassanabodhidassanasaṃghadassanathera- dassanaasubhadassanādivasena dhammato vuḍḍhi. Cetiyaṃ vā bodhiṃ vā disvāpi hi buddhārammaṇaṃ pītiṃ saṃghadassanena saṃghārammaṇaṃ pītiṃ uppādetvā tadeva khayato ^2- sammasanto arahattaṃ pāpuṇāti. There disvā tesaṃ ovāde patiṭṭhāya asubhaṃ disvā tattha paṭhamaṃ jhānaṃ uppādetvā tadeva khayato ^2- sammasanto arahattaṃ pāpuṇāti. Tasmā etesaṃ dassanaṃ sātthaṃ. Keci pana "āmisatopi vuḍḍhi atthoyeva, taṃ nissāya brahmacariyānuggahāya paṭipannattā"ti vadanti. Gamane pana ^3- sappāyāsappāyaṃ pariggahetvā sappāyapariggaṇhanaṃ sappāyasampajaññaṃ. Seyyathīdaṃ? cetiyadassanaṃ tāva sātthaṃ. Sace pana cetiyassa mahatiyā pūjāya dvādasayojanantare ^4- parisā sannipatanti, attano vibhavānurūpaṃ itthiyopi purisāpi alaṅkatapaṭiyattā cittakammarūpakāni viya sañcaranti. Tattha cassa iṭṭhe ārammaṇe lobho, aniṭṭhe paṭigho, asamapekkhane moho uppajjati, @Footnote: ¹ cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati ² cha.Ma. khayavayato @³ cha.Ma. tasmiṃ pana gamane ⁴ cha.Ma. dasadvādasa.....

--------------------------------------------------------------------------------------------- page373.

Kāyasaṃsaggāpattiṃ vā āpajjati, jīvitabrahamcariyānaṃ vā antarāyo hoti. Evaṃ taṃ ṭhānaṃ asappāyaṃ hoti, vuttappakāraantarāyābhāve sappāyaṃ. Bodhidassanepi eseva nayo. Saṃghadassanampi sātthaṃ. Sace pana antogāme mahāmaṇḍapaṃ kāretvā sabbarattiṃ dhammassavanaṃ karontesu manussesu vuttappakāreneva janasannipāto ceva antarāyo ca hoti. Evaṃ taṃ ṭhānaṃ asappāyaṃ hoti, antarāyābhāve sappāyaṃ hoti. Mahāparisaparivārānaṃ therānaṃ dassanepi eseva nayo. Asubhadassanampi sātthaṃ, tadatthadīpanatthañca idaṃ vatthu:- eko kira daharabhikkhu sāmaṇeraṃ gahetvā dantakaṭṭhatthāya gato, sāmaṇero maggā okkamitvā purato gacchanto asubhaṃ disvā paṭhamaṃ jhānaṃ nibbattetvā tadeva pādakaṃ katvā saṅkhāre sammasanto tīṇi phalāni sacchikatvā uparimaggatthāya kammaṭṭhānaṃ pariggahetvā aṭṭhāsi. Daharo taṃ apassanto "sāmaṇerā"ti pakkosi. So "mayā pabbajitadivasato paṭṭhāya bhikkhunā saddhiṃ dve kathā nāma na kathitapubbā, aññasmiṃ divase uparivisesaṃ nibbattessāmī"ti cintetvā "kiṃ bhante"ti paṭivacanaṃ adāsi. "ehī"ti ca vutto ekavacaneneva āgantvā "bhante iminā tāva maggena gantvā mayā ṭhitokāse muhuttaṃ puratthābhimukho ṭhatvā olokethā"ti āha. So tathā katvā tena pattavisesameva pāpuṇi. Evaṃ ekaṃ asubhaṃ dvinnaṃ janānaṃ atthāya jātaṃ. Evaṃ sātthampi panetaṃ purisassa mātugāmāsubhaṃ asappāyaṃ, mātugāmassa ca purisāsubhaṃ. Sabhāgameva sappāyanti evaṃ sappāyapariggaṇhanaṃ sappāyasampajaññaṃ nāma. Evaṃ pariggahitasātthasappāyassa pana aṭṭhatiṃsāya kammaṭṭhānesu attano caritaruciyaṃ ^1- kammaṭṭhānasaṅkhātaṃ gocaraṃ uggahetvā bhikkhācāragocare taṃ gahetvāva gamanaṃ gocarasampajaññaṃ nāma, tassā vibhāvanatthaṃ idaṃ catukkaṃ veditabbaṃ:- @Footnote: ¹ cha.Ma. cittaruciyaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page374.

Idhekacco bhikkhu harati, na paccāharati, ekacco na harati, paccāharati, ekacco pana neva harati, na paccāharati, ekacco harati ca paccāharati ca. Tattha yo bhikkhu divasaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodhetvā tathā rattiyā paṭhamayāmamajjhimayāme seyyaṃ kappetvā pacchimayāmepi nisajjacaṅkamehi vītināmetvā pageva cetiyaṅgaṇabodhiyaṅgaṇavattaṃ katvā bodhirukkhe udakaṃ āsiñcitvā pānīyaṃ paribhojanīyaṃ paccupaṭṭhāpetvā ācariyupajjhāyavattādīni sabbāni khandhakavattāni samādāya vattati. So sarīraparikammaṃ katvā senāsanaṃ pavisitvā dve tayo pallaṅke usumaṃ gāhāpento kammaṭṭhānamanuyuñjitvā bhikkhācāravelāya uṭṭhahitvā kammaṭṭhānasīseneva pattacīvaramādāya senāsanato nikkhamitvā kammaṭṭhānaṃ manasikarontova cetiyaṅgaṇaṃ gantvā sace buddhānussatikammaṭṭhānaṃ hoti, taṃ avissajjetvāva cetiyaṅgaṇaṃ pavisati. Aññaṃ ce kammaṭṭhānaṃ hoti, sopānamūle ṭhatvā hatthena gahitabhaṇḍaṃ viya taṃ ṭhapetvā buddhārammaṇaṃ pītiṃ gahetvā cetiyaṅgaṇaṃ āruyha mahantaṃ cetiyaṃ ce, tikkhattuṃ padakkhiṇaṃ katvā catūsu ṭhānesu vanditabbaṃ, khuddakaṃ ce, tatheva padakkhiṇaṃ katvā aṭṭhasu ṭhānesu vanditabbaṃ. Cetiyaṃ vanditvā bodhiyaṅgaṇaṃ pattenāpi buddhassa bhagavato sammukhā viya nipaccākāraṃ dassetvā bodhi vanditabbā. So evaṃ cetiyañca bodhiñca vanditvā paṭisāmitaṭṭhānaṃ gantvā paṭisāmitaṃ bhaṇḍakaṃ hatthena gaṇhanto viya nikkhittakammaṭṭhānaṃ gahetvā gāmasamīpe kammaṭṭhānasīseneva cīvaraṃ pārupitvā gāmaṃ piṇḍāya pavisati. Atha naṃ manussā disvā "ayyo no āgato"ti paccuggantvā pattaṃ gahetvā āsanasālāya vā gehe vā nisīdāpetvā yāguṃ datvā yāva bhattaṃ na niṭṭhāti, tāva pāde dhovitvā telena makkhetvā purato nisīditvā pañhaṃ vā pucchanti, dhammaṃ vā sotukāmā honti. Sacepi na kathāpenti, janasaṅgahatthaṃ dhammakathā nāma kātabbāyevāti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page375.

Aṭṭhakathācariyā vadanti. Dhammakathā hi kammaṭṭhānavinimuttā nāma natthi. Tasmā kammaṭṭhānasīseneva āhāraṃ paribhuñjitvā anumodanaṃ vatvā nivattantehipi ^1- manussehi anugatova gāmato nikkhamitvā tattha te nivattetvā maggaṃ paṭipajjati. Atha naṃ puretaraṃ nikkhamitvā bahigāme katabhattakiccāva sāmaṇeradaharabhikkhū disvā paccuggantvā pattacīvaramassa gaṇhanti. Porāṇakabhikkhū kira "amhākaṃ upajjhāyo amhākaṃ ācariyo"ti na mukhaṃ oloketvā vattaṃ karonti, sampattaparicchedeneva karonti. Te taṃ pucchanti "bhante ete manussā tumhākaṃ kiṃ honti, mātipakkhato sambandhā pītipakkhato"ti. Kiṃ disvā pucchathāti. Tumhesu etesaṃ pemaṃ bahumānanti. "āvuso yaṃ mātāpitūhipi dukkaraṃ, taṃ ete amhākaṃ karonti, pattacīvarampi no etesaṃ santakameva, etesaṃ ānubhāvena neva bhaye bhayaṃ na chātake chātakaṃ jānāma, edisā nāma amhākaṃ upakārino natthī"ti tesaṃ guṇe kathento gacchati. Ayaṃ vuccati harati na paccāharatīti. Yassa pana pageva vuttappakāraṃ vattapaṭipattiṃ ^2- karontassa kammajatejo pajjalati, anupādinnakaṃ muñcitvā upādinnakaṃ gaṇhāti, sarīrato sedā muccanti, kammaṭṭhānaṃ vīthiṃ nārohati, so pageva pattacīvaramādāya vegasāva cetiyaṃ vanditvā gorūpānaṃ nikkhamanavelāyameva gāmaṃ yāgubhikkhāya pavisitvā yāguṃ labhitvā āsanasālaṃ gantvā pivati, athassa dvattikkhattuṃ ajjhoharaṇamatteneva kammajatejodhātu upādinnakaṃ muñcitvā anupādinnakaṃ gaṇhāti, ghaṭasatena nhāto viya tejodhātupariḷāhanibbānaṃ patvā kammaṭṭhānasīsena yāguṃ paribhuñjitvā pattañca mukhañca dhovitvā antarābhatte kammaṭṭhānaṃ manasikatvā avasesaṭṭhāne piṇḍāya caritvā kammaṭṭhānasīsena āhāraṃ paribhuñjitvā tato paṭṭhāya pokhānupokhaṃ ^3- upaṭṭhahamānaṃ kammaṭṭhānaṃ gahetvāva āgacchati. Ayaṃ vuccati na harati paccāharatīti. Edisā ca @Footnote: ¹ cha.Ma. nivattiyamānehipi ² Sī. vattapaṭivattaṃ ³ cha.Ma. poṅkhānupoṅkhaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page376.

