ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                      อฏฺฐสาลินี นาม อภิธมฺมฏฺฐกถา
                          ธมฺมสงฺคณีวณฺณนา
                           ----------
                นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                           อารมฺภกถา ๑-
           [๑] กรุณา วิย สตฺเตสุ         ปญฺญา ยสฺส มเหสิโน
               เญยฺยธมฺเมสุ สพฺเพสุ       ปวตฺติตฺถ ยถารุจึ.
           [๒] ทยาย ตาย สตฺเตสุ        สมุสฺสาหิตมานโส
               ปาฏิเหราวสานมฺหิ         วสนฺโต ติทสาลเย.
           [๓] ปาริจฺฉตฺตกมูลมฺหิ          ปณฺฑุกมฺพลนามเก
               สิลาสเน สนฺนิสินฺโน        อาทิจฺโจว ยุคนฺธเร.
           [๔] จกฺกวาฬสหสฺเสหิ          ทสหาคมฺม สพฺพโส
               สนฺนิสินฺเนน เทวานํ        คเณน ปริวาริโต.
           [๕] มาตรํ ปมุขํ กตฺวา         ตสฺสา ปญฺญาย เตชสา
               อภิธมฺมกถามคฺคํ           เทวานํ สมฺปวตฺตยิ.
           [๖] ตสฺส ปาเท นมสฺสิตฺวา      สมฺพุทฺธสฺส สิรีมโต
               สทฺธมฺมญฺจสฺส ปูเชตฺวา      กตฺวา สํฆสฺส จญฺชลึ.
           [๗] นิปจฺจการสฺเสตสฺส         กตสฺส รตนตฺตเย
               อานุภาเวน โสเสตฺวา      อนฺตราเย อเสสโต.
           [๘] วิสุทฺธาจารสีเลน          นิปุณามลพุทฺธินา
               ภิกฺขุนา พุทฺธโฆเสน        สกฺกจฺจํ อภิยาจิโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คนฺถารมฺภกถา
           [๙] ยํ เทวเทโว เทวานํ       เทเสตฺวา นยโต ปุน
               เถรสฺส สาริปุตฺตสฺส        สมาจิกฺขิ วินายโก.
          [๑๐] อโนตตฺตทเห กตฺวา        อุปฏฺฐานํ มเหสิโน
               ยญฺจ สุตฺวาน โส เถโร     อาหริตฺวา มหีตลํ.
          [๑๑] ภิกฺขูนํ ปยิรุปาหาสิ ๑-      อิติ ภิกฺขูหิ ธาริโต
               สงฺคีติกาเล สงฺคีโต        เวเทหมุนินา ปุน.
          [๑๒] ตสฺส คมฺภีรญาเณหิ ๒-      โอคาฬฺหสฺส อภิณฺหโส
               นานานยวิจิตฺตสฺส          อภิธมฺมสฺส อาทิโต.
          [๑๓] ยา มหากสฺสปาทีหิ         วสีหฏฺฐกถา ปุรา
               สงฺคีตา อนุสงฺคีตา         ปจฺฉาปิ จ อิสีหิ ยา.
          [๑๔] อาภฏา ปุน เถเรน        มหินฺเทเนตมุตฺตมํ
               ยา ทีปํ ทีปวาสีนํ          ภาสาย อภิสงฺขิตา. ๓-
          [๑๕] อปเนตฺวา ตโต ภาสํ       ตมฺพปณฺณินิวาสินํ
               อาโรปยิตฺวา นิทฺโทสํ       ภาสํ ตนฺตินยานุคํ.
          [๑๖] นิกายนฺตรลทฺธีหิ           อสมฺมิสฺสํ อนากุลํ
               มหาวิหารวาสีนํ           ทีปยนฺโต วินิจฺฉยํ.
          [๑๗] อตฺถํ ปกาสยิสฺสามิ         อาคมฏฺฐกถาสุปิ
               คเหตพฺพํ คเหตฺวาน        โตสยนฺโต วิจกฺขเณ.
          [๑๘] กมฺมฏฐานานิ สพฺพานิ       จริยาภิญฺญา วิปสฺสนา
               วิสุทฺธิมคฺเค ปนิทํ          ยสฺมา สพฺพํ ปกาสิตํ.
          [๑๙] ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวาน      สกลายปิ ตนฺติยา
               ปทานุกฺกมโต เอว         กริสฺสามตฺถวณฺณนํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปยิรุทาหาสิ        สี. คมฺภีรญฺญาเณน           ฉ.ม. อภิสงฺขตา
          [๒๐] อิติ เม ภาสมานสฺส        อภิธมฺมกถํ อิมํ
               อวิกฺขิตฺตา นิสาเมถ        ทุลฺลภา หิ อยํ กถาติ.
                             นิทานกถา
           ตตฺถ อภิธมฺโมติ ๑- เกนฏฺเฐน อภิธมฺโม? ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเฐน.
อติเรกวิเสสฏฺฐทีปโก หิ เอตฺถ อภิสทฺโท "พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ,
โน ปฏิกฺกมนฺติ ๒- อภิกฺกนฺตวณฺเณนา"ติอาทีสุ ๓- วิย. ตสฺมา ยถา สมุสฺสิเตสุ
พหูสุ ฉตฺเตสุ จ ธเชสุ จ ยํ อติเรกปฺปมาณํ วิเสสวณฺณสณฺฐานญฺจ ฉตฺตํ, ตํ
อติจฺฉตฺตนฺติ วุจฺจติ. โย อติเรกปฺปมาโณ นานาวิราควณฺณวิเสสสมฺปนฺโนว ธโช, โส
อติธโชติ วุจฺจติ. ยถา จ เอกโต สนฺนิปติเตสุ พหูสุ ราชกุมาเรสุ เจว เทเวสุ จ
โย ชาติโภคยสอิสฺสริยาทิสมฺปตฺตีหิ อติเรกตโร เจว วิเสสวณฺณตโร ๔- จ ราชกุมาโร,
โส อติราชกุมาโรติ วุจฺจติ. โย อายุวณฺณอิสฺสริยยสสมฺปตฺติอาทีหิ อติเรกตโร เจว
วิเสสวณฺณตโร จ เทโว, โส อติเทโวติ วุจฺจติ. ตถารูโป พฺรหฺมาปิ อติพฺรหฺมาติ
วุจฺจติ. เอวเมว อยมฺปิ ธมฺโม ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเฐน อภิธมฺโมติ วุจฺจติ.
           สุตฺตนฺตํ หิ ปตฺวา ปญฺจกฺขนฺธา เอกเทเสเนว วิภตฺตา, น นิปฺปเทเสน.
อภิธมฺมํ ปตฺวา ปน สุตฺตนฺตภาชนียอภิธมฺมภาชนียปญฺหาปุจฺฉกนยานํ วเสน
นิปฺปเทสโต วิภตฺตา. ตถา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย จตฺตาริ สจฺจานิ
พาวีสตินฺทฺริยานิ ทฺวาทสงฺคทีปโก ๕- ปจฺจยากาโร. เกวลํ หิ อินฺทฺริยวิภงฺเค
สุตฺตนฺตภาชนียํ ปจฺจยากาเร จ ปญฺหาปุจฺฉกํ นตฺถิ. สุตฺตนฺตญฺหิ ปตฺวา จตฺตาโร
สติปฏฺฐานา เอกเทเสเนว วิภตฺตา, น นิปฺปเทเสน. อภิธมฺมํ ปตฺวา ปน ติณฺณมฺปิ
นยานํ วเสน นิปฺปเทสโต วิภตฺตา. ตถา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ๖- จตฺตาโร
อิทฺธิปาทา สตฺต สมฺโพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค จตฺตาริ ฌานานิ จตสฺโส
อปฺปมญฺญาโย ปญฺจ สิกฺขาปทานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา. เกวลํ หิ เอตฺถ สิกฺขาปทวิภงฺเค
สุตฺตนฺตภาชนียํ นตฺถิ. สุตฺตนฺตํ ปตฺวา ปน ญาณํ เอกเทเสเนว วิภตฺตํ, น
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ         ม.อุ. ๑๔/๓๘๔/๓๓๐, สํ.ข. ๑๗/๘๗/๙๖
@ ฉ.ม. อภิกฺกนฺตวณฺณา ติ           ฉ.ม. วิเสสวนฺตตโร. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. ทฺวาทสปทิโก              ฉ.ม. จตฺตาริ สมฺมปฺปธานานิ
นิปฺปเทเสน. ตถา กิเลสา. อภิธมฺมํ ปตฺวา ปน "เอกวิเธน ญาณวตฺถู"ติอาทินา ๑-
นเยน  มาติกํ ฐเปตฺวา นิปฺปเทสโต วิภตฺตํ. ตถา เอเกกโต ปฏฺฐาย อเนเกหิ
นเยหิ กิเลสา วิภตฺตา. สุตฺตนฺตํ ปตฺวา จ ปน ภุมฺมนฺตรปริจฺเฉโท ๒- เอกเทเสเนว
วิภตฺโต, น นิปฺปเทเสน. อภิธมฺมํ ปตฺวา ปน ติณฺณมฺปิ นยานํ วเสน
ภุมฺมนฺตรปริจฺเฉโท นิปฺปเทสโตว ปญฺญตฺโต. ๓- เอวํ ธมฺมาติเรกธมฺมวิเสสฏฺเฐน
อภิธมฺโมติ เวทิตพฺโพ.
           ปกรณปริจฺเฉทโต ปเนส ธมฺมสงฺคณีวิภงฺคธาตุกถาปุคฺคลปญฺญตฺติกถาวตฺถุ-
ยมกปฏฺฐานานํ สตฺตนฺนํ ปกรณานํ วเสน ฐิโตปิ. อยเมตฺถ อาจริยานํ สมานกถา.
วิตณฺฑวาที ปนาห "กถาวตฺถุ กสฺมา คหิตํ, นนุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปรินิพฺพานโต
อฏฺฐารสวสฺสาธิกานิ เทฺว วสฺสสตานิ อติกฺกมิตฺวา โมคฺคลฺลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน
เอตํ ฐปิตํ? ตสฺมา สาวกภาสิตตฺตา ฉฑฺเฑถ นนฺ"ติ. กึ ปน ฉปฺปกรณานิ
อภิธมฺโมติ. เอวํ น วทามีติ. อถ กึ  วทสีติ. สตฺตปฺปกรณานีติ. กตรํ คเหตฺวา
สตฺต กโรสีติ. มหาธมฺมหทยํ นาม อตฺถิ, เอเตน สห สตฺตาติ. มหาธมฺมหทเย
อปุพฺพํ นตฺถิ, กติปยา จ ปญฺหาวารา อวเสสา, กถาวตฺถุนา สทฺธึ สตฺตาติ. โน
กถาวตฺถุนา มหาธาตุกถา นาม อตฺถิ, ตาย สทฺธึ สตฺตาติ. ๔- มหาธมฺมหทเย ตาว
กติปยา จ ปญฺหาวารา อวเสสา, ๔-  มหาธาตุกถายํ อปุพฺพํ นตฺถิ, อปฺปมตฺตกาว
ตนฺติ อวเสสา, กถาวตฺถุนาว สทฺธึ สตฺตาติ.
      สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ สตฺตปฺปกรณานิ เทเสนฺโต กถาวตฺถุํ ปตฺวา ยาว เอสา
ปุคฺคลวาเท ๕-  ตาว จตูสุ ปเญฺหสุ ทฺวินฺนํ  ปญฺจกานํ วเสน อฏฺฐมุขวาทยุตฺติ, ตํ
อาทิกํ กตฺวา สพฺพกถามคฺเคสุ อสมฺปุณฺณภาณวารมตฺตาย ปาลิยา มาติกํ ฐเปสิ.
สา ปเนสา ตนฺติ "ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺฉิกฏฺฐปรมฏฺเฐนาติ ๖-? อามนฺตา. โย
สจฺฉิกฏฺโฐ ปรมฏฺโฐ ตโต โส ปุคฺคโล  อุปลพฺภติ สจฺฉิกฏฺฐปรมฏฺเฐนาติ? น
เหวํ วตฺตพฺเพ. อาชานาหิ นิคฺคหํ ฯเปฯ ปุคฺคโล นูปลพฺภติ สจฺฉิกฏฺฐปรมฏฺเฐนาติ?
@เชิงอรรถ:  อภิ. ๓๕/๗๕๑/๓๗๗      ฉ.ม. ภูมนฺตรปริจฺเฉโท. เอวมุปริปิ    ฉ.ม. วิภตฺโต
@๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ           ฉ.ม. ปุคฺคลวาเร
@ ก. สจฺฉิกตฺถปรมตฺเถนาติ. เอวมุปริปิ, ฉ.ม. สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนาติ. เอวมุปริปิ
อามนฺตา. โย สจฺฉิกฏฺโฐ ปรมฏฺโฐ ตโต โส ปุคฺคโล นูปลพฺภติ สจฺฉิกฏฺฐปรมฏฺเฐนาติ?
น เหวํ  วตฺตพฺเพ. อาชานาหิ นิคฺคหํ ฯเปฯ ปฏิกมฺมํ. สพฺพตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ
สจฺฉิกฏฺฐปรมฏฺเฐนาติ? อามนฺตา. โย สจฺฉิกฏฺโฐ ปรมฏฺโฐ ตโต โส  ปุคฺคโล
สพฺพตฺถ  อุปลพฺภติ สจฺฉิกฏฺฐปรมฏฺเฐนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ. อาชานาหิ ปฏิกมฺมํ.
สพฺพทา ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สพฺพทา ปุคฺคโล นูปลพฺภติ สพฺเพสุ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ
สพฺเพสุ ปุคฺคโล นูปลพฺภติ สจฺฉิกฏฺฐปรมฏฺเฐนาติ? อามนฺตา. โย สจฺฉิกฏฺโฐ
ปรมฏฺโฐ ตโต โส ปุคฺคโล นูปลพฺภติ สจฺฉิกฏฺฐปรมฏฺเฐนาติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ.
อาชานาหิ ปฏิกมฺมนฺ"ติ ๑- เอวํ ปฐมํ วาทํ นิสฺสาย ปฐมํ นิคฺคหํ ทุติยํ นิสฺสาย
ทุติยํ นิคฺคหํ ฯเปฯ อฏฺฐมํ นิสฺสาย อฏฺฐมํ นิคฺคหํ ทสฺเสนฺเตน สตฺถารา
ฐปิตา. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ มาติกาฐปนํ  เวทิตพฺพํ. ตํ ปเนตํ มาติกํ  ฐเปนฺโต
อิทํ ทิสฺวาว ฐเปสิ:- "มม ปรินิพฺพานโต อฏฺฐารสวสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ  วสฺสสตานํ
มตฺถเก โมคฺคลฺลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร นาม ภิกฺขุ ภิกฺขุสหสฺสมชฺเฌ นิสินฺโน สกวาเท
ปญฺจ สุตฺตสตานิ ปรวาเท ปญฺจาติ สุตฺตสหสฺสํ สโมธาเนตฺวา ทีฆนิกายปฺปมาณํ
กถาวตฺถุปฺปกรณํ ภาเชสฺสตี"ติ.
        โมคฺคลลิปุตฺตติสฺสตฺเถโรปิ อิมํ ปกรณํ เทเสนฺโต น อตฺตโน ญาเณน
เทเสสิ, สตฺถารา ปน ทินฺนนเยน ฐปิตมาติกาย เทเสสิ. อิติ สตฺถารา ทินฺนนเยน
ฐปิตมาติกาย เทสิตตฺตา สกลมฺเปตํ ปกรณํ พุทฺธภาสิตเมว นาม ชาตํ. ยถา กึ?