Bhikkhū yāguṃ pivitvā vipassanaṃ ārabhitvā buddhasāsane arahattaṃ pattā nāma gaṇanapathaṃ vītivattā. Sīhaḷadīpeyeva tesu tesu gāmesu āsanasālāya na taṃ āsanaṃ atthi, yattha yāguṃ pivitvā arahattaṃ pattā bhikkhū natthīti. Yo pana ^1- pamādavihārī hoti, nikkhittadhuro sabbavattāni bhinditvā pañcavidhacetokhīlavinibandhabaddhacitto viharanto "kammaṭṭhānaṃ nāma atthī"tipi saññaṃ akatvā gāmaṃ piṇḍāya pavisitvā ananulomikena gihisaṃsaggena saṃsaṭṭho caritvā ca bhuñjitvā ca tuccho nikkhamati. Ayaṃ vuccati neva harati na paccāharatīti. Yo panāyaṃ "harati ca paccāharati cā"ti vutto, so gatapaccāgatikavattavasena veditabbo:- atthakāmā hi kulaputtā sāsane pabbajitvā dasapi vīsampi tiṃsampi cattāḷīsampi paññāsampi satampi ekato vasantā katikavattaṃ katvā viharanti "āvuso tumhe na iṇaṭṭā, na bhayaṭṭā, na ājīvikāpakatā pabbajitā, dukkhā muccitukāmā panettha pabbajitā. Tasmā gamane uppannakilesaṃ gamaneyeva niggaṇhatha. Ṭhāne, nisajjāya, sayane uppannakilesaṃ sayaneyeva niggaṇhathā"ti. Te evaṃ katikavattaṃ katvā bhikkhācāraṃ gacchantā aḍḍhausabhausabhaaḍḍhagāvuta- gāvutantaresu pāsāṇā honti, tāya saññāya kammaṭṭhānaṃ manasikarontāva gacchanti. Sace kassaci gamane kileso uppajjati, tattheva naṃ niggaṇhāti. Tathā asakkonto tiṭṭhati, athassa pacchato āgacchantopi tiṭṭhati. So "ayaṃ bhikkhu tuyhaṃ uppannavitakkaṃ jānāti, ananucchavikaṃ te etan"ti attānaṃ paṭicodetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā ariyabhūmiṃ okkamati. Tathā asakkonto nisīdati, athassa pacchato āgacchantopi nisīdatīti soeva nayo. Ariyabhūmiṃ okkamituṃ asakkontopi taṃ kilesaṃ vikkhambhetvā kammaṭṭhānaṃ manasikarontova gacchati. Na kammaṭṭhānavippayuttena cittena pādaṃ uddharati. Uddharati ce, paṭinivattitvā purimapadesaññeva @Footnote: ¹ cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page377.

Eti ālindakavāsī mahāpussadevatthero viya. So kira ekūnavīsati vassāni gatapaccāgatavattaṃ pūrentoeva vihāsi. Manussāpi sudaṃ ^1- antarāmagge kasantā ca vapantā ca maddantā ca kammāni karontā theraṃ tathā gacchantaṃ disvā "ayaṃ thero punappunaṃ nivattitvā gacchati, kinnu kho maggamuḷho, udāhu kiñci pamuṭṭho"ti samullapanti. So taṃ anādiyitvā kammaṭṭhānayuttacitteneva samaṇadhammaṃ karonto vīsativassabbhantare arahattaṃ pāpuṇi. Arahattappattadivase cassa caṅkamanakoṭiyaṃ adhivatthā devatā aṅgulīhi dīpaṃ ujjāletvā aṭṭhāsi. Cattāropi mahārājāno sakko ca devānamindo brahmā ca sahampati upaṭṭhānaṃ āgamiṃsu. Tañca obhāsaṃ disvā vanavāsī mahātissatthero taṃ dutiyadivase pucchi "rattibhāge āyasmato santike obhāso ahosi, kiṃ so obhāso"ti. Thero vikkhepaṃ karonto "obhāso nāma dīpobhāsopi hoti maṇiobhāsopī"ti evamādimāha. Tato "paṭicchādetha tumhe"ti nibaddho "āmā"ti paṭijānitvā ārocesi. Kālavallimaṇḍapavāsī mahānāgatthero viya ca. Sopi kira gatapaccāgatavattaṃ pūrento paṭhamaṃ tāva bhagavato mahāpadhānaṃ pūjessāmīti satta vassāni ṭhānacaṅkamameva adhiṭṭhāsi, puna soḷasa vassāni gatapaccāgatavattaṃ pūretvā arahattaṃ pāpuṇi. So kammaṭṭhānayutteneva cittena pādaṃ uddharanto vippayuttena cittena uddhate pāde paṭinivattento gāmasamīpaṃ gantvā "gāvī nu kho pabbajito nu kho"ti āsaṅkanīyapadese ṭhatvā cīvaraṃ pārupitvā kacchakaraṇḍato ^2- udakena pattaṃ dhovitvā udakagaṇḍūsaṃ karoti. Kiṃkāraṇā? mā me bhikkhaṃ dātuṃ vā vandituṃ vā āgacchante ^3- manusse "dīghāyukā hothā"ti vacanamattenāpi kammaṭṭhānavikkhepo ahosīti. "ajja bhante katimī"ti divasaṃ vā bhikkhugaṇanaṃ vā pañhaṃ vā pucchito pana udakaṃ gilitvā āroceti. Sace divasādipucchakā na honti, nikkhamanavelāya gāmadvāre niṭṭhuhitvāva ^4- yāti. @Footnote: ¹ cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati ² cha. kacchakantarato @³ cha.Ma. āgate ⁵ cha.Ma. niṭṭhubhitvāva

--------------------------------------------------------------------------------------------- page378.

Galambutitthavihāre ^1- vassūpagatā paññāsa bhikkhū viya ca. Te kira āsāḷhapuṇṇamāya katikavattaṃ akaṃsu "arahattaṃ appatvāva aññamaññaṃ nālapissāmā"ti. Gāmañca piṇḍāya pavisantā udakagaṇḍūsaṃ katvā pavisiṃsu. Divasādīsu pucchitesu vuttanayena paṭipajjiṃsu. Tattha manussā niṭṭhuhanaṭṭhānaṃ disvā jāniṃsu "ajjeko āgato, ajja dve"ti. Evañca cintesuṃ "kinnu kho ete amheheva saddhiṃ na sallapanti udāhu aññamaññampi, yadi aññamaññaṃ na sallapanti, addhā vivādajātā bhavissanti. Etha ne aññamaññaṃ khamāpessāmā"ti sabbe vihāraṃ gantvā paññāsāya bhikkhūsu dvepi bhikkhū ekokāse nāddasaṃsu. Tato yo tesu cakkhumā puriso, so āha "na bho kalahakārakānaṃ vasanokāso īdiso hoti, susammaṭṭhaṃ cetiyaṅgaṇabodhiyaṅgaṇaṃ, sunikkhittā sammajjaniyo, supatiṭṭhitaṃ ^2- pānīyaparibhojanīyan"ti. Te tatova nivattā. Tepi bhikkhū antotemāseyeva arahattaṃ patvā mahāpavāraṇāya visuddhipavāraṇaṃ pavāresuṃ. Evaṃ kālavallimaṇḍapavāsī mahānāgatthero viya galambutitthavihāre vassūpagatā bhikkhū viya ca kammaṭṭhānayutteneva cittena pādaṃ uddharanto gāmasamīpaṃ gantvā udakagaṇḍūsaṃ katvā vīthiyo sallakkhetvā yattha surāsoṇḍadhuttādayo kalahakārakā caṇḍahatthiassādayo vā natthi. Taṃ vīthiṃ paṭipajjati. Tattha piṇḍāya caranto na turitaturito viya javena gacchati. Na hi javanapiṇḍapātikadhutaṅgaṃ nāma kiñci atthi. Visamabhūmibhāgappattaṃ pana udakasakaṭaṃ viya niccalo hutvā gacchati. Antaragharaṃ ^3- paviṭṭho ca dātukāmaṃ vā adātukāmaṃ vā sallakkhetuṃ tadanurūpaṃ kālaṃ āgamento bhikkhaṃ gahetvā antogāme vā bahigāme vā vihārameva vā āgantvā yathāphāsuke paṭirūpe okāse nisīditvā kammaṭṭhānaṃ manasikaronto āhāre paṭikūlasaññaṃ upaṭṭhapetvā akkhabbhañjanavaṇālepanaputtamaṃsūpamavasena paccavekkhanto @Footnote: ¹ cha.Ma. kalamba.... evamuparipi ² cha.Ma. sūpaṭṭhapitaṃ ³ cha.Ma. anugharaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page379.