ยถา มธุปิณฺฑิกสุตฺตนฺตาทีนิ. มธุปิณฺฑิกสุตฺตสฺมึ หิ ภควา "ยโตนิทานํ ภิกฺขุ
ปุริสํ ปปญฺจสญฺญาสงฺขา สมุทาจรนฺติ, เอตฺถ เจ นตฺถิ อภินนฺทิตพฺพํ อภิวทิตพฺพํ
อชฺโฌสิตพฺพํ, เอเสวนฺโต ราคานุสยานนฺ"ติ ๒- มาติกํ ฐเปตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ
ปาวิสิ.
     ธมฺมปฏิคฺคาหกา ภิกฺขู มหากจฺจานตฺเถรํ ๓- อุปสงฺกมิตฺวา ทสพเลน ฐปิตมาติกาย
อตฺถํ ปุจฺฉึสุ. เถโร ปุจฺฉิตมตฺเตเนว ๔- อกเถตฺวา ทสพลสฺส อปจิตึ ทสฺสนตฺถํ
@เชิงอรรถ:  อภิ. ๓๗/๑-๑๐/๑-๘    ม.ม. ๑๒/๒๐๒/๑๗๐
@ ก. มหากจฺจายนตฺเถรํ. เอวมุปริปิ   ฉ.ม. ปุจฺฉิตมตฺตเกเนว
"เสยฺยถาปิ อาวุโส ปุริโส สารตฺถิโก สารคเวสี"ติ ๑- สาโรปมํ อาหริตฺวา
สารรุกฺโข วิย ภควา สาขาปลาสสทิสา สาวกา. โส หาวุโส ภควา ชานํ ชานาติ,
ปสฺสํ ปสฺสติ จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส
นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสามี ตถาคโตติ สตฺถารํ โถเมตฺวา ปุนปฺปุนํ เถเรหิ
ยาจิโต สตฺถารา ฐปิตมาติกาย อตฺถํ วิภชิตฺวา "อากงฺขมานา จ ปน ตุเมฺห อายสฺมนฺโต
ภควนฺตํเยว อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ  ปุจฺเฉยฺยาถ, สเจ สพฺพญฺญุตญาเณน สทฺธึ
สํสนฺทิยมานํ สเมติ, ตํ คเณฺหยฺยาถ. โน เจ มา คณฺหถา"ติ อิมินา อธิปฺปาเยน
"ยถา จ โว ภควา พฺยากโรติ, ตถา ตํ ธาเรยฺยาถา"ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิ.
        เต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปุจฺฉึสุ. สตฺถา "ทุกถิตํ กจฺจาเนนา"ติ
อวตฺวา สุวณฺณาลิงฺคํ ๒- อุสฺสาเปนฺโต วิย คีวํ อุปนาเมตฺวา ๓-
สุปุปฺผิตสตปตฺตสสฺสิริกํ วิย มหามุขํ ปูเรนฺโต พฺรหฺมสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา "สาธุ
สาธู"ติ เถรสฺส สาธุการํ ทตฺวา "ปณฺฑิโต ภิกฺขเว มหากจฺจาโน, มหาปญฺโญ ภิกฺขเว
มหากจฺจาโน, มญฺเจปิ ตุเมฺห ภิกฺขเว เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถ, อหมฺปิ มํ เอวเมวํ
พฺยากเรยฺยํ, ยถา ตํ มหากจฺจาเนน พฺยากตนฺ"ติ ๔- อาห.
        เอวํ  สตฺถารา อนุโมทิตกาลโต ปฏฺฐาย ปน สกลํ สุตฺตนฺตํ พุทฺธภาสิตํ
นาม ชาตํ. อานนทตฺเถราทีหิ วิตฺถาริตสุตฺตนฺเตสฺวปิ เอเสว นโย. เอวเมว
สมฺมาสมฺพุทฺโธ สตฺตปฺปกรณานิ เทเสนฺโต กถาวตฺถุํ ปตฺวา วุตฺตนเยน มาติกํ
ฐเปสิ. ฐเปนฺโต จ อิทมทฺทส:-
           "มม ปรินิพฺพานโต อฏฺฐารสวสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ
      มตฺถเก โมคฺคลฺลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร นาม ภิกฺขุ ภิกฺขุสหสฺสมชฺเฌ นิสินฺโน
      สกวาเท ปญฺจ สุตฺตสตานิ ปรวาเท ปญฺจาติ สุตฺตสหสฺสํ สโมธาเนตฺวา
      ทีฆนิกายปฺปมาณํ กถาวตฺถุปฺปกรณํ ภาเชสฺสตี"ติ.
      โมคฺคลฺลิปุตฺตติสฺสตฺเถโรปิ อิมํ ปกรณํ เทเสนฺโต น อตฺตโน ญาเณน
เทเสสิ, สตฺถารา ปน ทินฺนนเยน ฐปิตมาติกาย เทเสสิ. อิติ สตฺถารา ทินฺนนเยน
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๒๐๓/๑๗๑       ก. สุวณฺณฬิงฺคํ
@ ฉ.ม. อุนฺนาเมตฺวา   ม.มู. ๑๒/๒๐๕/๑๗๕
ฐปิตมาติกาย เทสิตตฺตา สกลเมตํ ปกรณํ พุทฺธภาสิตํเอว นาม ชาตํ. เอวํ
กถาวตฺถุนา สทฺธึ สตฺตปฺปกรณานิ อภิธมฺโม นาม.
        ตตฺถ ธมฺมสงฺคณิปฺปกรเณ จตสฺโส วิภตฺติโย จิตฺตวิภตฺติ รูปวิภตฺติ
นิกฺเขปราสิ อตฺถุทฺธาโรติ. ตตฺถ กามาวจรกุสลโต อฏฺฐ อกุสลโต ทฺวาทส
กุสลวิปากโต โสฬส อกุสลวิปากโต สตฺต กิริยโต เอกาทส รูปาวจรกุสลโต ปญฺจ
วิปากโต ปญฺจ กิริยโต ปญฺจ อรูปาวจรกุสลโต จตฺตาริ วิปากโต จตฺตาริ กิริยโต
จตฺตาริ โลกุตฺตรกุสลโต จตฺตาริ วิปากโต จตฺตารีติ เอกูนนวุติ จิตฺตานิ
จิตฺตวิภตฺติ นาม. จิตฺตุปฺปาทกณฺฑนฺติปิ เอตสฺเสว นามํ. ตํ วาจนามคฺคโต
อติเรกฉภาณวารํ, วิตฺถาริยมานํ  ปน อนนฺตมปริมาณํ โหติ.
        ตทนนฺตรํ  "เอกวิเธน ทุวิเธนา"ติอาทินา นเยน มาติกํ ฐเปตฺวา วิตฺถาเรน
วิภชิตฺวา ทสฺสิตา รูปวิภตฺติ นาม. รูปกณฺฑนฺติปิ ตสฺเสว นามํ. ตํ วาจนามคฺคโต
อติเรกเทฺวภาณวารํ, วิตฺถาริยมานํ ปน อนนฺตมปริมาณํ โหติ.
        ตทนนฺตรํ มูลโต  ขนฺธโต ทฺวารโต ภูมิโต อตฺถโต ธมฺมโต นามโต ลิงฺคโตติ
เอวํ มูลาทีหิ ๑- นิกฺขิปิตฺวา เทสิโต นิกฺเขปราสิ นาม. โส:-
             มูลโต ขนฺธโต จาปิ       ทฺวารโต จาปิ ภูมิโต
             อตฺถโต ธมฺมโต จาปิ      นามโต จาปิ ลิงฺคโต
             นิกฺขิปิตฺวา เทสิตตฺตา      นิกฺเขโปติ ปวุจฺจติ.
        นิกฺเขปกณฺฑนฺติปิ ตสฺเสว นามํ. ตํ วาจนามคฺคโต ติมตฺตภาณวารํ,
วิตฺถาริยมานํ ปน อนนฺตมปริมาณํ โหติ.
        ตทนนฺตรํ ปน เตปิฏกสฺส พุทฺธวจนสฺส อตฺถุทฺธารภูตํ ยาว สรณทุกา
นิกฺขิตฺตํ อฏฺฐกถากณฑํ นาม, ยโต มหาปกรณิยา ภิกฺขู มหาปกรเณ คณนจารํ
อสลฺลกฺเขนฺตา คณนํ ๒- สมาเนนฺติ. ตํ วาจนามคฺคโต ทฺวิมตฺตภาณวารํ, วิตฺถาริยมานํ
ปน อนนฺตมปริมาณํ โหติ.
@เชิงอรรถ:  ม., สี. มูลาทีนิ          ฉ.ม. คณนจารํ, สี. คณนวารํ
        อิติ สกลํ ธมฺมสงฺคณิปฺปกรณํ. ตํ วาจนามคฺคโต อติเรกเตรสมตฺตภาณวารํ,
วิตฺถาริยมานํ ปน อนนฺตมปริมาณํ โหติ. เอวเมตํ:-
             จิตฺตวิภตฺติ รูปญฺจ      นิกฺเขโป   อตฺถโชตนา
             คมฺภีรํ นิปุณํ  ฐานํ     ตมฺปิ พุทฺเธน เทสิตํ.
     ตทนนฺตรํ วิภงฺคปฺปกรณํ นาม. ตํ "ขนฺธวิภงฺโค อายตนวิภงฺโค ธาตุวิภงฺโค
สจฺจวิภงฺโค อินฺทฺริยวิภงฺโค ปจฺจยาการวิภงฺโค สติปฏฺฐานวิภงฺโค
สมฺมปฺปธานวิภงฺโค อิทฺธิปาทวิภงฺโค โพชฺฌงฺควิภงฺโค  มคฺควิภงฺโค ๑- ฌานวิภงฺโค
อปฺปมญฺญาวิภงฺโค สิกฺขาปทวิภงฺโค ปฏิสมฺภิทาวิภงฺโค ญาณวิภงฺโค
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค ธมฺมหทยวิภงฺโค"ติ อฏฺฐารสวิเธน วิภตฺตํ.
        ตตฺถ ขนฺธวิภงฺโค สุตฺตนฺตภาชนียอภิธมฺมภาชนียปญฺหาปุจฺฉกานํ วเสน ติธา
วิภตฺโต. โส วาจนามคฺคโต ปญฺจมตฺตภาณวาโร, วิตฺถาริยมาโน ปน อนนฺโต
อปริมาโณ โหติ. ตโต ปรํ อายตนวิภงฺคาทโยปิ เตเหว ตีหิ นเยหิ วิภตฺตา.
เตสุ อายตนวิภงฺโค วาจนามคฺคโต อติเรกภาณวาโร. ธาตุวิภงฺโค ทฺวิมตฺตภาณวาโร.
ตถา สจฺจวิภงฺโค. อินฺทฺริยวิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนียํ นตฺถิ. วาจนามคฺคโต ปเนส
อติเรกภาณวารมตฺโต. ปจฺจยาการวิภงฺโค ฉมตฺตภาณวาโร. ปญฺหาปุจฺฉกํ ๒- ปเนตฺถ
นตฺถิ. สติปฏฺฐานวิภงฺโค อติเรกภาณวารมตฺโต. ตถา สมฺมปฺปธานอิทฺธิปาท-
โพชฺฌงฺคมคฺควิภงฺคา. ฌานวิภงฺโค ทฺวิภาณวารมตฺโต. อปฺปมญฺญาวิภงฺโค
อติเรกภาณวารมตฺโต. สิกฺขาปทวิภงฺเคปิ สุตฺตนฺตภาชนียํ นตฺถิ. วาจนามคฺคโต
ปเนส อติเรกภาณวารมตฺโต. ตถา ปฏิสมฺภิทาวิภงฺโค. ญาณวิภงฺโค ทสวิเธน วิภตฺโต.
วาจนามคฺคโต ปเนส ติมตฺตภาณวาโร. ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโคปิ ทสวิเธน วิภตฺโต.
วาจนามคฺคโต ปเนส ติมตฺตภาณวาโร. ธมฺมหทยวิภงฺโค ติวิเธน วิภตฺโต.
วาจนามคฺคโต ปเนส อติเรกทฺวิภาณวารมตฺโต. สพฺเพปิ วิตฺถาริยมานา อนนฺตา
อปริมาณา โหนฺติ. เอวเมตํ วิภงฺคปฺปกรณํ นาม วาจนามคฺคโต ปญฺจตึสมตฺตภาณวารํ,
วิตฺถาริยมานํ ๓- ปน อนนฺตมปริมาณํ โหติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มคฺคงฺควิภงฺโค       ฉ.ม. ปญฺหปุจฺฉกํ       ฉ.ม. วิตฺถารโต
     ตทนนฺตรํ ธาตุกถาปกรณํ นาม. ตํ "สงฺคโห อสงฺคโห สงฺคหิเตน อสงฺคหิตํ
อสงฺคหิเตน สงฺคหิตํ สงฺคหิเตน สงฺคหิตํ อสงฺคหิเตน  อสงฺคหิตํ สมฺปโยโค
วิปฺปโยโค สมฺปยุตฺเตน วิปฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺเตน สมฺปยุตฺตํ สมฺปยุตฺเตน
สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺเตน วิปฺปยุตฺตํ สงฺคหิเตน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตํ
สมฺปยุตฺเตน สงฺคหิตํ อสงฺคหิตํ อสงฺคหิเตน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺเตน
สงฺคหิตํ อสงฺคหิตนฺ"ติ จุทฺทสวิเธน วิภตฺตํ. ตํ วาจนามคฺคโต
อติเรกฉภาณวารมตฺตํ, วิตฺถาริยมานํ ปน อนนฺตมปริมาณํ โหติ.
      ตทนนฺตรํ ปุคฺคลปญฺญตฺติ นาม. สา "ขนฺธปญฺญตฺติ อายตนปญฺญตฺติ
ธาตุปญฺญตฺติ สจฺจปญฺญตฺติ อินฺทฺริยปญฺญตฺติ ปุคฺคลปญฺญตฺตี"ติ ฉพฺพิเธน
วิภตฺตา. สา วาจนามคฺคโต อติเรกปญฺจภาณวารา, วิตฺถาริยมานา ปน อนนฺตา
อปริมาณาเอว โหติ.
        ตทนนฺตรํ กถาวตฺถุปฺปกรณํ นาม. ตํ "สกวาเท ปญฺจ สุตฺตสตานิ ปรวาเท
ปญฺจา"ติ สุตฺตสหสฺสํ สโมธาเนตฺวา วิภตฺตํ. ตํ วาจนามคฺคโต อิทานิ โปตฺถเก
ลิขิตํ อคฺคเหตฺวา สงฺคีติอาโรปิตนเยน ทีฆนิกายปฺปมาณํ, วิตฺถาริยมานํ ปน
อนนฺตมปริมาณํ โหติ.
      ตทนนฺตรํ ยมกํ นาม ปกรณํ. ตํ "มูลยมกํ ขนฺธยมกํ อายตนยมกํ ธาตุยมกํ สจฺจยมกํ
สงฺขารยมกํ อนุสยยมกํ จิตฺตยมกํ ธมฺมยมกํ อินฺทฺริยยมกนฺ"ติ ทสวิเธน วิภตฺตํ.