Aṭṭhaṅgasamannāgataṃ āhāraṃ āhāreti, neva davāya na madāya na maṇḍanāya na vibhūsanāya .pe. Phāsuvihāro cāti. Bhuttāvī ca udakakiccaṃ katvā muhuttaṃ bhattakilamathaṃ paṭipassambhetvā yathā purebhattaṃ, evaṃ pacchābhattaṃ purimayāmaṃ pacchimayāmañca kammaṭṭhānameva manasikaroti. Ayaṃ vuccati harati ca paccāharati cāti. Imaṃ pana haraṇapaccāharaṇasaṅkhātaṃ gatapaccāgatavattaṃ pūrento yadi upanissayasampanno hoti, paṭhamavayeeva arahattaṃ pāpuṇāti. No ce paṭhamavaye pāpuṇāti, atha majjhimavaye pāpuṇāti. No ce majjhimavaye pāpuṇāti, atha pacchimavaye pāpuṇāti. No ce pacchimavaye pāpuṇāti, atha maraṇasamaye pāpuṇāti. No ce maraṇasamaye pāpuṇāti, atha devaputto hutvā pāpuṇāti. No ce devaputto hutvā pāpuṇāti, anuppanne buddhe nibbatto paccekabodhiṃ sacchikaroti. No ce paccekabodhiṃ sacchikaroti, atha buddhānaṃ sammukhībhāve khippābhiñño vā hoti, seyyathāpi thero bāhiyo dāruciriyo, mahāpañño vā seyyathāpi thero sāriputto, mahiddhiko vā seyyathāpi thero mahāmoggallāno, dhutaṅgadharo vā seyyathāpi thero mahākassapo, dibbacakkhuko vā seyyathāpi thero anuruddho, vinayadharo vā seyyathāpi thero upāli, dhammakathiko vā seyyathāpi thero puṇṇo mantāniputto, āraññiko vā seyyathāpi thero revato, bahussuto vā seyyathāpi thero ānando, sikkhākāmo vā seyyathāpi thero rāhulo buddhaputtoti. Iti imasmiṃ catukke yvāyaṃ harati ca paccāharati ca, tassa gocarasampajaññaṃ sikhāppattaṃ hoti. Abhikkamādīsu pana asammuyhanaṃ asammohasampajaññaṃ, taṃ evaṃ veditabbaṃ:- idha bhikkhu abhikkamanto vā paṭikkamanto vā yathā andhabālaputhujjanā abhikkamādīsu "attā abhikkamati, attanā abhikkamo nibbattito"ti vā "ahaṃ abhikkamāmi, mayā abhikkamo nibbattito"ti vā sammuyhanti, tathā asammuyhanto "abhikkamāmī"ti citte uppajjamāne teneva cittena saddhiṃ cittasamuṭṭhānā vāyodhātu viññattiṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page380.

Janayamānā uppajjati. Iti cittakiriyāvāyodhātuvipphāravasena ayaṃ kāyasammato aṭṭhisaṅghāto abhikkamati, tassevaṃ abhikkamato ekekapāduddharaṇe paṭhavīdhātu āpodhātūti dve dhātuyo omattā honti mandā, itarā dve adhimattā honti balavatiyo. Tathā atiharaṇavītiharaṇesu. Vossajjane tejodhātu vāyodhātūti dve dhātuyo omattā honti mandā, itarā dve adhimattā honti balavatiyo. Tathā sannikkhepanasannirumbhanesu. ^1- Tattha uddharaṇe pavattā rūpārūpadhammā atiharaṇaṃ na pāpuṇanti, tathā atiharaṇe pavattā vītiharaṇaṃ, vītiharaṇe pavattā vossajjanaṃ, vossajjane pavattā sannikkhepanaṃ, sannikkhepane pavattā sannirumbhanaṃ ^2- na pāpuṇanti. Tattha tattheva pabbapabbaṃ sandhisandhi odhiodhi hutvā tattakapāle pakkhittaṃ tilaṃ viya taṭataṭāyantā ^3- bhijjanti. Tattha ko eko abhikkamati, kassa vā ekassa abhikkamanaṃ. Paramatthato hi dhātūnaṃyeva gamanaṃ, dhātūnaṃ ṭhānaṃ, dhātūnaṃ nisajjā, dhātūnaṃ sayanaṃ. Tasmiṃ tasmiñhi koṭṭhāse saddhiṃ rūpehi. Aññaṃ uppajjati ^4- cittaṃ aññaṃ cittaṃ nirujjhati avīcimanusambandho nadīsotova pavattatīti. Evaṃ abhikkamādīsu asammuyhanaṃ asammohasampajaññaṃ nāmāti. Niṭṭhito abhikkante paṭikkante sampajānakārī hotīti padassattho. Ālokite vilokiteti ettha pana ālokitaṃ nāma purato pekkhanaṃ. Vilokitaṃ nāma anudisā pekkhanaṃ. Aññānipi heṭṭhā upari pacchato pekkhanavasena olokitaullokitāpalokitāni nāma honti, tāni idha na gahitāni. Sāruppavasena pana imāneva dve gahitāni, iminā vā mukhena sabbānipi tāni gahitānevāti. Tattha ālokessāmīti citte uppanne cittavaseneva anoloketvā atthapariggaṇhanaṃ sātthakasampajaññaṃ, taṃ āyasmantaṃ nandaṃ kāyasakkhiṃ katvā veditabbaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā:- @Footnote: ¹ cha.Ma. sannikkhepanasannirujjhanesu ² cha.Ma. sannirujjhanaṃ @³ cha.Ma. paṭapaṭāyantā ⁴ cha.Ma. uppajjate

--------------------------------------------------------------------------------------------- page381.

"sace bhikkhave nandassa puratthimā disā āloketabbā hoti, sabbañcetaso ^1- samannāharitvā nando puratthimaṃ disaṃ āloketi `evaṃ me puratthimaṃ disaṃ ālokayato nābhijjhādomanassā pāpakā akusalā dhammā anvāssavissantī'ti. Itiha sātthakasampajāno hoti. Sace bhikkhave nandassa pacchimā disā, uttarā disā, dakkhiṇā disā, uddhaṃ, adho, anudisā āloketabbā hoti, sabbañcetaso ^1- samannāharitvā nando anudisaṃ anuviloketi `evaṃ me anudisaṃ anuvilokayato .pe. Sampajāno hotī"ti. ^2- Apica idhāpi pubbe vuttacetiyadassanādivaseneva sātthakatā ca sappāyatā ca veditabbā. Kammaṭṭhānassa pana avijahanameva gocarasampajaññaṃ. Tasmā khandhadhātuāyatanakammaṭṭhānikehi attano kammaṭṭhānavaseneva kasiṇādikammaṭṭhānikehi vā pana kammaṭṭhānasīseneva ālokanavilokanaṃ kātabbaṃ. Abbhantare attā nāma ālokitā ^3- vā vilokitā ^4- vā natthi, ālokessāmīti pana citte uppajjamāne teneva cittena saddhiṃ cittasamuṭṭhānā vāyodhātu viññattiṃ janayamānā uppajjati. Iti cittakiriyāvāyodhātuvipphāravasena heṭṭhimaṃ akkhidalaṃ adho sīdati, uparimaṃ uddhaṃ laṅgheti, koci yantakena vivaranto nāma natthi, tato cakkhuviññāṇaṃ dassanakiccaṃ sādhentaṃ uppajjatīti evaṃ pajānanaṃ panettha asammohasampajaññaṃ nāma. Apica mūlapariññāāgantukatāvakālikabhāvavasena panettha asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Mūlapariññāvasena tāva:- @Footnote: ¹ cha.Ma. sabbaṃ cetasā ² aṅ.aṭṭhaka. 23/99/168-9 (syā) @³ cha.Ma. āloketā ⁴ cha.Ma. viloketā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page382.