ตํ วาจนามคฺคโต วีสติภาณวารสตมตฺตํ, ๑- วิตฺถารโต ปน อนนฺตมปริมาณํ โหติ.
        ตทนนฺตรํ มหาปกรณํ นาม. ปฏฺฐานนฺติปิ ตสฺเสว นามํ. ตํ "เหตุปจฺจโย
อารมฺมณปจฺจโย อธิปติปจฺจโย อนนฺตรปจฺจโย สมนนฺตรปจฺจโย สหชาตปจฺจโย
อญฺญมญฺญปจฺจโย นิสฺสยปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจโย ปุเรชาตปจฺจโย ปจฺฉาชาตปจฺจโย
อาเสวนปจฺจโย กมฺมปจฺจโย วิปากปจฺจโย อาหารปจฺจโย อินฺทฺริยปจฺจโย ฌานปจฺจโย
มคฺคปจฺจโย สมฺปยุตฺตปจฺจโย วิปฺปยุตฺตปจฺจโย อตฺถิปจฺจโย นตฺถิปจฺจโย วิคตปจฺจโย
อวิคตปจฺจโย"ติ ปจฺจยวเสน ตาว จตุวีสติวิเธน วิภตฺตํ.
        อิมสฺมึ ปน ฐาเน ปฏฺฐานํ สมาเนตพฺพํ:- กุสลตฺติกาทโย หิ พาวีสติติกา
นาม. เหตู ธมฺมา นเหตู ธมฺมา ฯเปฯ สรณา ธมฺมา อรณา ธมฺมาติ อิเม
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วีสภาณวารสตํ, สี. วีสํ ภาณวารสตํ
สตทุกา. อปเรปิ ทุกา วิชฺชาภาคิโน ธมฺมา อวิชฺชาภาคิโน ธมฺมา ฯเปฯ ขเย
ญาณํ อนุปฺปาเท ญาณนฺติ ทฺวาจตฺตาฬีสสุตฺตนฺติกทุกา นาม. เตสุ ทฺวาวีสติติกา
สตทุกาติ อยํ อาหจฺจ ภาสิตา ชินวจนภูตา สพฺพญฺญุตญาณพุทฺเธน ๑- เทสิตา
สตฺตนฺนํ ปกรณานํ มาติกา นาม. อถาปเร ทฺวาจตฺตาฬีสสุตฺตนฺติกทุกา กุโต ปภวา
เกน ฐปิตา เกน เทสิตาติ. ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถรปฺปภวา, เตน ฐปิตา
เตน เทสิตาติ. อิเม ฐเปนฺโต ปน เถโร น สามุกฺกํสิเกน อตฺตโน ญาเณน ฐเปสิ.
เอกุตฺตริยํ ปน เอกนิปาตาทิสงฺคีติ ๒- ทสุตฺตรสุตฺตนฺเตหิ สโมธาเนตฺวา
อาภิธมฺมิกตฺเถรานํ สุตฺตนฺตํ ปตฺวา อกิลมตฺถํ ฐปิตา. เตน ๓- ปเนเต เอกสฺมึ
นิกฺเขปกณฺเฑเยว มตฺถกํ ปาเปตฺวา วิภตฺตา, เสสฏฺฐาเนสุ ยาว สรณทุกา อภิธมฺโม
วิภตฺโต.
     สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ อนุโลมปฏฺฐาเน ทฺวาวีสติติเก นิสฺสาย ติกปฏฺฐานํ นาม
นิทฺทิฏฺฐํ. สตทุเก นิสฺสาย ทุกปฏฺฐานํ นาม นิทฺทิฏฺฐํ. ตโต ปรํ ทฺวาวีสติติเก
คเหตฺวา ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺฐานํ นาม ทสฺสิตํ. ๔- ตโต ปรํ ทุกสตํ
คเหตฺวา ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺฐานํ นาม ทสฺสิตํ. ติเก ปน
ติเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺฐานํ นาม ทสฺสิตํ. ทุเก ปน ทุเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา
ทุกทุกปฏฺฐานํ นาม ทสฺสิตํ. เอวํ:-
                     ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ
                     ทุกติกญฺเจว ติกทุกญฺจ
                     ติกติกญฺเจว ทุกทุกญฺจ
                     ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ. ๕-
        ปจฺจนียปฏฺฐาเนปิ ทฺวาวีสติติเก นิสฺสาย ติกปฏฺฐานํ นาม, ทุกสตํ นิสฺสาย
ทุกปฏฺฐานํ นาม, ทฺวาวีสติติเก ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺฐานํ นาม, ทุกสตํ
พาวีสติยา ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺฐานํ นาม, ติเก ติเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา
ติกติกปฏฺฐานํ นาม, ทุเก ทุเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ทุกทุกปฏฺฐานํ นามาติ ปจฺจนีเยปิ
ฉหิ นเยหิ ปฏฺฐานํ นิทฺทิฏฺฐํ. ๖- เตน วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สพฺพญฺญุพุทฺเธน     ฉ.ม. เอกนิปาตทุกนิปาตสงฺคีติ    ฉ.ม. เต
@ ก. ทสฺเสติ. เอวมุปริปิ   อภิ. ๔๐/๔๔/๒๐ (สฺยา)      ก. นิฏฺฐิตํ
                     ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ
                     ทุกติกญฺเจว ติกทุกญฺจ
                     ติกติกญฺเจว ทุกทุกญฺจ
                     ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ. ๑-
        ตโต ปรํ อนุโลมปจฺจนีเยปิ เอเตเนว อุปาเยน ฉ นยา ทสฺสิตา. เตนาห:-
                     ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ
                     ทุกติกญฺเจว ติกทุกญฺจ
                     ติกติกญฺเจว ทุกทุกญฺจ
                     ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ. ๒-
        ตทนนฺตรํ ปจฺจนียานุโลเมปิ เอเตเหว ฉหิ นเยหิ นิทฺทิฏฺฐํ. เตนาห:-
                     ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ
                     ทุกติกญฺเจว ติกทุกญฺจ
                     ติกติกญฺเจว ทุกทุกญฺจ
                     ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ. ๓-
        เอวํ อนุโลเม ฉ ปฏฺฐานานิ ปฏิโลเม ฉ อนุโลมปจฺจนีเย ฉ ปจฺจนียานุโลเม
ฉ ปฏฺฐานานีติ อิทํ จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานสฺส สโมธานปฏฺฐานํ มหาปกรณํ นาม.
        อิทานิ อิมสฺส อภิธมฺมสฺส คมฺภีรภาววิชานนตฺถํ จตฺตาโร สาครา เวทิตพฺพา
สํสารสาคโร ชลสาคโร นยสาคโร ญาณสาคโรติ. ตตฺถ สํสารสาคโร นาม:-
              ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ      ธาตุอายตนาน จ
              อพฺโภจฺฉินฺนํ วตฺตมานา   สํสาโรติ ปวุจฺจตีติ
เอวํ วุตฺตํ สํสารวฏฺฏํ. สฺวายํ  ยสฺมา อิเมสํ สตฺตานํ อุปฺปตฺติยา ปุริมโกฏิ น
ปญฺญายติ. เอตฺตกานํ หิ วสฺสสตานํ วา วสฺสสหสฺสานํ วา วสฺสสตสหสฺสานํ วา
กปฺปสตานํ วา กปฺปสหสฺสานํ วา กปฺปสตสหสฺสานํ วา มตฺถเก สตฺตา อุปฺปนฺนา,
@เชิงอรรถ:  อภิ. ๔๐/๔๗/๒๑  (สฺยา)    อภิ. ๔๐/๕๑/๒๓ (สฺยา)   อภิ. ๔๐/๕๕/๒๔ (สฺยา)
ตโต ปุพฺเพ นาเหสุนฺติ วา อสุกสฺส รญฺโญ กาเล อุปฺปนฺนา, อสุกสฺส พุทฺธสฺส
กาเล อุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ นาเหสุนฺติ วา อยํ ปริจฺเฉโท นตฺถิ. "ปุริมา
ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา
สมฺภวี"ติ ๑- อิมินา ปน นเยน อยํ สํสารสาคโร นาม อนมตคฺโคว.
        มหาสมุทฺโท ปน ชลสาคโร นามาติ เวทิตพฺโพ. โส จตุราสีติโยชน-
สหสฺสคมฺภีโร. ตตฺถ อุทกสฺส อาฬฺหกสเตหิ วา อาฬฺหกสหสฺเสหิ วา อาฬฺหกสตสหสฺเสหิ
วา ปมาณํ นาม นตฺถิ, อถ โข อสงฺเขยฺโย อปฺปเมยฺโย มหาอุทกกฺขนฺโธเตฺวว
สงฺขฺยํ ๒- คจฺฉติ. อยํ ชลสาคโร นาม.
        กตโม นยสาคโร? เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ. เทฺวปิ หิ ตนฺติโย ปจฺจเวกฺขนฺตานํ
สทฺธาสมฺปนฺนานํ ปสาทพหุลานํ ญาณุตฺตรานํ กุลปุตฺตานํ อนนฺตํ ปีติโสมนสฺสํ
อุปฺปชฺชติ. กตมา เทฺวปิ? วินยญฺจ อภิธมฺมญฺจ. วินยธรานํ ภิกฺขูนํ วินยตนฺตึ
ปจฺจเวกฺขนฺตานํ "โทสานุรูปํ สิกฺขาปทปญฺญาปนํ นาม `อิมสฺมึ โทเส อิมสฺมึ
วีติกฺกเม อิทํ นาม โหตี'ติ สิกฺขาปทปญฺญาปนํ อญฺเญสํ อวิสโย, พุทฺธานเมว
วิสโย"ติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมเปยฺยาลํ ปจฺจเวกฺขนฺตานํ นีลเปยฺยาลํ ปจฺจเวกฺขนฺตานํ
สญฺจริตฺตเปยฺยาลํ ปจฺจเวกฺขนฺตานํ อนนฺตํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. อาภิธมฺมิก-
ภิกฺขูนมฺปิ "ขนฺธนฺตรํ อายตนนฺตรํ ธาตฺวนฺตรํ อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคกมฺมวิปากนฺตรํ
รูปารูปปริจฺเฉทํ สณฺหสุขุมธมฺมํ คคนตเล ตารกรูปานิ คเณนฺโต ๓- วิย รูปารูปธมฺเม
ปพฺพปพฺพํ โกฏฺฐาสโกฏฺฐาสํ กตฺวา วิภชนฺโต ทสฺเสสิ วต โน สตฺถา"ติ อภิธมฺมตนฺตึ
ปจฺจเวกฺขนฺตานํ อนนฺตํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ.
     เอวํ อุปฺปตฺติยา ปนสฺส อิทํ วตฺถุมฺปิ เวทิตพฺพํ:-
มหานาคติมิยติสฺสทตฺตตฺเถโร ๔- กิร นาม "มหาโพธึ วนฺทิสฺสามี"ติ
ปรตีรํ คจฺฉนฺโต นาวาย อุปริตเล นิสินฺโน มหาสมุทฺทํ โอโลเกติ. ๕-
อถสฺส ตสฺมึ สมเย เนว ปรตีรํ ปญฺญายิตฺถ, น โอริมตีรํ.
@เชิงอรรถ:  องฺ. ทสก. ๒๔/๖๑/๙๐       สี. สงฺขํ
@ ฉ.ม. คณฺหนฺโต
@ ฉ.ม. มหาคติคมิยติสฺสทตฺตตฺเถโร, สี. มหาคติมฺพยติสฺสทตฺตตฺเถโร
@ ฉ.ม. โอโลเกสิ
อูมิเวคปฺปเภทสมุคฺคตชลจุณฺณวิปฺปกิณฺโณ ๑- ปน ปสาริตรชตปฏสุมนปุปฺผสนฺถรสทิโส
มหาสมุทฺโท ปญฺญายิตฺถ. โส "กินฺนุโข มหาสมุทฺทสฺส อูมิเวโค พลวา, อุทาหุ
จตุวีสติปฺปเภเท สมนฺตปฏฺฐาเน นยมุขํ พลวนฺ"ติ จินฺเตสิ. อถสฺส มหาสมุทฺเท
ปริจฺเฉโท ปญฺญายติ. อยํ หิ เหฏฺฐา ปฐวิยา ๒- ปริจฺฉินฺโน, อุปริ อากาเสน
เอกโต จกฺกวาฬปพฺพเตน เอกโต เวลนฺเตน ปริจฺฉินฺโน. สมนฺตปฏฺฐานสฺส ปน
ปริจฺเฉโท น ปญฺญายตีติ สณฺหสุขุมธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส พลวปีติ อุปฺปนฺนา,
โส ปีตึ วิกฺขมฺเภตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ยถานิสินฺโน สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา
อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺฐาย อุทานํ อุทาเนสิ:-
                     อตฺเถว คมฺภีรคตํ สุทุพฺพุธํ
                     สยํ อภิญฺญาย สเหตุสมฺภวํ
                     ยถานุปุพฺพํ นิขิเลน เทสิตํ
                     มเหสินา รูปคตํว ปสฺสตีติ.
อยํ นยสาคโร นาม.
        กตโม ญาณสาคโร? สพฺพญฺญุตญาณํ ญาณสาคโร นาม. "อยํ  สํสารสาคโร
นาม อยํ ชลสาคโร นาม อยํ นยสาคโร นามา"ติ ตํ ๓- อญฺเญน น สกฺกา
ชานิตุํ, สพฺพญฺญุตญาเณเนว สกฺกา ชานิตุนฺติ สพฺพญฺญุตญาณํ ญาณสาคโร นาม.
อิเมสุ จตูสุ สาคเรสุ อิมสฺมึ ฐาเน นยสาคโร อธิปฺเปโต. อิมญฺหิ สพฺพญฺญู
พุทฺธาเอว ปฏิวิชฺฌนฺติ.
      อยมฺปิ ภควา โพธิมูเล นิสินฺโน อิมํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา "อิมํ วต เม ธมฺมํ
เอสนฺตสฺส คเวสนฺตสฺส กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ  อสงฺเขยฺยานิ วีติวตฺตานิ, อถ
เม อิมสฺมึ ปลฺลงฺเก นิสินฺเนน ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ เขเปตฺวา อยํ ธมฺโม
ปฏิวิทฺโธ"ติ ปฏิวิทฺธธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺโต สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิ. ตโต
ตสฺมา ปลฺลงฺกา วุฏฺฐาย "อิมสฺมึ วต เม ปลฺลงฺเก สพฺพญฺญุตญาณํ ปฏิวิทฺธนฺ"ติ
อนิมฺมิเสหิ จกฺขูหิ สตฺตาหํ ปลฺลงฺกํ โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิ. ตโต เทวตานํ "อชฺชาปิ
นูน สิทฺธตฺถสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ อตฺถิ, ปลฺลงฺกสฺมิญฺหิ อาลยํ น วิชหตี"ติ
ปริวิตกฺโก อุทปาทิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม....ปริกิณฺโณ       ฉ.ม. มหาปถวิยา      ฉ.ม. หิ
     สตฺถา เทวตานํ วิตกฺกํ ญตฺวา ตาสํ วิตกฺกํ วูปสมตฺถํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา
ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิ. มหาโพธิปลฺลงฺกสฺมึ หิ กตปาฏิหาริยญฺจ ญาติสมาคเม
กตปาฏิหาริยญฺจ ปาฏลิปุตฺตสมาคเม ๑- กตปาฏิหาริยญฺจ สพฺพํ คณฺฑามฺพรุกฺขมูเล
กตยมกปาฏิหาริยสทิสเมว อโหสิ. เอวํ ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา ปลฺลงฺกสฺส ฐิตฏฺฐานสฺส จ
อนฺตเร อากาสโต โอรุยฺห สตฺตาหํ จงฺกมิ. อิเมสุ จ เอกวีสติยา ทิวเสสุ
เอกทิวเสปิ สตฺถุ สรีรโต รสฺมิโย น นิกฺขนฺตา.
     จตุตฺเถ ปน สตฺตาเห ปจฺฉิมุตฺตราย ทิสาย รตนฆเร นิสีทิ. รตนฆรํ นาม น
รตนมยํ ๒- เคหํ, สตฺตนฺนํ ปน ปกรณานํ สมฺมสิตฏฺฐานํ "รตนฆรนฺ"ติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ ธมฺมสงฺคณึ สมฺมสนฺตสฺสาปิ สรีรโต รสฺมิโย น นิกฺขนฺตา. วิภงฺคปฺปกรณํ,
ธาตุกถํ, ปุคฺคลปญฺญตฺตึ, กถาวตฺถุปฺปกรณํ, ยมกปฺปกรณํ สมฺมสนฺตสฺสาปิ สรีรโต
รสฺมิโย น นิกฺขนฺตา. ยทา ปน มหาปกรณํ โอรุยฺห "เหตุปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโย
ฯเปฯ อวิคตปจฺจโย"ติ สมฺมสนํ อารภิ. อถสฺส จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานํ สมฺมสนฺตสฺส
เอกนฺตโต สพฺพญฺญุตญาณํ มหาปกรเณเยว โอกาสํ ลภติ. ๓- ยถา หิ
ติมิรปิงฺคลมหามจฺโฉ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร มหาสมุทฺเทเยว เอกนฺตโต
โลกาสํ ลภติ, เอวเมว สพฺพญฺญุตญาณํ เอกนฺตโต มหาปกรเณเยว โอกาสํ ลภติ. ๓-
        สตฺถุ เอวํ ลทฺโธกาเสน สพฺพญฺญุตญาเณน ยถาสุขํ สณฺหสุขุมธมฺมํ สมฺมสนฺตสฺส
สรีรโต นีลปีตโลหิโตทาตมญฺเชฏฺฐปภสฺสรวเสน ฉพฺพณฺณรสฺมิโย นิกฺขมึสุ. เกสมสฺสูหิ
เจว อกฺขีนญฺจ นีลฏฺฐาเนหิ นีลรสฺมิโย นิกฺขมึสุ, ยาสํ วเสน คคนตลํ
อญฺชนจุณฺณสโมกิณฺณํ วิย อุมฺมาปุปฺผนีลุปฺปลทลสญฺฉนฺนํ วิย วีติปตนฺตมณิตาลวณฺฏํ
วิย สมฺปสาริตเมจกปฏํ วิย จ อโหสิ.
        ฉวิโต เจว อกฺขีนญฺจ ปีตฏฺฐาเนหิ ปีตรสฺมิโย นิกฺขมึสุ, ยาสํ วเสน
ทิสาภาคา สุวณฺณรสาภิสิญฺจมานา ๔- วิย สุวณฺณปฏปสาริตา วิย กุงฺกุมจุณฺณรญฺชิตา
๕- วิย กณฺณิการปุปฺผสมฺปริกิณฺณา วิย จ วิโรจึสุ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปาถิกปุตฺตสมาคเม, สี. ปาฐิกปุตฺตสมาคเม    ฉ.ม. สตฺตรตนมยํ
@ ฉ.ม. ลภิ     ฉ. สุวณฺณรสธาราภิสิญฺจมานา,  ม. สุวณฺณธารนิสิญฺจมานา,
@สี. สุวณฺณรสธาราหิ สิญฺจมานา     ก. กุกฺกุฏฺฐจุณฺณรญฺชิตา
        มํสโลหิเตหิ เจว อกฺขีนญฺจ รตฺตฏฺฐาเนหิ โลหิตรสฺมิโย นิกฺขมึสุ, ยาสํ
วเสน ทิสาภาคา จีนปิฏฺฐจุณฺณรญฺชิตา วิย สุปกฺกลาขารสาภิสิญฺจมานา วิย
รตฺตกมฺพลปริกฺขิตฺตา วิย ชยสุมนปาลิภทฺทกพนฺธุชีวกกุสุมสมฺปริกิณฺณา วิย จ
วิโรจึสุ.
        อฏฺฐีหิ เจว ทนฺเตหิ จ อกฺขีนญฺจ เสตฏฺฐาเนหิ โอทาตรสฺมิโย นิกฺขมึสุ,
ยาสํ วเสน ทิสาภาคา รชตกูเฏหิ ๑- อาสิญฺจมานขีรธาราสมฺปริกิณฺณา วิย
ปสาริตรชตปฏวิตานา วิย วีติปตนฺตรชตตาลวณฺฏา วิย กุนฺทกุมุทสินฺทุวาร-
สุมนมลฺลิกาทิกุสุมสญฺฉนฺนา วิย จ วิโรจึสุ.
        มญฺเชฏฺฐปภสฺสรา ปน ตมฺหา ตมฺหา สรีรปฺปเทสา นิกฺขมึสุ. อิติ ตา
ฉพฺพณฺณรสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา ฆนมหาปฐวึ คณฺหึสุ.
        จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา มหาปฐวี นิทฺธนฺตสุวณฺณปิณฺฑิ วิย อโหสิ.
อถ ปฐวึ ภินฺทิตฺวา เหฏฺฐา อุทกํ คณฺหึสุ. ปฐวีสนฺธารกํ อฏฺฐนหุตาธิกจตุโยชน-
สตสหสฺสพหลํ อุทกํ สุวณฺณกลเลหิ อาสิญฺจมานวิลีนสุวณฺณํ วิย อโหสิ. อุทกํ
วินิวิชฺฌิตฺวา วาตมคฺคเหสุํ. ฉนหุตาธิกนวโยชนสตสหสฺสพหโล วาโต
สมุสฺสิตสุวณฺณกฺขนฺโธ วิย อโหสิ. วาตํ วินิวิชฺฌิตฺวา เหฏฺฐา อชฺชฏากาสํ
ปกฺขนฺทึสุ.
        อุปริภาเคน อุคฺคนฺตฺวาปิ จาตุมหาราชิเก คณฺหึสุ. เตปิ วินิวิชฺฌิตฺวา
ตาวตึเส, ตโต ยาเม, ตโต ตุสิเต, ตโต นิมฺมานรตี, ตโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี,
ตโต นว พฺรหฺมโลเก, ตโต เวหปฺผเล, ตโต ปญฺจสุทฺธาวาเส วินิวิชฺฌิตฺวา
จตฺตาโร อรูเป ๒- คณฺหึสุ. จตฺตาโร อรูเป วินิวิชฺฌิตฺวา อชฺชฏากาสํ ปกฺขนฺทึสุ.
      ติริยภาเคหิ อนนฺตา โลกธาตุโย ปกฺขนฺทึสุ. เอตฺตเกสุ ฐาเนสุ จนฺทมฺหิ
จนฺทปฺปภา นตฺถิ. สุริเย สุริยปฺปภา นตฺถิ, ตารกรูเปสุ ตารกรูปปฺปภา นตฺถิ,
เทวตานํ อุยฺยานวิมานกปฺปรุกฺเขสุ สรีเรสุ อาภรเณสูติ สพฺพตฺถ ปภา นตฺถิ.
ติสหสฺสิมหาสหสฺสี โลกธาตุโย ๓- อาโลกผรณสมตฺโถ มหาพฺรหฺมาปิ สุริยสฺสุคฺคมเน
ขชฺโชปนโก วิย อโหสิ. จนฺทิมสุริยตารกรูปานํ เทวอุยฺยานวิมานกปฺปรุกฺขานํ
ปริจฺเฉทมตฺตกเมว ปญฺญายิตฺถ. เอตฺตกญฺหิ ฐานํ พุทฺธรสฺมีหิเยว อชฺโฌตฺถฏํ
อโหสิ. อยมฺปิ เนว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. รชตฆเฏหิ   ฉ.ม. อารุปฺเป. เอวมุปริปิ   ฉ. โลกธาตุยา
พุทฺธานํ อธิฏฺฐานอิทฺธิ น ภาวนามยา อิทฺธิ. สณฺหสุขุมธมฺมํ ปน สมฺมสโต
โลกนาถสฺส โลหิตํ ปสีทิ, วตฺถุรูปํ ปสีทิ, ฉวิวณฺโณ ปสีทิ, จิตฺตสมุฏฺฐานา
วณฺณธาตุ สมนฺตา อสีติหตฺถมตฺเต ปเทเส นิจฺจลา อฏฺฐาสิ. อิมินา นีหาเรน
สตฺตาหํ สมฺมสิ.
        สตฺตรตฺตินฺทิวํ สมฺมสิตธมฺโม กิตฺตโก อโหสีติ? อนนฺโต อปริมาโณ อโหสิ.
อยํ ตาว มนสา เทสนา นาม. สตฺถา ปน เอวํ สตฺตาหํ มนสา จินฺติตํ ธมฺมํ
วจีเภทํ กตฺวา เทเสนฺโต วสฺสสเตนปิ วสฺสสหสฺเสนปิ วสฺสสตสหสฺเสนปิ มตฺถกํ
ปาเปตฺวา เทเสตุํ น สกฺโกตีติ น วตฺตพฺพํ. อปรภาคสฺมึ หิ ตถาคโต ตาวตึสภวเน
ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตานํ มชฺเฌ นิสินฺโน มาตรํ
กายสกฺขึ กตฺวา "กุลสา ธมฺมา อกุสลา  ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา"ติ ธมฺมํ เทเสนฺโต
สตภาเคน สหสฺสภาเคน สตสหสฺสภาเคน ธมฺมนฺตรา ธมฺมนฺตรํ ๑- สงฺขิปิตฺวา
สงฺขิปิตฺวา ๑- เทเสสิ. ตโย มาเส นิรนฺตรํ ปวตฺตเทสนา ๒- เวเคน
ปวตฺตอากาสคงฺคา วิย อโธมุขฐปิตอุทกฆฏา นิกฺขนฺตอุทกธารา วิย จ หุตฺวา
อนนฺตา อปริมาณา อโหสิ.
        พุทฺธานํ หิ ภตฺตานุโมทนกาเลปิ โถกํ วฑฺเฒตฺวา อนุโมทนฺตานํ เทสนา
ทีฆมชฺฌิมนิกายปฺปมาณา อโหสิ. ๓- ปจฺฉาภตฺตํ ปน สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสนฺตานํ
เทสนา สํยุตฺตองฺคุตฺตรนิกายเทฺวมหานิกายปฺปมาณา อโหสิ. กสฺมา? พุทฺธานํ หิ
ภวงฺคปริวาโส ลหุโก, ทนฺตาวรณํ สุผุสฺสิตํ, ๔- มุขาทานํ สิลิฏฺฐํ, ชิวฺหา มุทุกา,
สโร มธุโร, วจนํ ลหุกปริวตฺตํ, ตสฺมา ตํ มุหุตฺตํ เทสิตธมฺโมปิ เอตฺตโก อโหสิ.
เตมาสํ เทสิตธมฺโม ปน อนนฺโต อปริมาโณเยว อโหสิ.
        อานนฺทตฺเถโร หิ พหุสฺสุโต ติปิฏกธโร ปญฺจทสคาถาสหสฺสานิ
สฏฺฐิปทสหสฺสานิ ลตาปุปฺผานิ อากฑฺฒนฺโต วิย ฐิตปฺปเทเนว ฐตฺวา คณฺหาติ วา
วาเจติ วา เทเสติ วา. เอตฺตโก เถรสฺส เอโก อุทฺเทสมคฺโค นาม โหติ.
เถรสฺส หิ อนุปทํ อุทฺเทสํ ททมาโน อญฺโญ ทาตุํ น สกฺโกติ น สมฺปาปุณาติ,
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. สงฺกมิตฺวา สงฺกมิตฺวา      ฉ.ม. ปวตฺติตเทสนา
@ ฉ.ม. โหติ. เอวมุปริปิ           สี. สุผสฺสิตํ
สมฺมาสมฺพุทฺโธว สมฺปาปุเณยฺย. เอวํ อธิมตฺตสติมา อธิมตฺตคติมา อธิมตฺตธิติมา
สาวโก สตฺถารา เตมาสํ อิมินา นีหาเรน เทสิตํ เทสนํ วสฺสสตํ วสฺสสหสฺสํ
อุคฺคณฺหนฺโตปิ มตฺถกํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ.
        เอวํ เตมาสํ นิรนฺตรํ เทเสนฺตสฺส ปน ตถาคตสฺส กพฬิงฺการาหารปฏิพทฺธํ
อุปาทินฺนกสรีรํ กถํ ยาเปสีติ? ปฏิชคฺคเนเนว. พุทฺธานํ หิ โส กาโล สุววฏฺฐิโต
สุปริจฺฉินฺโน สุปจฺจเวกฺโข. ๑- ตสฺมา ภควา ธมฺมํ เทเสนฺโต มนุสฺสโลเก กาลํ
โอโลเกติ. โส ภิกฺขาจารเวลํ สลฺลกฺเขตฺวา นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปตฺวา "อิมสฺส
จีวรคหณํ ปตฺตคหณํ สรกุตฺติ อากปฺโป จ เอวรูโป นาม โหตุ, เอตฺตกํ นาม ธมฺมํ
เทเสตู"ติ อธิฏฺฐาย ปตฺตจีวรมาทาย อโนตตฺตทหํ คจฺฉติ. เทวตา นาคลตาทนฺตกฏฺฐํ
เทติ. ตํ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทเห สรีรํ ปฏิชคฺคิตฺวา มโนสิลาตเล ฐิโต สุรตฺตํ ทุปฏํ
นิวาเสตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา มหาราชทตฺติยํ ๒- เสลมยํ ปตฺตํ อาทาย อุตฺตรกุรุํ
คจฺฉติ. ตโต ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา อโนตตฺตทหตีเร นิสินฺโน ปริภุญฺชิตฺวา
ทิวาวิหาราย จนฺทนวนํ คจฺฉติ.
        ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ตตฺถ คนฺตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วตฺตํ
กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ๓- อถสฺส สตฺถา นยํ เทติ "สาริปุตฺต เอตฺตโก ธมฺโม
เทสิโต"ติ อาจิกฺขติ. เอวํ สมฺมาสมฺพุทฺเธ นยํ เทนฺเต ปฏิสมฺภิทาปตฺตสฺส
อคฺคสาวกสฺส เวลนฺเต ฐตฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา ทสฺสิตสมุทฺทสทิสํ นยทานํ โหติ.
เถรสฺสาปิ นยสเตน นยสหสฺเสน นยสตสหสฺเสน ภควตา เทสิตธมฺโม อุปฏฺฐาติเยว.
        สตฺถา ทิวาวิหารํ นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา ๔- กาย เวลาย คจฺฉตีติ?
สาวตฺถีวาสีนํ สมฺปตฺตานํ ธมฺมเทสนเวลา นาม อตฺถิ, ตาย เวลาย คจฺฉติ.