Bhavaṅgamāvajjanañceva dassanaṃ sampaṭicchanaṃ santīraṇaṃ voṭṭhabbanaṃ javanaṃ bhavati sattamaṃ. Tattha bhavaṅgaṃ upapattibhavassa aṅgakiccaṃ sādhayamānaṃ pavattati, taṃ āvaṭṭetvā kiriyāmanodhātu āvajjanakiccaṃ sādhayamānā, tannirodhā cakkhuviññāṇaṃ dassanakiccaṃ sādhayamānaṃ, tannirodhā vipākamanodhātu sampaṭicchannakiccaṃ sādhayamānā, tannirodhā vipākamanoviññāṇadhātu santīraṇakiccaṃ sādhayamānā, tannirodhā kiriyāmanoviññāṇadhātu voṭṭhabbanakiccaṃ sādhayamānā, tannirodhā sattakkhattuṃ javanaṃ javati. Tattha paṭhamajavanepi "ayaṃ itthī, ayaṃ puriso"ti rajjanadussanamuyhanavasena ālokitavilokitaṃ na hoti. Dutiyajavanepi .pe. Sattamajavanepi. Etesu pana yuddhamaṇḍale yodhesu viya heṭṭhupariyavasena bhijjitvā patitesu "ayaṃ itthī, ayaṃ puriso"ti rajjanādivasena ālokitavilokitaṃ hoti. Evantāvettha mūlapariññāvasena asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Cakkhudvāre pana rūpe āpāthagate bhavaṅgacalanato uddhaṃ sakasakakiccanipphādanavasena āvajjanādīsu uppajjitvā niruddhesu avasāne javanaṃ uppajjati, taṃ pubbe uppannānaṃ āvajjanādīnaṃ gehabhūte cakkhudvāre āgantukapuriso viya hoti. Tassa yathā paragehe kiñci yācituṃ paviṭṭhassa āgantukapurisassa gehasāmikesupi tuṇhimāsinesu āṇākaraṇaṃ na yuttaṃ, evaṃ āvajjanādīnaṃ gehabhūte cakkhudvāre āvajjanādīsupi arajjantesu adussantesu amuyhantesu ca rajjanadussanamuyhanaṃ ayuttanti evaṃ āgantukabhāvavasena asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Yāni panetāni cakkhudvāre voṭṭhabbanapariyosānāni cittāni uppajjanti, tāni saddhiṃ sampayuttadhammehi tattha tattheva bhijjanti, aññamaññaṃ na passantīti ittarāni tāvakālikāni honti. Tattha yathā ekasmiṃ ghare sabbesu mānusakesu matesu avasesassa ekakassa taṃkhaṇaṃyeva maraṇadhammassa na yuttā naccagītādīsu

--------------------------------------------------------------------------------------------- page383.

Abhirati nāma, evameva ekadvāre sasampayuttesu āvajjanādīsu tattha tattheva matesu avasesassa taṃkhaṇaṃyeva maraṇadhammassa javanassāpi rajjanadussanamuyhanavasena abhirati nāma na yuttāti. Evaṃ tāvakālikabhāvavasena asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Apica khandhāyatanadhātupaccayapaccavekkhaṇavasenapetaṃ veditabbaṃ. Ettha hi cakkhu ceva rūpāni ca rūpakkhandho, dassanaṃ viññāṇakkhandho, taṃsampayuttā vedanā vedanākkhandho, saññā saññākkhandho, phassādiko ^1- saṅkhārakkhandho. Evametesaṃ pañcannaṃ khandhānaṃ samavāye ālokanavilokanaṃ paññāyati. Tattha ko eko āloketi, ko viloketi. Tathā cakkhu cakkhvāyatanaṃ, rūpaṃ rūpāyatanaṃ, dassanaṃ manāyatanaṃ, vedanādayo taṃsampayuttā dhammā dhammāyatanaṃ. Evametesaṃ catunnaṃ āyatanānaṃ samavāye ālokanavilokanaṃ paññāyati. Tattha ko eko āloketi, ko viloketi. Tathā cakkhu cakkhudhātu, rūpaṃ rūpadhātu, dassanaṃ cakkhuviññāṇadhātu, taṃsampayuttā vedanādayo dhammā dhammadhātu. Evametāsaṃ catunnaṃ dhātūnaṃ samavāye ālokanavilokanaṃ paññāyati. Tattha ko eko āloketi, ko viloketi. Tathā cakkhu nissayapaccayo, rūpaṃ ārammaṇapaccayo, āvajjanaṃ anantarasamanantarānantarūpanissayanatthivigatapaccayo, āloko upanissayapaccayo, vedanādayo sahajātādipaccayā. Evametesaṃ paccayānaṃ samavāye ālokanavilokanaṃ paññāyati. Tattha ko eko āloketi, ko viloketīti evamettha khandhāyatanadhātupaccayapaccavekkhaṇavasenāpi asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Sammiñjite pasāriteti pabbānaṃ sammiñjanapasāraṇe. Tattha cittavaseneva sammiñjanapasāraṇaṃ akatvā hatthapādānaṃ sammiñjanapasāraṇapaccayā atthānatthaṃ @Footnote: ¹ cha.Ma. phassādikā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page384.

Pariggaṇhitvā ^1- tattha atthapariggaṇhanaṃ sātthakasampajaññaṃ. Tattha hatthapāde aticiraṃ sammiñjitvā vā pasāretvāeva vā ṭhitassa khaṇe khaṇe vedanā uppajjanti, cittaṃ ekaggataṃ na labhati, kammaṭṭhānaṃ paripatati, visesaṃ nādhigacchati. Kāle sammiñjantassa kāle pasārentassa pana tā vedanā nuppajjanti, cittaṃ ekaggaṃ hoti, kammaṭṭhānaṃ phātiṃ gacchati, visesamadhigacchatīti evaṃ atthānatthapariggaṇhanaṃ veditabbaṃ. Atthe pana satipi sappāyāsappāyaṃ pariggaṇhitvā ^1- sappāyapariggaṇhanaṃ sappāyasampajaññaṃ. Tatrāyaṃ nayo:- mahācetiyaṅgaṇe kira daharabhikkhū sajjhāyaṃ gaṇhanti, tesaṃ piṭṭhipasse daharabhikkhuniyo dhammaṃ suṇanti. Tatreko daharo hatthaṃ pasārento kāyasaṃsaggaṃ patvā teneva kāraṇena gihī jāto. Aparo bhikkhu pādaṃ pasārento aggimhi pasāresi, aṭṭhiṃ āhacca pādo jhāyi. Aparo bhikkhu vammike pasāresi, so āsīvisena daṭṭho. Aparo bhikkhu cīvarakuṭidaṇḍake pasāresi, taṃ maṇisappo ḍaṃsi. Tasmā evarūpe asappāye apasāretvā sappāye pasāretabbaṃ. Idamettha sappāyasampajaññaṃ. Gocarasampajaññaṃ pana mahātheravatthunā dīpetabbaṃ:- mahāthero kira divāṭṭhāne nisinno antevāsikehi saddhiṃ kathayamāno sahasā hatthaṃ sammiñjitvā puna yathāṭhāne ṭhapetvā saṇikaṃ sammiñjesi, taṃ antevāsikā pucchiṃsu "kasmā bhante sahasā hatthaṃ sammiñjitvā puna yathāṭhāne ṭhapetvā saṇikaṃ sammiñjathā"ti. ^2- "yato paṭṭhāyāhaṃ ^3- āvuso kammaṭṭhānaṃ manasikātuṃ āraddho, na me kammaṭṭhānaṃ muñcitvā hattho sammiñjitapubbo, idāni pana me tumhehi saddhiṃ kathayamānena kammaṭṭhānaṃ muñcitvā sammiñjito, tasmā puna yathāṭhāne ṭhapetvā sammiñjesin"ti. @Footnote: ¹ cha.Ma. pariggahetvā ² cha.Ma. samiñjitthāti ³ cha.Ma. paṭṭhāya mayā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page385.

"sādhu bhante bhikkhunā nāma evarūpena bhavitabban"ti evametthāpi kammaṭṭhānāvijahanameva gocarasampajaññanti veditabbaṃ. Abbhantare attā nāma koci sammiñjanto vā pasārento vā natthi, vuttappakāracittakiriyāvāyodhātuvipphārena pana suttākaḍḍhanavasena dāruyantassa hatthapādacalanaṃ viya sammiñjanapasāraṇaṃ hotīti evaṃ parijānanaṃ panettha asammohasampajaññanti veditabbaṃ. Saṅghāṭipattacīvaradhāraṇeti ettha saṅghāṭicīvarānaṃ nivāsanapārupanavasena pattassa bhikkhāpaṭiggahaṇādivasena paribhogo dhāraṇaṃ nāma. Tattha saṅghāṭicīvaradhāraṇe tāva nivāsetvā pārupitvā ca piṇḍāya carato "āmisalābho sītassa paṭighātāyā"tiādinā nayena bhagavatā vuttappakāroyeva ca attho attho nāma. Tassa vasena sātthakasampajaññaṃ veditabbaṃ. Uṇhapakatikassa pana dubbalassa ca cīvaraṃ sukhumaṃ sappāyaṃ, sītālukassa ghanaṃ dupaṭṭaṃ. Viparītaṃ asappāyaṃ. Yassa kassaci jiṇṇaṃ asappāyameva. Aggaḷādidānena hissa taṃ palibodhakaraṃ hoti. Tathā paṭṭuṇṇadukūlādibhedaṃ corānaṃ lobhanīyacīvaraṃ. Tādisañhi araññe ekakassa nivāsantarāyakaraṃ jīvitantarāyakaraṃ vāpi ^1- hoti. Nippariyāyena pana yaṃ nimittakammādimicchājīvavasena uppannaṃ, yañcassa sevamānassa akusalā dhammā abhivaḍḍhanti, kusalā dhammā parihāyanti, taṃ asappāyaṃ. Viparītaṃ sappāyaṃ. Tassa vasenettha sappāyasampajaññaṃ kammaṭṭhānāvijahanavaseneva ca gocarasampajaññaṃ veditabbaṃ. Abbhantare attā nāma koci cīvaraṃ pārupanto natthi, vuttappakāracitta- kiriyāvāyodhātuvipphāreneva pana cīvarapārupanaṃ hoti. Tattha cīvarampi acetanaṃ, kāyopi acetano. Cīvaraṃ na jānāti "mayā kāyo pārupito"ti. Kāyopi na @Footnote: ¹ cha.Ma. cāpi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page386.