ธมฺมํ เทเสตฺวา คจฺฉนฺตํ วา อาคจฺฉนฺตํ วา เก ชานนฺติ, เก น ชานนฺติ?
มเหสกฺขา เทวตา ชานนฺติ, อปฺเปสกฺขา น ชานนฺติ. กสฺมา น ชานนฺตีติ?
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วา นิมฺมิตพุทฺธสฺส วา รสฺมิอาทีสุ นานตฺตาภาวา. อุภินฺนมฺปิ หิ
เตสํ รสฺมีสุ วา สเรสุ วา วจเนสุ วา นานตฺตํ นตฺถีติ. ๕-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุปจฺจกฺโข        ฉ.ม. จาตุมหาราชทตฺติยํ     ฉ.ม. นิสีทติ
@ ฉ.ม. เทเสตุํ          ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
        สาริปุตฺตตฺเถโรปิ สตฺถารา เทสิตํ เทสิตํ ธมฺมํ อาหริตฺวา อตฺตโน
สทฺธิวิหาริกานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ เทเสสิ. เตสํ อยํ ปุพฺพโยโค:- เต กิร
กสฺสปทสพลสฺส กาเล ขุทฺทกวคฺคุลิโยนิยํ นิพฺพตฺตา ปพฺภาเร โอลมฺพนฺตา ทฺวินฺนํ
อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ อภิธมฺมํ สชฺฌายนฺตานํ สเร นิมิตฺตํ คเหตฺวา กณฺหปกฺขํ
สุกฺกปกฺขํ อชานิตฺวาปิ สเร นิมิตฺตคาหมตฺตเกเนว กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตึสุ,
เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวโลเก วสิตฺวา ตสฺมึ กาเล มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ๑-
ยมกปาฏิหาริเย ปสีทิตฺวา เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชึสุ. เถโร สตฺถารา เทสิตเทสิตธมฺมํ
อาหริตฺวา เตสํ เทเสสิ. สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อภิธมฺมเทสนาปริโยสานญฺจ เตสํ ภิกฺขูนํ
สตฺตปฺปกรณอุคฺคหณญฺจ เอกปฺปหาเรเนว อโหสิ.
        อภิธมฺเม วาจนามคฺโค นาม สาริปุตฺตตฺเถรปฺปภโว, มหาปกรเณ คณนวาโรปิ
๒- เถเรเนว ฐปิโต. เถโร หิ "อิมินา นีหาเรน ธมฺมนฺตรํ อมกฺเขตฺวาว สุขํ
คเหตุํ ธาเรตุํ ปริยาปุณิตุํ วาเจตุญฺจ โหตี"ติ ๓- คณนวารํ ฐเปสิ. เอวํ สนฺเต เถโรว
ปฐมตรํ อาภิธมฺมิโก โหตีติ? น โหติ, สมฺมาสมฺพุทฺโธว ปฐมตรํ อาภิธมฺมิโก
โหติ. โส หิ ตํ มหาโพธิปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา ปฏิวิชฺฌิ. พุทฺโธ หุตฺวา จ ปน
สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโน อุทานํ อุทาเนสิ:-
                   "ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา
                   อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส
                   อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา
                   ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺมํ.
                   ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา
                   อาตปิโน ฌายโต พฺราหมฺณสฺส
                   อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา
                   ยโต ขยํ ปจฺจยานํ อเวทิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิพฺพตฺตา        ฉ.ม. คณนจาโรปิ. เอวมุปริปิ     ฉ.ม. ปโหตีติ
                   ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา
                   อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส
                   วิธูปยํ ติฏฺฐติ มารเสนํ
                   สูโรว ๑- โอภาสยมนฺตลิกฺขนฺ"ติ. ๒-
อิทํ ปฐมพุทฺธวจนํ นาม. ธมฺมปทภาณกา ปน:-
        "อเนกชาติสํสารํ             สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ
         คหการํ ๓- คเวสนฺโต        ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ
         คหการก ทิฏฺโฐสิ            ปุน เคหํ น กาหสิ
         สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา      คหกูฏํ วิสงฺขตํ ๔-
         วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ            ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา"ติ. ๕-
อิทํ ปฐมพุทฺธวจนํ นามาติ วทนฺติ.
        ยมกสาลานมนฺตเร นิปนฺเนน ภควตา ปรินิพฺพานสมเย "หนฺททานิ
ภิกฺขเว อามนฺตยามิ โว, วยธมฺมา สงฺขารา, อปฺปมาเทน สมฺปาเทถา"ติ ๖- วุตฺตวจนํ
ปจฺฉิมพุทฺธวจนํ นาม.
        อุภินฺนมนฺตเร ปญฺจจตฺตาฬีสวสฺสานิ ปุปฺผทามํ คนฺเถนฺเตน วิย รตนาวลึ
อาวุณนฺเตน วิย จ กถิโต อมตปฺปกาสโน ๗- สทฺธมฺโม มชฺฌิมพุทฺธวจนํ นาม.
        ตํ สพฺพมฺปิ สงฺคยฺหมานํ ปิฏกโต ตีณิ ปิฏกานิ โหนฺติ, นิกายโต ปญฺจ
นิกายา, องฺคโต นว องฺคานิ ธมฺมกฺขนฺธโต จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ. กถํ?
สพฺพมฺปิ เหตํ ปิฏกโต วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ติปฺปเภทเมว โหติ.
ตตฺถ อุภยานิ ปาฏิโมกฺขานิ ๘- เทฺว วิภงฺคา ทฺวาวีสติกฺขนฺธกา โสฬส ปริวาราติ ๘-
อิทํ วินยปิฏกํ นาม. พฺรหฺมชาลาทิจตุตฺตึสสุตฺตสงฺคโห ทีฆนิกาโย,
มูลปริยายสุตฺตาทิทิยฑฺฒสตเทฺวสุตฺตสงฺคโห มชฺฌิมนิกาโย, โอฆตรณสุตฺตาทิ-
สตฺตสุตฺตสหสฺสสตฺตสตทฺวาสฏฺฐิสุตฺตสงฺคโห สํยุตฺตนิกาโย, จิตฺตปริยาทาน-
สุตฺตาทินวสุตฺตสหสฺสปญฺจสตสตฺตปญฺญาสสุตฺตสงฺคโห องฺคุตฺตรนิกาโย,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ลูริโยว   วินย. ๔/๑-๓/๒-๓, ขุ.อุ. ๒๕/๑-๓/๙๔-๙๖   สี.,อิ. คหการกํ
@ สี. วิสงฺขิตํ   ขุ.ธ. ๒๕/๑๕๓-๑๕๔/๔๔   ที.ม. ๑๐/๒๑๘/๑๓๕
@ สี. อมตปฺปกาสโก  ๘-๘ ก. เทฺว วิภงฺคานิ ทฺวาวีสติกฺขนฺธกานิ โสฬส ปริวารานีติ
ขุทฺทกปาฐธมฺมปทอุทานอิติวุตฺตกสุตฺตนิปาตวิมานวตฺถุเปตวตฺถุเถรคาถาเถรีคาถาชาตก-
นิทฺเทสปฏิสมฺภิทาอปทานพุทฺธวํสจริยาปิฏกวเสน ปณฺณรสปฺปเภโท ขุทฺทกนิกาโยติ อิทํ
สุตฺตนฺตปิฏกํ นาม. ธมฺมสงฺคณีอาทีนิ สตฺตปฺปกรณานิ อภิธมฺมปิฏกํ นาม. ตตฺถ:-
                วิวิธวิเสสนยตฺตา วินยนโต เจว กายวาจานํ
                วินยตฺถวิทูหิ อยํ วินโย "วินโย"ติ อกฺขาโต.
     วิวิธา หิ เอตฺถ ปญฺจวิธปาฏิโมกฺขุทฺเทสปาราชิกาทิสตฺตอาปตฺติกฺขนฺธมาติกา-
วิภงฺคาทิปฺปเภทนยา, วิเสสภูตา จ ทฬฺหีกมฺมสิถิลกรณปฺปโยชนา อนุปญฺญตฺตินยา,
กายิกวาจสิกอชฺฌาจารานํ นิเสธนโต เจส กายํ วาจญฺจ วิเนติ. ตสฺมา วิวิธนยตฺตา
วิเสสนยตฺตา กายวาจานญฺจ วินยนโต อยํ วินโย "วินโย"ติ อกฺขาโต. เตเนตเมตสฺส
วจนตฺถโกสลฺลตฺถํ วุตฺตํ:-
               "วิวิธวิเสสนยตฺตา วินยนโต เจว กายวาจานํ
                วินยตฺถวิทูหิ อยํ วินโย `วินโย'ติ อกฺขาโต"ติ.
        อิตรํ ปน:-
                อตฺถานํ สูจนโต สุวุตฺตโต สวนโตถ สูทนโต
                สุตฺตาณา สุตฺตสภาคโต จ สุตฺตํ "สุตฺตนฺ"ติ อกฺขาตํ.
        ตญฺหิ อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเท อตฺเถ สูเจติ, สุวุตฺตา เจตฺถ อตฺถา
เวเนยฺยชฺฌาสยานุโลเมน วุตฺตตฺตา. สวติ เจตํ อตฺเถ สสฺสมิว ผลํ, ปสวตีติ วุตฺตํ
โหติ. สูทติ เจตํ เธนุ วิย ขีรํ, ปคฺฆรตีติ วุตฺตํ โหติ. สุฏฺฐุ จ เน ตายติ,
รกฺขตีติ วุตฺตํ โหติ. สุตฺตสภาคํ เจตํ, ยถา หิ ตจฺฉกานํ สุตฺตํ ปมาณํ โหติ,
เอวเมตมฺปิ วิญฺญูนํ. ยถา จ สุตฺเตน สงฺคหิตานิ ปุปฺผานิ  น วิกีริยนฺติ น
วิทฺธํสิยนฺติ, เอวเมเตน สงฺคหิตา อตฺถา. เตเนตเมตสฺส วจนตฺถโกสลฺลตฺถํ วุตฺตํ:-
                   "อตฺถานํ สูจนโต สุวุตฺตโต สวนโตถ สูทนโต
                    สุตฺตาณา สุตฺตสภาคโต จ สุตฺตํ `สุตฺตนฺ'ติ อกฺขาตนฺ"ติ.
        อิตโร ปน:-
                   ยํ เอตฺถ วุฑฺฒิมนฺโต สลกฺขณา ปูชิตา ปริจฺฉินฺนา
                   วุตฺตาธิกา จ ธมฺมา อภิธมฺโม เตน อกฺขาโต.
      อยํ หิ อภิสทฺโท วุฑฺฒิสลกฺขณปูชิตปริจฺฉินฺนาธิเกสุ ๑- ทิสฺสติ. ตถา เหส
"พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ โน ปฏิกฺกมนฺตี"ติอาทีสุ ๒- วุฑฺฒิยํ อาคโต.
"ยา ตา รตฺติโย อภิญฺญาตา อภิลกฺขิตา"ติอาทีสุ ๓- สลกฺขเณ. "ราชาภิราชา
มนุชินฺโท"ติอาทีสุ ๔- ปูชิเต. "ปฏิพโล วิเนตุํ อภิธมฺเม อภิวินเย "ติอาทีสุ ๕-
ปริจฺฉินฺเน. อญฺญมญฺญสงฺกรวิรหิเต ธมฺเม จ วินเย จาติ วุตฺตํ โหติ. "อภิกฺกนฺเตน
วณฺเณนา"ติอาทีสุ ๖- อธิเก.
     เอตฺถ จ "รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ
ผริตฺวา วิหรตี"ติอาทินา ๗- นเยน วุฑฺฒิมนฺโตปิ ธมฺมา วุตฺตา. "รูปารมฺมณํ วา
สทฺทารมฺมณํ วา"ติอาทินา ๘- นเยน อารมฺมณาทีหิ สลฺลกฺขณียตฺตา สลกฺขณาปิ. "เสกฺขา
ธมฺมา, อเสกฺขา ธมฺมา, โลกุตฺตรา ธมฺมา"ติอาทินา ๙- นเยน ปูชิตาปิ, ปูชารหาติ
อธิปฺปาโย. "ผสฺโส โหติ, เวทนา โหตี"ติอาทินา ๘- นเยน สภาวปริจฺฉินฺนตฺตา
ปริจฺฉินฺนาปิ. "มหคฺคตา ธมฺมา, อปฺปมาณา ธมฺมา, อนุตฺตรา ธมฺมา"ติ-
อาทินา ๑๐- นเยน อธิกาปิ ธมฺมา วุตฺตา. เตเนตเมตสฺส วจนตฺถโกสลฺลตฺถํ วุตฺตํ:-
           "ยํ เอตฺถ วุฑฺฒิมนฺโต สลกฺขณา ปูชิตา ปริจฺฉินฺนา
           วุตฺตาธิกา จ ธมฺมา อภิธมฺโม เตน อกฺขาโต"ติ.
      ยํ ปเนตฺถ อวิสิฏฺฐํ, ตํ:-
           ปิฏกํ ปิฏกตฺถวิทู ปริยตฺติภาชนตฺถโต อาหุ
           อิทานิ เตน สโมธาเนตฺวา ตโยปิ วินยาทโย เญยฺยา.
      ปริยตฺติปิ หิ "มา ปิฏกสมฺปทาเนนา"ติอาทีสุ ๑๑- ปิฏกนฺติ วุจฺจติ. "อถ
ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ อาทายา"ติอาทีสุ ๑๒- ยงฺกิญฺจิ ภาชนมฺปิ. ตสฺมา
ปิฏกํ ปิฏกตฺถวิทู ปริยตฺติภาชนตฺถโต อาหุ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วุฑฒิลกฺขณปูชิตปริจฺฉินฺนาธิเกสุ
@ ม.อุ. ๑๔/๓๘๔/๓๒๙,๑๔/๓๘๙/๓๓๖, สํ.ม. ๑๙/๑๙๕/๗๒
@ ม.มู. ๑๒/๔๙/๒๗     ม.ม. ๑๓/๓๙๙/๓๘๔, ขุ.สุ. ๒๕/๕๕๙/๔๔๗
@ วินย. ๔/๘๔/๙๕      ขุ.วิ. ๒๖/๗๕/๑๒
@ อภิ. ๓๔/๑๖๗/๕๓     อภิ. ๓๔/๑/๒๑
@ อภิ. ๓๔/๑๑, ๑๒/๒,๖  ๑๐ อภิ. ๓๔/๑๒, ๙๙/๓,๑๖
@๑๑ องฺ ติก. ๒๐/๖๖/๑๘๔    ๑๒ ม.มู. ๑๒/๒๒๘/๑๙๒, องฺ ติก. ๒๐/๗๐/๑๙๙
        อิทานิ เตน สโมธาเนตฺวา ตโยปิ วินยาทโย เญยฺยาติ เต เอวํ ทุวิธตฺเถน
ปิฏกสทฺเทน สห สมาสํ กตฺวา วินโย จ โส ปิฏกญฺจ ปริยตฺติภาวโต ตสฺส ตสฺส
อตฺถสฺส ภาชนโต จาติ วินยปิฏกํ. ยถาวุตฺเตเนว นเยน สุตฺตนฺตญฺจ ตํ ปิฏกญฺจาติ
สุตฺตนฺตปิฏกํ. อภิธมฺโม จ โส ปิฏกญฺจาติ อภิธมฺมปิฏกนฺติ เอวเมเต ตโยปิ
วินยาทโย เญยฺยา.
      เอวํ ญตฺวา จ ปุนปิ เตเสฺวว ปิฏเกสุ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ:-
                 เทสนาสาสนกถา-       เภทนฺเตสุ ยถารหํ
                 สิกฺขาปหานคมฺภีร-       ภาวญฺจ ปริทีปเย.
                 ปริยตฺติเภทํ สมฺปตฺตึ      วิปตฺติญฺจาปิ ยํ ยหึ
                 ปาปุณาติ ยถา ภิกฺขุ      ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเย.
      ตตฺรายํ ปริทีปนา วิภาวนา จ:- เอตานิ หิ ตีณิ ปิฏกานิ ยถากฺกมํ
อาณาโวหารปรมตฺถเทสนา ยถาปราธยถานุโลมยถาธมฺมสาสนานิ
สํวราสํวรทิฏฺฐิวินิเวฐนนามรูปปริจฺเฉทกถา จาติ วุจฺจนฺติ.
     เอตฺถ หิ วินยปิฏกํ อาณารเหน ภควตา อาณาพาหุลฺลโต เทสิตตฺตา
อาณาเทสนา, สุตฺตนฺตปิฏกํ โวหารกุสเลน ภควตา โวหารพาหุลฺลโต เทสิตตฺตา
โวหารเทสนา, อภิธมฺมปิฏกํ ปรมตฺถกุสเลน ภควตา ปรมตฺถพาหุลฺลโต เทสิตตฺตา
ปรมตฺถเทสนาติ วุจฺจติ.
     ตถา ปฐมํ เย เต ปจุราปราธา สตฺตา, เต ยถาปราธํ เอตฺถ สาสิตาติ
ยถาปราธสาสนํ, ทุติยํ อเนกชฺฌาสยานุสยจริยาธิมุตฺติกา สตฺตา ยถานุโลมํ เอตฺถ
สาสิตาติ ยถานุโลมสาสนํ, ตติยํ ธมฺมปุญฺชมตฺเต "อหํ มมา"ติ สญฺญิโน สตฺตา
ยถาธมฺมํ เอตฺถ สาสิตาติ ยถาธมฺมสาสนนฺติ วุจฺจติ.
     ตถา ปฐมํ อชฺฌาจารปฏิปกฺขภูโต สํวราสํวโร เอตฺถ กถิโตติ สํวราสํวรกถา,
สํวราสํวโรติ ขุทฺทโก เจว มหนฺโต จ สํวราสํวโร กมฺมากมฺมํ วิย ผลาผลํ วิย จ,
ทุติยํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิปฏิปกฺขภูตา ทิฏฺฐิวินิเวฐนา เอตฺถ กถิตาติ
ทิฏฺฐิวินิเวฐนกถา, ตติยํ ราคาทิปฏิปกฺขภูโต นามรูปปริจฺเฉโท เอตฺถ
กถิโตติ นามรูปปริจฺเฉทกถาติ วุจฺจติ.
     ตีสุปิ เจเตสุ ติสฺโส สิกฺขา, ตีณิ ปหานานิ, จตุพฺพิโธ จ คมฺภีรภาโว
เวทิตพฺโพ. ตถาหิ วินยปิฏเก วิเสเสน อธิสีลสิกฺขา วุตฺตา, สุตฺตนฺตปิฏเก
อธิจิตฺตสิกฺขา, อภิธมฺมปิฏเก อธิปญฺญาสิกฺขา.
     วินยปิฏเก จ วีติกฺกมปฺปหานํ กิเลสานํ วีติกฺกมปฏิปกฺขตฺตา สีลสฺส,
สุตฺตนฺตปิฏเก ปริยุฏฺฐานปฺปหานํ ปริยุฏฺฐานปฏิปกฺขตฺตา สมาธิสฺส, อภิธมฺมปิฏเก
อนุสยปฺปหานํ อนุสยปฏิปกฺขตฺตา ปญฺญาย.
     ปฐเม จ ตทงฺคปฺปหานํ กิเลสานํ, อิตเรสุ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฺปหานานิ.
ปฐเม จ ทุจฺจริตสงฺกิเลสานํ ปหานํ, อิตเรสุ ตณฺหาทิฏฺฐิสงฺกิเลสานํ ปหานํ.
     เอกเมกสฺมึ เจตฺถ จตุพฺพิโธปิ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรภาโว เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ ธมฺโมติ ตนฺติ, อตฺโถติ ตสฺสาเยว อตฺโถ, เทสนาติ ตสฺสา มนสา
สุววฏฺฐาปิตาย ตนฺติยา ๑- เทสนา, ปฏิเวโธติ ตนฺติยา, ตนฺติอตฺถสฺส จ
ยถาภูตาวโพโธ. ตีสุปิ เจเตสุ เอเต ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธา ยสฺมา สสาทีหิ
วิย มหาสมุทฺโท มนฺทพุทฺธีหิ ทุกฺโขคาฬฺหา, ๒- อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา จ, ตสฺมา
คมฺภีรา. เอวํ เอกเมกสฺมึ เอตฺถ จตุพฺพิโธปิ คมฺภีรภาโว เวทิตพฺโพ.
     อปโร นโย. ธมฺโมติ เหตุ, วุตฺตํ เหตํ "เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา"ติ. ๓-
อตฺโถติ เหตุผลํ, วุตฺตํ เหตํ "เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา"ติ. ๓- เทสนาติ
ปญฺญตฺติ, ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาโปติ อธิปฺปาโย. อนุโลมปฏิโลมสงฺเขปวิตฺถาราทิวเสน
วา กถนํ. ปฏิเวโธติ อภิสมโย. โส จ โลกิยโลกุตฺตโร วิสยโต อสมฺโมหโต
จ อตฺถานุรูปํ ธมฺเมสุ, ธมฺมานุรูปํ อตฺเถสุ, ปญฺญตฺติยถานุรูปํ ปญฺญตฺตีสุ
อวโพโธ. เตสํ เตสํ วา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตธมฺมานํ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ สลกฺขณสงฺขาโต
อวิปรีตสภาโว.
     อิทานิ ยสฺมา เอเตสุ ปิฏเกสุ ยํ ยํ ธมฺมชาตํ วา อตฺถชาตํ วา, โย
จายํ ยถา ยถา ญาเปตพฺโพ อตฺโถ โสตูนํ ญาณสฺส อภิมุโข โหติ, ตถา ตถา
ตทตฺถโชติกา เทสนา, โย เจตฺถ อวิปรีตาวโพธสงฺขาโต ปฏิเวโธ เตสํ เตสํ วา
@เชิงอรรถ:  ม. ปาฬิยา. เอวมุปริปิ      ฉ. ทุกฺโขคาหา      อภิ. ๓๕/๗๑๘/๓๕๙
ธมฺมานํ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ สลกฺขณสงฺขาโต อวิปรีตสภาโว, สพฺพเมตํ
อนุปจิตกุสลสมฺภาเรหิ ทุปฺปญฺเญหิ สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท ทุกฺโขคาฬฺหํ
อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐญฺจ, ตสฺมา คมฺภีรํ. เอวมฺปิ เอกเมกสฺมึ เอตฺถ จตุพฺพิโธปิ
คมฺภีรภาโว เวทิตพฺโพ. เอตฺตาวตา จ:-
               เทสนาสาสนกถา-       เภทนฺเตสุ ยถารหํ
               สิกฺขาปหานคมฺภีร-       ภาวญฺจ ปริทีปเยติ
อิติ อยํ คาถา วุตฺตตฺถา โหติ.
               ปริยตฺติเภทํ สมฺปตฺตึ      วิปตฺติญฺจาปิ ยํ ยหึ
               ปาปุณาติ ยถา ภิกฺขุ      ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเยติ
เอตฺถ ปน ตีสุ ปิฏเกสุ ติวิโธ ปริยตฺติเภโท ทฏฺฐพฺโพ. ติสฺโส หิ ปริยตฺติโย
อลคทฺทูปมา นิสฺสรณตฺถา ภณฺฑาคาริกปริยตฺตีติ.
        ตตฺถ ยา ทุคฺคหิตา อุปารมฺภาทิเหตุปริยาปุตา, อยํ อลคทฺทูปมา. ยํ สนฺธาย
วุตฺตํ:- "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ปุริโส อลคทฺทตฺถิโก อลคทฺทคเวสี อลคทฺทปริเยสนํ
จรมาโน, โส ปสฺเสยฺย มหนฺตํ อลคทฺทํ, ตเมนํ โภเค วา นงฺคุฏฺเฐ วา คเณฺหยฺย,
ตสฺส โส อลคทฺโท ปฏิปริวตฺติตฺวา ๑- หตฺเถ วา พาหาย วา อญฺญตรสฺมึ วา
องฺคปจฺจงฺเค ฑํเสยฺย. โส ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ.
ตํ กิสฺส เหตุ? ทุคฺคหิตตฺตา ภิกฺขเว อลคทฺทสฺส. เอวเมว โข ภิกฺขเว อิเธกจฺเจ
โมฆปุริสา ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ สุตฺตํ ฯเปฯ เวทลฺลํ. เต ตํ ธมฺมํ ปริยาปุณิตฺวา
เตสํ ธมฺมานํ ปญฺญาย อตฺถํ น อุปปริกฺขนฺติ, เตสํ เต ธมฺมา ปญฺญาย อตฺถํ
อนุปปริกฺขตํ น นิชฺฌานํ ขมนฺติ, เต อุปารมฺภานิสํสา เจว ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ
อิติวาทปฺปโมกฺขานิสํสา จ. ยสฺส จตฺถาย ธมฺมํ ปริยาปุณนฺติ, ตญฺจสฺส อตฺถํ
นานุโภนฺติ. เตสํ เต ธมฺมา ทุคฺคหิตา ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ. ตํ
กิสฺส เหตุ? ทุคฺคหิตตฺตา ภิกฺขเว ธมฺมานนฺ"ติ. ๒-
@เชิงอรรถ:  ก.,ม. ปริวตฺติตฺวา       ม.มู. ๑๒/๒๓๘/๒๐๐-๒๐๑
     ยา ปน สุคหิตา สีลกฺขนฺธาทิปาริปูรึเยว อากงฺขมาเนน ปริยาปุตา, น
อุปารมฺภาทิเหตุ, อยํ นิสฺสรณตฺถา. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:- "เตสํ เต ธมฺมา สุคหิตา
ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย สํวตฺตนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สุคหิตตฺตา ภิกฺขเว
ธมฺมานนฺ"ติ. ๑-
     ยํ ปน ปริญฺญาตกฺขนฺโธ ปหีนกิเลโส ภาวิตมคฺโค ปฏิวิทฺธากุปฺโป
สจฺฉิกตนิโรโธ ขีณาสโว เกวลํ ปเวณิปาลนตฺถาย วํสานุรกฺขณตฺถาย ปริยาปุณาติ, อยํ
ภณฺฑาคาริกปริยตฺตีติ. ๒- เอวเมว เตสุ ปิฏเกสุ ติวิโธ ปริยตฺติเภโท เวทิตพฺโพ. ๒-
     วินเย ปน สุปฏิปนฺโน ภิกฺขุ สีลสมฺปทํ นิสฺสาย ติสฺโส วิชฺชา ปาปุณาติ
ตาสํเยว จ ตตฺถ ปเภทวจนโต. สุตฺเต สุปฏิปนฺโน สมาธิสมฺปทํ นิสฺสาย ฉฬภิญฺญา
ปาปุณาติ ตาสํเยว จ ตตฺถ ปเภทวจนโต. อภิธมฺเม สุปฏิปนฺโน ปญฺญาสมฺปทํ นิสฺสาย
จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปาปุณาติ ตาสํเยว จ ตตฺถ ปเภทวจนโต. เอวเมเตสุ สุปฏิปนฺโน
ยถากฺกเมน อิมํ วิชฺชาตฺตยฉฬภิญฺญาจตุปฏิสมฺภิทาปเภทสมฺปตฺตึ ปาปุณาติ.
     วินเย ปน ทุปฺปฏิปนฺโน อนุญฺญาตสุขสมฺผสฺสอตฺถรณปาปุรณาทิสมฺผสฺสสามญฺญโต
ปฏิกฺขิตฺเตสุ อุปาทินฺนกผสฺสาทีสุ อนวชฺชสญฺญี โหติ. วุตฺตมฺปิ เหตํ:- "ตถาหํ
ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา เยเม อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา ภควตา, เต
ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายา"ติ. ๓- ตโต ทุสฺสีลภาวํ ปาปุณาติ. สุตฺเต ทุปฺปฏิปนฺโน
"จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมินฺ"ติอาทีสุ ๔- อธิปฺปายํ
อชานนฺโต ทุคฺคหิตํ คณฺหาติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:- "อตฺตนา ทุคฺคหิเตน อเมฺห เจว
อพฺภาจิกฺขติ, อตฺตานญฺจ ขนติ, พหุญฺจ อปุญฺญํ ปสวตี"ติ. ๕- ตโต มิจฺฉาทิฏฺฐิตํ
ปาปุณาติ. อภิธมฺเม ทุปฺปฏิปนฺโน ธมฺมจินตํ อติธาวนฺโต อจินฺเตยฺยานิปิ จินฺเตติ,
ตโต จิตฺตวิกฺเขปํ ปาปุณาติ. วุตฺตํ เหตํ:- "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว อจินฺเตยฺยานิ น
จินฺเตตพฺพานิ, ยานิ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา"ติ. ๖- เอวเมเตสุ
ทุปฺปฏิปนฺโน ยถากฺกเมน อิมํ ทุสฺสีลภาวมิจฺฉาทิฏฺฐิตาจิตฺตวิกฺเขปปเภทวิปตฺตึ
ปาปุณาติ. เอตฺตาวตา จ:-
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๒๓๙/๒๐๑              ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@ วินย. ๒/๔๑๗/๓๐๕, ม.มู. ๑๒/๒๓๔/๑๙๖    อง. จตุกฺก. ๒๑/๕/๖
@ วินย. ๒/๔๑๗/๓๐๗, ม.มู. ๑๒/๒๓๖/๑๙๙    องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๗๗/๙๑
            ปริยตฺติเภทํ สมฺปตฺตึ           วิปตฺติญฺจาปิ ยํ ยหึ
            ปาปุณาติ ยถา ภิกฺขุ           ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเย
อิติ อยมฺปิ คาถา วุตฺตตฺถา โหติ. เอวํ นานปฺปการโต ปิฏกานิ ญตฺวา เตสํ
วเสน สพฺพมฺเปตํ สงฺคยฺหมานํ ตีณิ ปิฏกานิ โหนฺตีติ. ๑-
        กถํ นิกายโต ปญฺจ นิกายาติ? สพฺพเมว เหตํ ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย
สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย ขุทฺทกนิกาโยติ ปญฺจปฺปเภทํ โหติ.
     ตตฺถ กตโม ทีฆนิกาโย? ติวคฺคสงฺคหานิ พฺรหฺมชาลาทีนิ จตุตฺตึส สุตฺตานิ.
            จตุตฺตึเสว สุตฺตนฺตา           ติวคฺโค ยสฺส สงฺคโห
            เอส ทีฆนิกาโยติ             ปฐโม อนุโลมิโก.