Jānāti "ahaṃ cīvarena pārupito"ti. Dhātuyova dhātusamūhaṃ paṭicchādenti paṭapilotikāya potthakarūpapaṭicchādane viya. Tasmā neva sundaraṃ cīvaraṃ labhitvā somanassaṃ kātabbaṃ, nāsundaraṃ labhitvā domanassaṃ. Nāgavammikacetiyarukkhādīsu hi keci mālāgandhadhūpavatthādīhi sakkāraṃ karonti, keci gūthamuttakaddamadaṇḍasatthappahārādīhi asakkāraṃ. Na tena ^1- nāgavammikarukkhādayo somanassaṃ vā domanassaṃ vā karonti, evameva neva sundaraṃ cīvaraṃ labhitvā somanassaṃ kātabbaṃ, nāsundaraṃ labhitvā domanassanti evaṃ pavattapaṭisaṅkhānavasenettha asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Pattadhāraṇepi pattaṃ sahasāva aggahetvā "imaṃ gahetvā piṇḍāya caramāno bhikkhaṃ labhissāmī"ti evaṃ pattaggahaṇapaccayā paṭilabhitabbaatthavasena sātthakasampajaññaṃ veditabbaṃ. Kīsadubbalasarīrassa pana garupatto asappāyo, yassa kassaci catupañcagaṇṭhikāhato dubbisodhanīyo asappāyova. Duddhotapatto hi na vaṭṭati, taṃ dhovantasseva cassa palibodho hoti. Maṇivaṇṇapatto pana lobhanīyova cīvare vuttanayeneva asappāyo. Nimittakammādivasena pana laddho, yañcassa sevamānassa akusalā dhammā abhivaḍḍhanti, kusalā dhammā parihāyanti, ayaṃ ekantāsappāyova, viparīto sappāyo. Tassa vasenettha sappāyasampajaññaṃ kammaṭṭhānāvijahanavaseneva gocarasampajaññaṃ veditabbaṃ. Abbhantare attā nāma koci pattaṃ gaṇhanto natthi, vuttappakāracittakiriyā- vāyodhātuvipphāravaseneva pana pattaggahaṇaṃ nāma hoti. Tattha pattopi acetano, hatthāpi acetanā. Patto na jānāti "ahaṃ hatthehi gahito"ti. Hatthāpi na jānanti "patto amhehi gahito"ti. Dhātuyova dhātusamūhaṃ gaṇhanti saṇḍāsena aggivaṇṇapattaggahaṇe viyāti evaṃ pavattapaṭisaṅkhānavasenettha asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. @Footnote: ¹ cha.Ma. tehi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page387.

Apica yathā chinnahatthapāde vaṇamukhehi paggharitapubbalohitakimikule nīlamakkhikasamparikiṇṇe anāthasālāyaṃ anāthamanusse disvā dayālukā purisā tesaṃ vaṇabandhapaṭacoḷakāni ceva kapālādīhi ca bhesajjāni upanāmenti. Tattha coḷakānipi kesañci saṇhāni kesañci thūlāni pāpuṇanti. Bhesajjakapālakānipi kesañci susaṇṭhānāni kesañci dussaṇṭhānāni pāpuṇanti. Na te tattha sumanā vā honti dummanā vā. Vaṇapaṭicchādanamatteneva hi coḷakena bhesajjapaṭiggahaṇamatteneva ca kapālakena tesaṃ attho, evameva yo bhikkhu vaṇacoḷakaṃ viya cīvaraṃ bhesajjakapālakaṃ viya ca pattaṃ kapāle bhesajjamiva ca patte laddhabhikkhaṃ sallakkheti, ayaṃ saṅghāṭipattacīvaradhāraṇe asammohasampajaññena uttamasampajānakārīti veditabbo. Asitādīsu asiteti piṇḍapātādibhojane. Pīteti yāguādipāne. Khāyiteti piṭṭhakhajjakādikhādane. Sāyiteti madhuphāṇitādisāyane. Tattha "neva davāyā"tiādinā nayena vutto aṭṭhavidhopi attho attho nāma. Tassa vasena sātthakasampajaññaṃ veditabbaṃ. Lūkhapaṇītatittakamadhurādīsu pana yena bhojanena yassa aphāsu hoti, taṃ tassa asappāyaṃ. Yaṃ pana nimittakammādivasena paṭiladdhaṃ, yañcassa bhuñjato akusalā dhammā abhivaḍḍhanti, kusalā dhammā parihāyanti, taṃ ekantaṃ asappāyameva. Viparītaṃ sappāyaṃ. Tassa vasenettha sappāyasampajaññaṃ kammaṭṭhānāvijahanavaseneva ca gocarasampajaññaṃ veditabbaṃ. Abbhantare attā nāma koci bhuñjako natthi, vuttappakāracittakiriyāvāyodhātu- vipphāreneva pana pattapaṭiggahaṇaṃ nāma hoti. Cittakiriyāvāyodhātuvipphāreneva hatthassa patte otāraṇaṃ nāma hoti. Cittakiriyāvāyodhātuvipphāreneva ālopakaraṇaṃ ālopauddharaṇaṃ mukhavivaraṇañca hoti. Na koci kuñcikāya, na yantakena hanukaṭṭhīni ^1- @Footnote: ¹ cha.Ma. hanukaṭṭhiṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page388.

Vivarati, cittakiriyāvāyodhātuvipphāreneva ālopassa mukhe ṭhapanaṃ uparidantānaṃ musalakiccasādhanaṃ heṭṭhādantānaṃ udukkhalakiccasādhanaṃ jivhāya hatthakiccasādhanañca hoti. Iti naṃ tattha aggajivhāya tanukakheḷo mūlajivhāya bahalakheḷo makkheti, taṃ heṭṭhādantaudukkhale jivhāhatthaparivattitaṃ kheḷaudakatemitaṃ uparidantamusalasañcuṇṇitaṃ koci kaṭacchunā vā dabbiyā vā anto pavesento nāma natthi, vāyodhātuyāva pavisati. Paviṭṭhaṃ paviṭṭhaṃ koci palālasantharaṃ ^1- katvā dhārento nāma natthi, vāyodhātuvaseneva tiṭṭhati. Ṭhitaṃ ṭhitaṃ koci uddhanaṃ katvā aggiṃ jāletvā pacanto nāma natthi, tejodhātuyāva paccati. Pakkaṃ pakkaṃ koci daṇḍakena vā yaṭṭhiyā vā bahi nīhārako nāma natthi, vāyodhātuyeva nīharati. Iti vāyodhātu atiharati ca vītiharati ca dhāreti ca parivatteti ca sañcuṇṇeti ca visoseti ca nīharati ca. Paṭhavīdhātu dhāreti ca parivatteti ca sañcuṇṇeti ca visoseti ca nīharati ca. Āpodhātu senheti ^2- ca allattañca anupāleti. Tejodhātu antopaviṭṭhaṃ paripāceti. Ākāsadhātu añjaso hoti. Viññāṇadhātu tattha tattha sammāpayogamanvāya ābhujatīti evaṃ pavattapaṭisaṅkhānavasenettha asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Apica gamanato pariyesanato paribhogato āsayato nidhānato aparipakkato paripakkato phalato nissandato sammakkhanatoti evaṃ dasavidhapaṭikūlabhāvapaccavekkhaṇatopettha asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Vitthārakathā panettha visuddhimagge āhārapaṭikūlasaññāniddesato gahetabbā. Uccārapassāvakammeti uccārassa ca passāvassa ca karaṇe. Tattha pakkakāle uccārapassāvaṃ akarontassa sakalasarīrato sedā muccanti, akkhīni bhamanti, cittaṃ na ekaggaṃ hoti, aññe ca rogā uppajjanti. Karontassa pana sabbantaṃ na hotīti ayamettha attho. Tassa vasena sātthakasampajaññaṃ veditabbaṃ. @Footnote: ¹ cha.Ma. palālasanthāraṃ ² cha.Ma. sineheti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page389.