     กสฺมา ปเนส ทีฆนิกาโยติ วุจฺจติ? ทีฆปฺปมาณานํ สุตฺตานํ สมูหโต จ
นิวาสโต จ. สมูหนิวาสา หิ นิกาโยติ ปวุจฺจนฺติ. "นาหํ ภิกฺขเว อญฺญํ เอกนิกายมฺปิ
สมนุปสฺสามิ เอวํ จิตฺตํ, ยถยิทํ ภิกฺขเว ติรจฺฉานคตา ปาณา. ๒- โปณิกนิกาโย
จิกฺขลฺลิกนิกาโย"ติ เอวมาทีนิ เจตฺถ สาธกานิ สาสนโต จ โลกโต จ. เอวํ
เสสานมฺปิ นิกายภาเว วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     กตโม มชฺฌิมนิกาโย? มชฺฌิมปฺปมาณานิ ปญฺจทสวคฺคสงฺคหานิ มูลปริยาย-
สุตฺตาทีนิ ทิยฑฺฒสตํ เทฺว จ สุตฺตานิ.
           ทิยฑฺฒสตสุตฺตนฺตา              เทฺว จ สุตฺตานิ ยตฺถ โส
           นิกาโย มชฺฌิโม ปญฺจ-          ทสวคฺคปริคฺคโห.
     กตโม สํยุตฺตนิกาโย? เทวตาสํยุตฺตาทิวเสน ฐิตานิ โอฆตรณาทีนิ ๓-
สตฺต สุตฺตสหสฺสานิ สตฺต จ สุตฺตสตานิ ทฺวาสฏฺฐิ จ สุตฺตานิ.
           สตฺต สุตฺตสหสฺสานิ             สตฺต สุตฺตสตานิ จ
           ทฺวาสฏฺฐิ เจว สุตฺตนฺตา         เอโส สํยุตฺตสงฺคโห.
        กตโม องฺคุตฺตรนิกาโย? เอเกกองฺคาติเรกวเสน ฐิตานิ จิตฺตปริยาทานาทีนิ
นว สุตฺตสหสฺสานิ ปญฺจ สุตฺตสตานิ สตฺตปญฺญาส จ สุตฺตานิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ     สํ.ข. ๑๗/๑๐๐/๑๑๙    สี. โอฆตรณสุตฺตาทีนิ
           นว สุตฺตสหสฺสานิ                ปญฺจ สุตฺตสตานิ จ
           สตฺตปญฺญาส สุตฺตานิ              สงฺขฺยา องฺคุตฺตเร อยํ.
     กตโม ขุทฺทกนิกาโย? สกลํ วินยปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกํ ขุทฺทกปาฐธมฺมปทาทโย
จ ปุพฺเพ ทสฺสิตา ปญฺจทสปฺปเภทา ฐเปตฺวา จตฺตาโร นิกาเย อวเสสํ พุทฺธวจนนฺติ.
           ฐเปตฺวา จตุโรเปเต             นิกาเย ทีฆอาทิเก
           ตทญฺญํ พุทฺธวจนํ                 นิกาโย ขุทฺทโก มโตติ.
     เอวํ นิกายวเสน ๑- ปญฺจ นิกายา โหนฺติ.
     กถํ องฺควเสน นว องฺคานีติ? สพฺพเมว หิทํ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ
คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวปฺปเภทํ โหติ. ตตฺถ
อุภโตวิภงฺคนิทฺเทสขนฺธกปริวารา สุตฺตนิปาเต มงฺคลสุตฺตรตนสุตฺตนาลกสุตฺตตุวฏก-
สุตฺตาทีนิ อญฺญมฺปิ จ สุตฺตนฺตนามกํ ตถาคตวจนํ "สุตฺตนฺ"ติ เวทิตพฺพํ. สพฺพมฺปิ
สคาถกสุตฺตํ "เคยฺยนฺ"ติ เวทิตพฺพํ, วิเสเสน สํยุตฺตเก สกโลปิ สคาถกวคฺโค. ๒-
สกลมฺปิ อภิธมฺมปิฏกํ นิคฺคาถกสุตฺตํ ยญฺจ อญฺญํ อฏฺฐหิ องฺเคหิ อสงฺคหิตํ
พุทฺธวจนํ, ตํ "เวยฺยากรณนฺ"ติ เวทิตพฺพํ. ธมฺมปทเถรคาถาเถรีคาถา สุตฺตนิปาเต
โนสุตฺตนามิกา สุทฺธิกคาถา จ "คาถา"ติ เวทิตพฺพา. โสมนสฺสญาณมยิกคาถา-
ปฏิสํยุตฺตา เทฺวอสีติสุตฺตนฺตา "อุทานนฺ"ติ เวทิตพฺพา. "วุตฺตํ เหตํ ๓-
ภควตา"ติ ๔-  อาทินยปฺปวตฺตา ทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา "อิติวุตฺตกนฺ"ติ เวทิตพฺพา.
อปณฺณกชาตกาทีนิ ปญฺญาสาธิกานิ ปญฺจ ชาตกสตานิ "ชาตกนฺ"ติ เวทิตพฺพานิ.
"จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา อานนฺเท"ติ ๕- อาทินยปฺปวตฺตา
สพฺเพปิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺตา สุตฺตนฺตา "อพฺภุตธมฺมนฺ"ติ เวทิตพฺพา.
จูฬเวทลฺลมหาเวทลฺลสมฺมาทิฏฺฐิสกฺกปญฺหสงฺขารภาชนียมหาปุณฺณมสุตฺตาทโย สพฺเพปิ
เวทญฺจ ตุฏฺฐิญฺจ ลทฺธา ลทฺธา ปุจฺฉิตสุตฺตนฺตา "เวทลฺลนฺ"ติ เวทิตพฺพา.
เอวเมว องฺคโต นว องฺคานิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิกายโต         ฉ.ม. สคาถาวคฺโค
@ ก. วุตฺตมิทํ      ขุ.อิติ. ๒๕/๑/๒๓๓
@ ที.มหา. ๑๐/๒๐๙/๑๒๗, อง. จตุกฺก. ๒๑/๑๒๙/๑๔๙
     กถํ ธมฺมกฺขนฺธโต จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานีติ? สพฺพเมว หิทํ พุทฺธวจนํ:-
           "ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหิ ๑-    เทฺว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต
            จตุราสีติสหสฺสานิ          เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน"ติ ๒-
เอวํ ปริทีปิตธมฺมกฺขนฺธวเสน จตุราสีติสหสฺสปฺปเภทํ โหติ. ตตฺถ เอกานุสนฺธิกํ
สุตฺตํ เอโก ธมฺมกฺขนฺโธ. ยํ อเนกานุสนฺธิกํ, ตตฺถ อนุสนฺธิวเสน ธมฺมกฺขนฺธคณนา.
คาถาพนฺเธสุ ปญฺหาปุจฺฉนํ เอโก ธมฺมกฺขนฺโธ, วิสฺสชฺชนํ เอโก. อภิธมฺเม
เอกเมกนฺติกทุกภาชนํ เอกเมกญฺจ จิตฺตวารภาชนํ เอโก ๓- ธมฺมกฺขนฺโธ. วินเย
อตฺถิ วตฺถุ, อตฺถิ มาติกา, อตฺถิ ปทภาชนียํ, อตฺถิ อาปตฺติ, อตฺถิ อนาปตฺติ,
อตฺถิ อนฺตราปตฺติ, อตฺถิ ติกจฺเฉโท, ๔- อตฺถิ อเตกิจฺโฉ, อตฺถิ สเตกิจฺโฉ. ๔-
ตตฺถ เอกเมโก โกฏฺฐาโส เอกเมโก ธมฺมกฺขนฺโธติ เวทิตพฺโพ. เอวํ ธมฺมกฺขนฺธโต
จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ.
        เอวเมว ตํ สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ ปญฺจสติกสงฺคีติกาเล สงฺคายนฺเตน
มหากสฺสปปฺปมุเขน วสิคเณน "อยํ ธมฺโม อยํ วินโย, อิทํ ปฐมพุทฺธวจนํ อิทํ
มชฺฌิมพุทฺธวจนํ อิทํ ปจฺฉิมพุทฺธวจนํ, อิทํ วินยปิฏกํ อิทํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อิทํ
อภิธมฺมปิฏกํ, อยํ ทีฆนิกาโย ฯเปฯ อยํ ขุทฺทกนิกาโย, อิมานิ  สุตฺตาทีนิ
นวงฺคานิ, อิมานิ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานี"ติ อิมํ ปเภทํ ววฏฺฐเปตฺวาว
สงฺคีตํ. น เกวลญฺจ อิมเมว, อญฺญมฺปิ อุทานสงฺคหวคฺคสงฺคหเปยฺยาลสงฺคหเอกกนิปาต-
ทุกนิปาตาทินิปาตสงฺคหสํยุตฺตสงฺคหปณฺณาสกสงฺคหาทิมเนกวิธํ ตีสุ ปิฏเกสุ
สนฺทิสฺสมานํ สงฺคหปฺปเภทํ ววฏฺฐเปตฺวาว สตฺตหิ มาเสหิ สงฺคีตํ.
     สงฺคีติปริโยสาเน จสฺส "อิทํ มหากสฺสปตฺเถเรน ทสพลสฺส สาสนํ
ปญฺจวสฺสสหสฺสปฺปริมาณกาลปฺปวตฺตนสมตฺถํ กตนฺ"ติ สญฺชาตปฺปโมทา สาธุการํ วิย
ททมานา อยํ มหาปฐวี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา อเนกปฺปการํ กมฺปิ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ
สมฺปเวธิ, อเนกานิ จ อจฺฉริยานิ ปาตุรเหสุํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คณฺหึ        ขุ. เถร. ๒๖/๑๐๒๗/๓๙๙
@ ม. เอกเมโก     ๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
     เอวํ สงฺคีเต ปเนตฺถ อยํ อภิธมฺโม ปิฏกโต อภิธมฺมปิฏกํ, นิกายโต
ขุทฺทกนิกาโย, องฺคโต เวยฺยากรณํ, ธมฺมกฺขนฺธโต กติปยานิ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ
โหนฺติ.
     ตํ ธารยนฺเตสุ ภิกฺขูสุ ปุพฺเพ เอโก ภิกฺขุ สพฺพสามยิกปริสาย นิสีทิตฺวา
อภิธมฺมโต สุตฺตํ อาหริตฺวา ธมฺมํ กเถนฺโต "รูปกฺขนฺโธ อพฺยากโต, จตฺตาโร
ขนฺธา สิยา กุสลา สิยา อกุสลา สิยา อพฺยากตา. ทสายตนานิ อพฺยากตา, เทฺว
อายตนานิ สิยา กุสลา สิยา อกุสลา สิยา อพฺยากตา. โสฬส ธาตุโย อพฺยากตา,
เทฺว ธาตุโย สิยา กุสลา สิยา อกุสลา สิยา อพฺยากตา. สมุทยสจฺจํ อกุสลํ,
มคฺคสจฺจํ กุสลํ, นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ, ทุกฺขสจฺจํ สิยา กุสลํ สิยา อกุสลํ สิยา
อพฺยากตํ. ทสินฺทฺริยา อพฺยากตา, โทมนสฺสินฺทฺริยํ อกุสลํ,
อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ กุสลํ, จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ สิยา กุสลา สิยา
อพฺยากตา, ฉ อินฺทฺริยานิ สิยา กุสลา สิยา อกุสลา สิยา อพฺยากตา"ติ ธมฺมกถํ
กเถสิ.
     ตสฺมึ ฐาเน เอโก ภิกฺขุ นิสินฺโน "ธมฺมกถิก ตฺวํ สิเนรุํ ปริกฺขิปนฺโต
วิย ทีฆสุตฺตํ อาหรสิ, กึ สุตฺตํ นาเมตนฺ"ติ อาห. อภิธมฺมสุตฺตํ นาม
อาวุโสติ. อภิธมฺมสุตฺตํ กสฺมา อาหรสิ, กึ อญฺญํ พุทฺธภาสิตํ สุตฺตํ อาหริตุํ
น วฏฺฏตีติ? อภิธมฺโม เกน ภาสิโตติ? น เอโส พุทฺธภาสิโตติ. กึ ปน เต
อาวุโส วินยปิฏกํ อุคฺคหิตนฺติ? น อุคฺคหิตํ อาวุโสติ. อวินยธาริตาย มญฺเญ ตฺวํ
อชานนฺโต เอวํ วทสีติ. ๑- วินยมตฺตเมว อาวุโส อุคฺคหิตนฺติ. ตมฺปิ เต ทุคฺคหิตํ,
ปริสปริยนฺเต นิสีทิตฺวา นิทฺทายนฺเตน อุคฺคหิตํ ภวิสฺสติ, ตุมฺหาทิเส หิ
ปพฺพาเชนฺโต วา อุปสมฺปาเทนฺโต วา สาติสาโร โหติ. กึการณา? วินยมตฺตสฺสปิ
ทุคฺคหิตตฺตา. วุตฺตํ เหตํ ตตฺถ "อนาปตฺติ น วิวณฺเณตุกาโม `อิงฺฆ ตาว สุตฺตนฺตํ
วา คาถาโย วา อภิธมฺมํ วา ปริยาปุณสฺสุ, ปจฺฉาปิ วินยํ ปริยาปุณิสฺสสี'ติ ๒-
ภณติ. `สุตฺตนฺเต โอกาสํ การาเปตฺวา อภิธมฺมํ วา วินยํ วา ปุจฺฉติ, อภิธมฺเม
โอกาสํ การาเปตฺวา สุตฺตนฺตํ วา วินยํ วา ปุจฺฉติ, วินเย โอกาสํ การาเปตฺวา
สุตฺตนฺตํ วา อภิธมฺมํ วา ปุจฺฉตี"ติ. ๓- ตฺวํ ปน เอตฺตกมฺปิ น ชานาสีติ.
เอตฺตเกนาปิ ปรวาที นิคฺคหิโต โหติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วเทสีติ       วินย. ๒/๔๔๒/๓๒๑
@ วินย. ๓/๑๒๒๑/๒๒๐
     มหาโคสิงฺคสุตฺตํ ปน อิโตปิ พุทฺธภาสิตภาวการณโต ๑- พลวตรํ. ตตฺร หิ
ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร ๒- อญฺญมญฺญํ ปุจฺฉิตปญฺหญฺจ วิสฺสชฺชนญฺจ อาโรเจตุํ
สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส วิสฺสชฺชนํ อาโรเจนฺโต ๓- "อิธาวุโส
สาริปุตฺต เทฺว ภิกฺขู อภิธมฺมกถํ กเถนฺติ, เต อญฺญมญฺญํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ,
อญฺญมญฺญสฺส ปญฺหํ ปุฏฺฐา วิสฺสชฺเชนฺติ, โน จ สํสาเทนฺติ, ๔- ธมฺมี ๕- จ เนสํ
กถา ปวตฺตินี โหติ. เอวรูเปน โข อาวุโส สาริปุตฺต ภิกฺขุนา โคสิงฺคสาลวนํ
โสเภยฺยา"ติ ๖- อาห. สตฺถา "อาภิธมฺมิกา นาม มม สาสเน ปริพาหิรา"ติ อวตฺวา
สุวณฺณาลิงฺคสทิสํ คีวํ อุนฺนาเมตฺวา ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกํ มหามุขํ ปูเรตฺวา
พฺรหฺมโฆสํ นิจฺฉาเรนฺโต  "สาธุ สาธุ สาริปุตฺตา"ติ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส
สาธุการํ ทตฺวา "ยถา ตํ โมคฺคลฺลาโนว สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺย, โมคฺคลฺลาโน
หิ สาริปุตฺต ธมฺมกถิโก"ติ ๗- อาห. อาภิธมฺมิกภิกฺขูเยว กิร ธมฺมกถิกา นาม,
อวเสสา ธมฺมํ ๘- กเถนฺตาปิ น ธมฺมกถิกา. กสฺมา? เต หิ ธมฺมํ กเถนฺตา กมฺมนฺตรํ
วิปากนฺตรํ รูปารูปปริจฺเฉทํ ธมฺมนฺตรํ อาโลเฬตฺวา กเถนฺติ, อาภิธมฺมิกา ปน
ธมฺมนฺตรํ น อาโลเฬนฺติ. ตสฺมา อาภิธมฺมิโก ภิกฺขุ ธมฺมํ กเถตุ วา มา วา,
ปุจฺฉิตกาเล ปน ปญฺหํ กเถสฺสตีติ อยเมว ๙- เอกนฺตธมฺมกถิโก นาม โหติ. อิทํ
สนฺธาย สตฺถา สาธุการํ ทตฺวา "สุกถิตํ โมคฺคลฺลาเนนา"ติ อาห.