Aṭṭhāne uccārapassāvaṃ karontassa pana āpatti hoti, ayaso vaḍḍhati, jīvitantarāyo hoti. Paṭirūpe ṭhāne karontassa sabbantaṃ na hotīti idamettha sappāyaṃ. Tassa vasena sappāyasampajaññaṃ kammaṭṭhānāvijahanavaseneva ca gocarasampajaññaṃ veditabbaṃ. Abbhantare attā nāma koci uccārapassāvakammaṃ karonto natthi, cittakiriyāvāyodhātuvipphāreneva pana uccārapassāvakammaṃ hoti. Yathā pana pakke gaṇḍe gaṇḍabhedena pubbalohitaṃ akāmatāya nikkhamati, yathā ca atibharitā udakabhājanā udakaṃ akāmatāya nikkhamati, evaṃ pakkāsayamuttavatthīsu sannicitā uccārapassāvā vāyuvegasamuppīḷitā akāmatāyapi nikkhamanti. So panāyaṃ evaṃ nikkhamanto uccārapassāvo neva tassa bhikkhuno attano hoti na parassa, kevalaṃ pana sarīranissandova hoti. Yathākiṃ? yathā udakakumbhato ^1- purāṇaudakaṃ chaḍḍentassa neva taṃ attano hoti na paresaṃ, kevalaṃ paṭijagganamattameva hoti, evanti evaṃ pavattapaṭisaṅkhānavasenettha asammohasampajaññaṃ veditabbaṃ. Gatādīsu gateti gamane. Ṭhiteti ṭhāne. Nisinneti nisajjāya. Sutteti sayane. Tattha abhikkantādīsu vuttanayeneva sampajānakāritā veditabbā. Ayampanettha aparopi nayo:- eko hi bhikkhu gacchanto aññaṃ cintento aññaṃ vitakkento gacchati, eko kammaṭṭhānaṃ avissajjetvāva gacchati, tathā eko bhikkhu tiṭṭhanto, nisīdanto, sayanto aññaṃ cintento aññaṃ vitakkento sayati, eko kammaṭṭhānaṃ avissajjetvāva sayati. Ettakena pana na pākaṭaṃ hotīti caṅkamena dīpayiṃsu. Yo hi bhikkhu caṅkamanaṃ otaritvā caṅkamanakoṭiyaṃ ṭhito pariggaṇhāti, pācīnacaṅkamanakoṭiyaṃ pavattā rūpārūpadhammā pacchimacaṅkamanakoṭiṃ appatvā ettheva niruddhā, pacchimacaṅkamanakoṭiyaṃ @Footnote: ¹ cha.Ma. udakatumbato

--------------------------------------------------------------------------------------------- page390.

Pavattāpi pācīnacaṅkamanakoṭiṃ appatvā ettheva niruddhā, caṅkamanavemajjhe pavattā ubho koṭiyo appatvā ettheva niruddhā, caṅkamane pavattā rūpārūpadhammā ṭhānaṃ appatvā ettheva niruddhā, ṭhāne pavattā nisajjaṃ, nisajjāya pavattā sayanaṃ appatvā ettheva niruddhāti evaṃ pariggaṇhanto pariggaṇhantoyeva cittaṃ ^1- bhavaṅgaṃ otāreti, uṭṭhahanto kammaṭṭhānaṃ gahetvāva uṭṭhāti. Ayaṃ bhikkhu gatādīsu sampajānakārī nāma hotīti. Evaṃ pana sutte kammaṭṭhānaṃ avibhūtaṃ hoti, kammaṭṭhānaṃ avibhūtaṃ na kātabbaṃ, tasmā yo bhikkhu yāva sakkoti, tāva caṅkamitvā ṭhatvā nisīditvā sayamāno evaṃ pariggahetvā sayati, "kāyo acetano mañco acetano. Kāyo na jānāti `ahaṃ mañce sayito'ti mañcopi na jānāti `mayi kāyo sayito'ti. Acetano kāyo acetane mañce sayito"ti evaṃ pariggaṇhanto pariggaṇhantoyeva cittaṃ bhavaṅgaṃ otāreti, pabujjhamāno kammaṭṭhānaṃ gahetvāva pabujjhatīti. ^2- Ayaṃ sutte sampajānakārī nāma hotīti. Jāgariteti jāgaraṇe. Tattha kiriyāmayapavattassa appavattiyā sati jāgaritaṃ nāma na hoti, kiriyāmayapavattavalañje pavattante jāgaritaṃ nāma hotīti pariggaṇhanto bhikkhu jāgarite sampajānakārī nāma hoti. Apica rattindivaṃ cha koṭṭhāse katvā pañca koṭṭhāse jaggantopi jāgarite sampajānakārī nāma hoti. Bhāsiteti kathane. Tattha upādāyarūpassa saddāyatanassa appavatte sati bhāsitaṃ nāma na hoti, tasmiṃ pavattante hotīti pariggāhako bhikkhu bhāsite sampajānakārī nāma hoti. Vimuttāyatanasīsena dhammaṃ desentopi dvattiṃsa tiracchānakathā pahāya dasakathāvatthunissitaṃ kathaṃ kathentopi bhāsite sampajānakārī nāma hoti. @Footnote: ¹ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati ² cha.Ma. pabujjhati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page391.

Tuṇhībhāveti akathane. Tattha upādāyarūpassa saddāyatanassa pavattiyaṃ sati tuṇhībhāvo nāma natthi, appavattiyaṃ hotīti pariggāhako bhikkhu tuṇhībhāve sampajānakārī nāma hoti. Aṭṭhatiṃsārammaṇesu cittaruciyaṃ kammaṭṭhānaṃ gahetvā nisinnopi dutiyajjhānaṃ samāpannopi tuṇhībhāve sampajānakārīyeva nāma hoti. Ettha ca eko iriyāpatho dvīsu ṭhānesu āgato. So heṭṭhā abhikkante paṭikkanteti ettha bhikkhācāragāmaṃ gacchato ca āgacchato ca addhānagamanavasena kathito. Gate ṭhite nisinneti ettha vihāre cuṇṇikapāduddhārairiyāpathavasena kathitoti veditabbo. [524] Tattha katamā satītiādi sabbaṃ uttānatthameva. [526] So vivittanti iminā kiṃ dasseti? etassa bhikkhuno upāsanaṭṭhānaṃ Yogapathaṃ sappāyasenāsanaṃ dasseti. Yassa hi abbhantare ettakā guṇā atthi, tassa anucchaviko araññavāso. Yassa panete natthi, tassa ananucchaviko. Evarūpassa hi araññavāso kāḷamakkaṭaacchataracchadīpimigādīnaṃ aṭavīvāsasadiso hoti. Kasmā? icchāya ṭhatvā paviṭṭhattā. Tassa hi araññavāsamūlako koci attho Natthi, araññavāsañceva āraññake ca dūseti, sāsane appasādaṃ uppādeti. Yassa pana abbhantare ettakā guṇā atthi, tasseva so anucchaviko. So hi araññavāsaṃ nissāya vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ gaṇhitvā parinibbāti, sakalaaraññavāsaṃ upasobheti, āraññakānaṃ ^1- sīsaṃ dhovati, sakalasāsanaṃ pasāreti. Tasmā satthā evarūpassa bhikkhuno upāsanaṭṭhānaṃ yogapathaṃ sappāyasenāsanaṃ dassento so vivittaṃ senāsanaṃ bhajatītiādimāha. Tattha vivittanti suññaṃ appasaddaṃ appanigghosaṃ. Etameva hi atthaṃ dassetuṃ tañca anākiṇṇantiādi vuttaṃ. Tattha anākiṇṇanti asaṅkiṇṇaṃ asambādhaṃ. Tattha yassa senāsanassa sāmantā @Footnote: ¹ cha.Ma. āraññikānaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page392.

Gāvutampi aḍḍhayojanampi pabbatagahanaṃ vanagahanaṃ nadīgahanaṃ hoti, na koci avelāya upasaṅkamituṃ sakkoti, idaṃ santikepi anākiṇṇaṃ nāma. Yaṃ pana aḍḍhayojanikaṃ vā yojanikaṃ vā hoti, idaṃ dūratāyaeva anākiṇṇaṃ nāma hoti. [527] Seti ceva āsati ca etthāti senāsanaṃ. Tassa pabhedaṃ dassetuṃ mañco pīṭhantiādi vuttaṃ. Tattha mañcoti cattāro mañcā masārako bundikābaddho kuḷīrapādako āhaccapādakoti, tathā piṭhaṃ. Bhisīti pañca bhisiyo uṇṇābhisi coḷabhisi vākabhisi tiṇabhisi paṇṇabhisīti. Bimbohananti sīsupadhānaṃ ^1- vuttaṃ. Taṃ vitthārato vidatthicaturaṅgulaṃ vaṭṭati, dīghato mañcavitthārappamāṇaṃ. Vihāroti samantā parihārapathaṃ antoyeva rattiṭṭhānadivāṭṭhānāni dassetvā katasenāsanaṃ. Aḍḍhayogoti supaṇṇavaṅkagehaṃ. Pāsādoti dve kaṇṇikāni gahetvā kato dīghapāsādo. Aṭṭoti paṭirājādipaṭibāhanatthaṃ iṭṭhakāhi kato bahalabhittiko catupañcabhūmiko patissayaviseso. Māḷoti bhojanasālasadiso maṇḍalamāḷo. Vinayaṭṭhakathāyaṃ pana ekakūṭasaṅgahito caturassapāsādoti vuttaṃ. Leṇanti pabbataṃ khaṇitvā vā pabbhārassa appahonakaṭṭhāne kuṭṭaṃ uṭṭhāpetvā vā katasenāsanaṃ. Guhāti bhūmidari vā yattha rattindivaṃ dīpaṃ laddhuṃ vaṭṭati, pabbataguhā vā bhūmiguhā vā. Rukkhamūlanti rukkhassa heṭṭhā parikkhittaṃ vā aparikkhittaṃ vā. Veḷugumboti veḷugaccho. Yattha vā pana bhikkhū paṭikkamantīti ṭhapetvā vā etāni mañcādīni yattha bhikkhū sannipatanti, yaṃ tesaṃ sannipātārahaṭṭhānaṃ, sabbametaṃ senāsanaṃ. [528] Bhajatīti upeti. Sambhajatīti tattha abhirativasena anukkaṇṭhito suṭṭhu upeti. Sevatīti nivāsanavasena sevati. Nisevatīti anukkaṇṭhamāno sannissito hutvā sevati. Saṃsevatīti senāsanavattaṃ sampādento sammā sevati. [529] Idāni yaṃ taṃ vivittanti vuttaṃ, tassa pabhedaṃ dassetuṃ araññaṃ rukkhamūlantiādimāraddhaṃ. Ettha ^2- araññanti vinayapariyāyena tāva "ṭhapetvā @Footnote: ¹ Ma. sīsappamāṇaṃ ^2. cha.Ma. tattha

--------------------------------------------------------------------------------------------- page393.

Gāmañca gāmūpacārañca avasesaṃ araññan"ti ^1- āgataṃ. Suttantapariyāyena āraññikabhikkhuṃ sandhāya "āraññakaṃ nāma senāsanaṃ pañcadhanusatikaṃ pacchiman"ti ^2- āgataṃ. Vinayasuttantā pana ubhopi pariyāyadesanā nāma, abhidhammo nippariyāyadesanā. ^3- Abhidhammapariyāyena araññaṃ dassetuṃ nikkhamitvā bahi indakhīlāti vuttaṃ, indakhīlato bahi nikkhamitvāti attho. [530] Rukkhamūlādīnaṃ pakatiyā ca suviññeyyabhāvato rukkhamūlaṃyeva rukkhamūlantiādi vuttaṃ. Apicettha rukkhamūlanti yaṅkiñci sandhacchāyaṃ ^4- vivittaṃ rukakhamūlaṃ. Pabbatanti selaṃ. Tattha hi udakasoṇḍīsu udakakiccaṃ katvā sītāya rukkhacchāyāya nisinnassa nānādisāsu khāyamānāsupi sītena vātena bījiyamānassa cittaṃ ekaggaṃ hoti. Kandaranti kaṃ vuccati udakaṃ, kena daritaṃ udakena bhinnaṃ pabbatappadesaṃ. Yaṃ "nitumban"tipi "nadīkuñjan"tipi vadanti. Tattha hi rajatapaṭṭasadisā vālikā honti, matthake maṇivitānaṃ viya vanagahanaṃ maṇikkhandhasadisaṃ udakaṃ sandati, evarūpaṃ kandaraṃ oruyha pānīyaṃ pivitvā gattāni sītaṃ katvā vālikaṃ ussāpetvā paṃsukūlacīvaraṃ paññāpetvā nisinnassa samaṇadhammaṃ karoto cittaṃ ekaggaṃ hoti. Giriguhanti dvinnaṃ pabbatānamantaraṃ, ekasmiṃyeva vā umaṅgasadisaṃ mahāvivaraṃ. Susānalakkhaṇaṃ visuddhimagge ^5- vuttaṃ. [531] Vanapatthanti gāmantaṃ atikkamitvā manussānaṃ anupacāraṭṭhānaṃ, yattha na kasanti na vapanti. Tenevassa niddese "vanapatthanti dūrānametaṃ senāsanānaṃ adhivacanan"tiādi vuttaṃ. Yasmā vā rukkhamūlādīsu idamevekaṃ bhājetvā dassitaṃ, tasmā tassa ^6- nikkhepapaṭipāṭiyā niddesaṃ akatvā sabbapariyante niddeso katoti veditabbo. Abbhokāsanti acchannaṃ. Ākaṅkhamāno panettha cīvarakuṭiṃ katvā vasati. Palālapuñjanti palālarāsi. Mahāpalālapuñjato hi palālaṃ @Footnote: ¹ vinaYu. 1/92/61 ² vinaYu. 2/573/376 ³ cha.Ma. nippariyāyadesanāti @⁴ cha.Ma. sītacchāyaṃ ⁵ visuddhi. 1/95 dhutaṅganiddesa ⁶ cha.Ma. tasmāssa

--------------------------------------------------------------------------------------------- page394.

Nikkaḍḍhitvā pabbhāraleṇasadise ālaye karonti. Gacchagumbādīnampi upari palālaṃ pakkhipitvā heṭṭhā nisinnā samaṇadhammaṃ karonti. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Vanapatthaniddese salomahaṃsānanti yattha paviṭṭhassa lomahaṃso uppajjati, evarūpānaṃ bhiṃsanakasenāsanānaṃ. ^1- Pariyantānanti dūrabhāvena pariyante ṭhitānaṃ. Na manussūpacārānanti kasanavapanavasena manussehi upacaritabbaṃ vanantaṃ atikkamitvā ṭhitānaṃ. Durabhisambhavānanti aladdhavivekassādehi abhibhuyya vasituṃ na sakkuṇeyyānaṃ. [532] Appasaddādiniddese appasaddanti vacanasaddena appasaddaṃ. [533] Appanigghosanti nagaranigghosasaddena appanigghosaṃ. Yasmā pana ubhayampetaṃ saddaṭṭhena ekaṃ, tasmāssa niddese "yadeva taṃ appasaddaṃ, tadeva taṃ appanigghosan"ti vuttaṃ. Vijanavātanti anusañcaraṇajanassa sarīravātena virahitaṃ. "vijanavādan"tipi pāṭho, antojanavādena virahitanti attho. Yasmā pana yaṃ appanigghosaṃ, tadeva janasañcaraṇena ca janavādena ca virahitaṃ hoti, tasmāssa niddese "yadeva taṃ appanigghosaṃ, tadeva taṃ vijanavātan"ti vuttaṃ. Manussarāhasseyyakanti manussānaṃ rahassakiriyaṭṭhāniyaṃ. Yasmā pana taṃ janasañcaraṇarahitaṃ hoti. Tenassa niddese "yadeva taṃ vijanavātaṃ, tadeva taṃ manussarāhasseyyakan"ti vuttaṃ. Paṭisallānasāruppanti vivekānurūpaṃ. Yasmā pana taṃ niyameneva manussarāhasseyyakaṃ hoti, tasmāssa niddese "yadeva taṃ manussarāhasseyyakaṃ, tadeva taṃ paṭisallānasāruppan"ti vuttaṃ. [534] Araññagatādiniddese araññaṃ vuttameva. Tathā rukkhamūlaṃ. Avasesaṃ pana sabbampi senāsanaṃ suññāgārena saṅgahitaṃ. [535] Pallaṅkaṃ ābhujitvāti samantato ūrubaddhāsanaṃ bandhitvā. Ujuṃ kāyaṃ paṇidhāyāti uparimaṃ sarīraṃ ujukaṃ ^2- ṭhapetvā aṭṭhārasa piṭṭhikaṇṭake koṭiyā @Footnote: ¹ cha.Ma. bhīsanakasenāsanānaṃ ² cha.Ma. ujuṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page395.

Koṭiṃ paṭipādetvā. Evañhi nisinnassa cammamaṃsanahārūni na paṇamanti. Athassa yā tesaṃ paṇamanapaccayā khaṇe khaṇe vedanā uppajjeyyuṃ, tā nuppajjanti. Tāsu na uppajjamānāsu cittaṃ ekaggaṃ hoti, kammaṭṭhānaṃ na paripatati, vuḍḍhiṃ phātiṃ upagacchati. [536] Ujuko hoti kāyo ṭhito paṇihitoti idampi hi imamevatthaṃ sandhāya vuttaṃ. [537] Parimukhaṃ satiṃ upaṭṭhapetvāti kammaṭṭhānābhimukhaṃ satiṃ ṭhapayitvā, mukhasamīpe vā katvāti attho. Teneva vuttaṃ "ayaṃ sati upaṭṭhitā hoti supaṭṭhitā nāsikagge vā mukhanimitte vā"ti. Mukhanimittanti cettha uttaroṭṭhassa vemajjhappadeso daṭṭhabbo, yattha nāsikavāto paṭihaññati. Athavā parīti pariggahaṭṭho. Mukhanti niyyānaṭṭho. Satīti upaṭṭhānaṭṭho. Tena vuccati "parimukhaṃ satin"ti. Evaṃ paṭisambhidāyaṃ ^1- vuttanayenapettha attho daṭṭhabbo. Tatrāyaṃ saṅkhepo "pariggahitaniyyānaṃ satiṃ katvā"ti. [538] Abhijjhāniddeso uttānatthoyeva. Ayaṃ panettha saṅkhepavaṇṇanā:- abhijjhaṃ loke pahāyāti lujjanapalujjanaṭṭhena pañcupādānakkhandhā loko, tasmā pañcasu upādānakkhandhesu rāgaṃ pahāya kāmacchandaṃ vikkhambhetvāti ayametthattho. [539] Vigatābhijjhenāti vikkhambhanavasena pahīnattā vigatābhijjhena, na cakkhuviññāṇasadisenāti attho. [541] Abhijjhāya cittaṃ parisodhetīti abhijjhāto cittaṃ parimoceti, ^2- yathā naṃ sā muñcati ceva, muñcitvā ca na puna gaṇhāti, evaṃ karotīti attho. Niddesapadesu panassa āsevanto sodheti, bhāvento visodheti, bahulīkaronto parisodhetīti evamattho veditabbo. Mocetītiādīsupi eseva nayo. @Footnote: ¹ khu.paṭi. 31/388/264 (syā) ² cha.Ma. parisodheti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page396.

[542-543] Byāpādapadosaṃ pahāyātiādīnampi imināva nayena ^1- attho veditabbo. Byāpajjati iminā cittaṃ pūtikummāsādayo viya pakatibhāvaṃ ^2- jahatīti byāpādo. Vikārappattiyā padussati paraṃ vā padūseti vināsetīti padoso. Ubhayametaṃ kodhassevādhivacanaṃ. Teneva vuttaṃ "yo byāpādo so padoso. Yo padoso so byāpādo"ti. Yasmā cesa sabbasaṅgāhikavasena niddiṭṭho, tasmā "sabbapāṇabhūtahitānukampī"ti avatvā "abyāpannacitto"ti ettakameva vuttaṃ. [546] Thīnaṃ cittagelaññaṃ, middhaṃ cetasikagelaññaṃ, thīnañca middhañca thīnamiddhaṃ. Santā hontīti ime dvepi dhammā nirodhasantatāya santā hontīti. ^3- Idaṃ sandhāyettha vacanabhedo kato. [549] Ālokasaññīti rattimpi divāpi diṭṭhaālokasañjānanasamatthāya vigatanīvaraṇāya parisuddhāya saññāya samannāgato. [550] Sato sampajānoti satiyā ca ñāṇena ca samannāgato. Idaṃ ubhayaṃ ālokasaññāya upakārakattā vuttaṃ. [553] Vigatathīnamiddhatāya pana ālokasaññāya niddesapadesu cattattātiādīni aññamaññavevacanāneva. Tattha cattattāti cattakāraṇā. Sesapadesupi eseva nayo. Cattattāti idampanettha sakabhāvapariccajanavasena vuttaṃ. Vantattāti idaṃ puna anādiyanabhāvadassanavasena. Muttattāti idaṃ santatito vinimocanavasena. Pahīnattāti idaṃ muttassāpi katthaci ṭhānābhāvavasena. Paṭinissaṭṭhattāti idaṃ pubbe ādinnapubbassa nissaggadassanavasena. Paṭimuñcato vā nissaṭṭhattā bhāvanāvasena ^4- abhibhuyya nissaṭṭhattāti attho. Pahīnapaṭinissaṭṭhattāti yathā vikkhambhanavaseneva pahānaṃ hoti, punappunaṃ santatiṃ na ajjhārūhati, tathā @Footnote: ¹ Ma. upāyena ² cha.Ma. pakatiṃ @³ cha.Ma. honti ⁴ cha.Ma. bhāvanābalena

--------------------------------------------------------------------------------------------- page397.

Paṭinissaṭṭhattāti. Ālokā hotīti sappabhā hoti. Nirāvaraṇaṭṭhena vivaṭā. Nirūpakilesaṭṭhena parisuddhā. Pabhassaraṭṭhena pariyodātā. [556] Uddhaccakukkuccanti ettha uddhatākāro uddhaccaṃ. Ārammaṇe anicchayatāya vatthujjhācāro kukkuccaṃ. Idhāpi "santā hontī"ti purimanayeneva vacanabhedo veditabbo. [558] Tiṇṇavicikicchoti vicikicchaṃ taritvā atikkamitvā ṭhito. Niddesepissa tiṇṇoti idaṃ vicikicchāya animuggabhāvadassanavasena vuttaṃ. Uttiṇṇoti idaṃ tassā atikkamadassanavasena. Nittiṇṇoti idaṃ bhāvanāvasena ^1- abhibhuyya upaddave tiṇṇabhāvadassanavasena. Pāragatoti ^2- nibbicikicchābhāvasaṅkhātaṃ vicikicchāpāraṃ gato. Pāramanuppattoti tadeva pāraṃ bhāvanānuyogena pattoti. Evamassa paṭipattiyā saphalataṃ dasseti. [559] Akathaṃkathīti "kathamidaṃ kathamidan"ti evaṃ pavattāya kathaṃkathāya virahito. Kusalesu dhammesūti anavajjadhammesu. Na kaṅkhatīti "ime nu kho kusalā"ti kaṅkhaṃ na uppādeti. Na vicikicchatīti te dhamme sabhāvato vinicchetuṃ na kicchati na kilamati. Akathaṃkathī hotīti "kathaṃ nu kho ime kusalā"ti kathaṃkathāya rahito hoti. Nikkathaṃkatho vigatakathaṃkathoti ^3- tasseva vevacanaṃ. Vacanattho panettha kathaṃkathāto nikkhantoti nikkathaṃkatho. Vigatā kathaṃkathā assāti vigatakathaṃkatho. [562] Upakkileseti upakkilesabhūte. Te hi cittaṃ upagantvā kilissanti. Tasmā upakkilesāti vuccanti. [563] Paññāya dubbalīkaraṇeti yasmā ime nīvaraṇā uppajjamānā anuppannāya lokiyalokuttarāya paññāya uppajjituṃ na denti, uppannā api aṭṭha samāpattiyo pañca vā abhiññāyo upacchinditvā pātenti, tasmā @Footnote: ¹ cha.Ma. bhāvanābalena ² cha.Ma. pāraṅgatoti ³ cha.Ma. nikkathaṃkathī vikathaṃkathoti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page398.

"paññāya dubbalīkaraṇā"ti vuccanti. "anuppannā ceva paññā na uppajjati, uppannā ca paññā nirujjhatī"ti idampi hi imamevatthaṃ sandhāya vuttaṃ. Sesamettha sabbaṃ heṭṭhā tattha tattha pakāsitattā uttānatthameva. [564] Vivicceva kāmehītiādīsupi niddesesu yaṃ vattabbaṃ siyā, taṃ heṭṭhā cittuppādakaṇḍe ^1- rūpāvacaraniddese idheva ca tattha tattha vuttameva. Kevalañhi dutiyatatiyacatutthajjhānaniddesesupi yathā tāni jhānāni heṭṭhā "tivaṅgikaṃ jhānaṃ hoti, duvaṅgikaṃ jhānaṃ hotī"ti vuttāni, evaṃ avatvā "ajjhattaṃ sampasādanan"tiādivacanato pariyāyena sampasādādīhi saddhiṃ tāni aṅgāni gahetvā "jhānanti sampasādo pītisukhaṃ cittassa ekaggatā"tiādinā nayena taṃ taṃ jhānaṃ niddiṭṭhanti ayamettha viseso. [588] Yantaṃ ariyā ācikkhantīti padaniddese pana kiñcāpi "ācikkhanti desentī"tiādīni sabbāneva aññamaññavevacanāni, evaṃ santepi "upekkhako satimā sukhavihārī"tiādiuddesavasena ācikkhanti, niddesavasena desenti, paṭiniddesavasena paññāpenti, tena tena pakārena atthaṃ ṭhapetvā paṭṭhapenti, tassa tassa atthassa kāraṇaṃ dassentā vivaranti, byañjanavibhāgaṃ dassentā vibhajanti, nikkujjitabhāvaṃ gambhīrabhāvañca nīharitvā sotūnaṃ ñāṇassa patiṭṭhaṃ janayantā uttāniṃ karonti, sabbehipi imehi ākārehi sotūnaṃ aññāṇandhakāraṃ vidhamentā pakāsentīti evamattho daṭṭhabbo. Samatikkamaniddesepi tattha tattha tehi tehi dhammehi vuṭṭhitattā atikkanto, uparibhūmipattiyā vītikkanto. Tato aparihānibhāvena samatikkantoti evamattho daṭṭhabbo. Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā. ------------- @Footnote: ¹ saṅgaṇī. A. 1/160/215

The Pali Atthakatha in Roman Book 54 page 348-398. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=8253&pagebreak=1 อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=8253&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=600 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=7871 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=6666 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=6666 Contents of The Tipitaka Volume 35 http://84000.org/tipitaka/read/?index_35