     อภิธมฺมํ ปฏิพาหนฺโต อิมสฺมึ ชินจกฺเก ปหารนฺเทติ, สพฺพญฺญุตญาณํ ปฏิพาหติ,
สตฺถุ เวสารชฺชญาณํ ปฏินิวตฺเตติ, โสตุกามํ ปริสํ วิสํวาเทติ, อริยมคฺเค
อาวรณํ พนฺธติ, อฏฺฐารสสุ เภทกรวตฺถูสุ เอเกกสฺมึ สนฺทิสฺสติ,
อุกฺเขปนียกมฺมนิยสกมฺมตชฺชนียกมฺมารโห ๑๐- โหติ, ตํ ตํ กมฺมํ กตฺวา
อุยฺโยเชตพฺโพ "คจฺฉ วิฆาสาโท หุตฺวา ชีวิสฺสสี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ    ม. ธมฺมเสนาปติมฺหิ สาริปุตฺตตฺเถเร
@ ม. อาโรเจนฺเต      ม. สํสาเรนฺติ     ก. ธมฺมิกา
@ ม. มู. ๑๒/๓๔๓/๓๐๔   ม.มู. ๑๒/๓๔๓/๓๐๔
@ ฉ.ม. ธมฺมกถํ   สี. อยเมว กิร
@๑๐ ฉ.ม. อุกฺเขปนียกมฺมตชฺชนียกมฺมารโห
     อถาปิ เอวํ วเทยฺย "สเจ อภิธมฺโม พุทฺธภาสิโต, ยถา อเนเกสุ สุตฺตสหสฺเสสุ
`เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรตี'ติอาทินา นเยน นิทานํ สชฺชิตํ, เอวมสฺสาปิ
นิทานํ สชฺชิตํ ภเวยฺยา"ติ. โส "ชาตกสุตฺตนิปาตธมฺมปทาทีนํ เอวรูปํ นิทานํ
นตฺถิ, น  เจตานิ น พุทฺธภาสิตานี"ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา อุตฺตริมฺปิ เอวํ วตฺตพฺโพ
"ปณฺฑิต อภิธมฺโม นาเมส สพฺพญฺญุพุทฺธานํเยว วิสโย, น อญฺเญสํ วิสโย. พุทฺธานํ
หิ โอกฺกนฺติ ปากฏา, อภิชาติ ปากฏา, อภิสมฺโพธิ ปากฏา, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ
ปากฏํ, ยมกปาฏิหาริยํ ปากฏํ, ติทิวกฺกโม ๑- ปากโฏ, เทวโลเก เทสิตภาโว
ปากโฏ, เทโวโรหณํ ปากฏํ. ยถา นาม จกฺกวตฺติรญฺโญ หตฺถิรตนํ วา อสฺสรตนํ วา
เถเนตฺวา ยานเก โยเชตฺวา วิจรณํ นาม อฏฺฐานํ อการณํ, จกฺกรตนํ วา ปน
เถเนตฺวา ปลาลสกเฏ โอลมฺเพตฺวา วิจรณํ นาม อฏฺฐานํ อการณํ, โยชนปฺปมาณํ
โอภาสนสมตฺถํ มณิรตนํ วา ปน เถเนตฺวา กปฺปาสปจฺฉิยํ ปกฺขิปิตฺวา วฬญฺชนํ
นาม อฏฺฐานํ อการณํ. กสฺมา? ราชารหภณฺฑตาย. เอวเมว อภิธมฺโม นาม
อญฺเญสํ น วิสโย, สพฺพญฺญุพุทฺธานํเยว วิสโย, เตสํ วเสน เทสิตพฺพเทสนา.
พุทฺธานํ หิ โอกฺกนฺติ ปากฏา ฯเปฯ เทโวโรหณํ ปากฏํ, อภิธมฺมสฺส นิทานกิจฺจํ
นาม นตฺถิ ปณฺฑิตา"ติ. น หิ สกฺกา เอวํ วุตฺเต ปรวาทินา สหธมฺมิกํ
อุทาหรณํ อุทาหริตุํ.
     มณฺฑลารามวาสี ติสฺสคุตฺตตฺเถโร ๒- ปน "มหาโพธินิทาโน เอส อภิธมฺโม นามา"ติ
ทสฺเสตุํ "เยน สฺวาหํ ภิกฺขเว วิหาเรน ปฐมาภิสมฺพุทฺโธ วิหรามิ, ตสฺส ปเทเสน
วิหาสินฺ"ติ ๓- อิมํ  ปเทสวิหารสุตฺตนฺตํ อาหริตฺวา กเถสิ. ทสวิโธ หิ ปเทโส นาม
ขนฺธปเทโส อายตนปเทโส  ธาตุปเทโส สจฺจปเทโส อินฺทฺริยปเทโส ปจฺจยาการปเทโส
สติปฏฺฐานปเทโส ฌานปเทโส นามปเทโส ธมฺมปเทโสติ. เตสุ สตฺถา มหาโพธิมณฺเฑ
ปญฺจกฺขนฺเธ นิปฺปเทสโต ปฏิวิชฺฌิ, อิมํ เตมาสํ เวทนากฺขนฺธวเสเนว วิหาสิ.
ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย นิปฺปเทเสน ปฏิวิชฺฌิ, อิมํ เตมาสํ
ธมฺมายตเน เวทนาวเสน,
@เชิงอรรถ:  ฉ. ติวิกฺกโม, ม. ทิวิกฺกโม   ฉ.ม. ติสฺสภูติตฺเถโร   สํ.ม. ๑๙/๑๑/๑๐
ธมฺมธาตุยญฺจ เวทนาวเสเนว วิหาสิ. จตฺตาริ สจฺจานิ นิปฺปเทเสน ปฏิวิชฺฌิ, อิมํ
เตมาสํ ทุกฺขสจฺเจ เวทนาวเสเนว วิหาสิ. พาวีสตินฺทฺริยานิ นิปฺปเทเสน ปฏิวิชฺฌิ,
อิมํ เตมาสํ เวทนาปญฺจเก ๑- อินฺทฺริยวเสเนว วิหาสิ. ทฺวาทสปทิกํ ปจฺจยาการวฏฺฏํ
นิปฺปเทเสน ปฏิวิชฺฌิ, อิมํ เตมาสํ ผสฺสปจฺจยเวทนาวเสเนว วิหาสิ. จตฺตาโร
สติปฏฺฐาเน นิปฺปเทเสน ปฏิวิชฺฌิ, อิมํ เตมาสํ เวทนาสติปฏฺฐานวเสเนว วิหาสิ.
จตฺตาริ ฌานานิ นิปฺปเทเสน ปฏิวิชฺฌิ, อิมํ เตมาสํ ฌานงฺเคสุ เวทนาวเสเนว
วิหาสิ. นามํ นิปฺปเทเสน ปฏิวิชฺฌิ, อิมํ เตมาสํ ตตฺถ เวทนาวเสเนว วิหาสิ.
ธมฺเม นิปฺปเทเสน ปฏิวิชฺฌิ, อิมํ เตมาสํ เวทนาติกวเสเนว วิหาสีติ เอวํ เถโร
ปเทสวิหารสุตฺตนฺตวเสน อภิธมฺมสฺส นิทานํ กเถสิ.
     คามวาสี สุธมฺมเทวตฺเถโร ๒- ปน เหฏฺฐาโลหปาสาเท ธมฺมํ ปริวตฺเตนฺโต
"อยํ ปรวาที พาหา ปคฺคยฺห อรญฺเญ กนฺทนฺโต วิย อสกฺขิกํ อฏฺฏํ ๓- กโรนฺโต
วิย จ อภิธมฺเม นิทานสฺส อตฺถิภาวมฺปิ น ชานาตี"ติ วตฺวา นิทานํ กเถนฺโต
เอวมาห "เอกํ สมยํ ภควา เทเวสุ วิหรติ ตาวตึเสสุ ปาริจฺฉตฺตกมูเล
ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ. ตตฺร โข ภควา เทวานํ ตาวตึสานํ อภิธมฺมกถํ กเถสิ
`กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา"ติ.
     อญฺเญสุ ปน สุตฺเตสุ เอกเมว นิทานํ, อภิธมฺเม เทฺว นิทานานิ
อธิคมนิทานญฺจ เทสนานิทานญฺจ. ตตฺถ อธิคมนิทานํ ทีปงฺกรทสพลโต ปฏฺฐาย
ยาว มหาโพธิปลฺลงฺกา เวทิตพฺพํ. เทสนานิทานํ ยาว ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนา. เอวํ
อุภยนิทานสมฺปนฺนสฺส อภิธมฺมสฺส นิทานโกสลฺลตฺถํ อิทํ ตาว ปญฺหากมฺมํ
เวทิตพฺพํ "อยํ อภิธมฺโม นาม เกน ปภาวิโต, กตฺถ ปริปาจิโต, กตฺถ
อธิคโต, กทา อธิคโต, เกน อธิคโต, กตฺถ วิจิโต, กทา วิจิโต, เกน
วิจิโต, กตฺถ เทสิโต, กสฺสตฺถาย เทสิโต, กิมตฺถํ เทสิโต, เกหิ ปฏิคฺคหิโต, เก
สิกฺขนฺติ, เก สิกฺขิตสิกฺขา, เก ธาเรนฺติ, กสฺส วจนํ, เกนาภโฏ"ติ.
     ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํ:- เกน ปภาวิโตติ โพธิอภินีหารสทฺธาย ปภาวิโต. กตฺถ
ปริปาจิโตติ อฑฺฒฉกฺเกสุ ชาตกสเตสุ. กตฺถ อธิคโตติ โพธิมูเล. กทา อธิคโตติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เวทนาปญฺจก...   ฉ.ม. สุมนเทวตฺเถโร     ฉ.ม. อฑฺฑํ
วิสาขปุณฺณมายํ. ๑- เกน อธิคโตติ สพฺพญฺญุพุทฺเธน. กตฺถ วิจิโตติ  โพธิมณฺเฑ.
กทา วิจิโตติ รตนฆรสตฺตาเห. เกน วิจิโตติ สพฺพญฺญุพุทฺเธน. กตฺถ เทสิโตติ
เทเวสุ ตาวตึเสสุ. กสฺสตฺถาย เทสิโตติ เทวตานํ อตฺถาย. กิมตฺถํ เทสิโตติ
จตุโรฆนิตฺถรณตฺถํ. เกหิ ปฏิคฺคหิโตติ เทเวหิ. เก สิกฺขนฺตีติ เสขา
ปุถุชฺชนกลฺยาณกา จ. เก สิกฺขิตสิกฺขาติ อรหนฺโต ขีณาสวา. เก ธาเรนฺตีติ เยสํ
วตฺตนฺติ, เต ธาเรนฺติ. กสฺส วจนนฺติ ภควโต วจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
เกนาภโฏติ อาจริยปรมฺปราย.
     อยํ หิ สาริปุตฺตตฺเถโร ภทฺทชิ โสภิโต ปิยชาลี ปิยปาโล ปิยทสฺสี โกสิยปุตฺโต
สิคฺคโว สนฺเทโห โมคฺคลิปุตฺโต ติสฺสทตฺโต ๒- ธมฺมิโย ทาสโก โสณโก เรวโตติ
เอวมาทีหิ ยาว ตติยสงฺคีติกาลา อาภโฏ, ตโต อุทฺธํ เตสํเยว สิสฺสานุสิสฺเสหีติ
เอวํ ตาว ชมฺพูทีปตเล อาจริยปรมฺปราย อาภโฏ. อิมํ ปน ทีปํ:-
            ตโต มหินฺโท อฏฺฏิโย       อุตฺติโย เจว สมฺพโล ๓-
                     ภทฺทนาโม จ ปณฺฑิโต.
            เอเต นาคา มหาปญฺญา     ชมฺพูทีปา อิธาคตาติ. ๔-
        อิเมหิ มหานาเคหิ อาภโฏ, ตโต อุทฺธํ เตสํเยว สิสฺสานุสิสฺสสงฺขาตาย
อาจริยปรมฺปราย ยาวชฺชตนกาลา อาภโฏ.
                         สุเมธกถา
        เอวํ อาภฏสฺส ปนสฺส ยนฺตํ ทีปงฺกรทสพลโต ปฏฺฐาย ยาว มหาโพธิปลฺลงฺกา
อธิคมนิทานํ ยาว ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนา เทสนานิทานญฺจ วุตฺตํ, ตสฺส อาวีภาวตฺถํ
อยมนุปุพฺพิกถา เวทิตพฺพา.
        อิโต กิร กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขยฺยานํ มตฺถเก อมรวตี นาม
นครํ อโหสิ, ตตฺถ สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ ปฏิวสติ อุภโต สุชาโต มาติโต
จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโฐ
ชาติวาเทน อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิสาขาปุณฺณมาสิยํ      ฉ.ม. สุทตฺโต
@ ฉ.ม. อุตฺติโย สมฺพโล ตถา   วินย. ๘/๓/๓
โส อญฺญํ กมฺมํ อกตฺวา พฺราหฺมณสิปฺปเมว อุคฺคณฺหิ. ตสฺส ทหรกาเลเยว
มาตาปิตโร กาลมกํสุ. อถสฺส ราสิวฑฺฒโก อมจฺโจ อายโปฏฺฐกํ อาหริตฺวา
สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิภริเต ๑- คพฺเภ วิวริตฺวา "เอตฺตกนฺเต กุมาร มาตุ สนฺตกํ,
เอตฺตกํ ปิตุ สนฺตกํ, ๒- เอตฺตกํ อยฺยกอยฺยิกานนฺ"ติ ๒- ยาว สตฺตมา
กุลปริวฏฺฏา ธนํ อาจิกฺขิตฺวา "เอตํ ปฏิปชฺชาหี"ติ อาห. สุเมธปณฺฑิโต
จินฺเตสิ "อิมํ ธนํ สํหริตฺวา มยฺหํ ปิตุปิตามหาทโย ปรโลกํ คจฺฉนฺตา เอกํ
กหาปณมฺปิ คเหตฺวา น คตา, มยา ปน คเหตฺวา คมนการณํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ รญฺโญ
อาโรเจตฺวา นคเร เภรึ จาราเปตฺวา มหาชนสฺส ทานํ ทตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ.
อิมสฺมึ ปน ฐาเน สุเมธกถา กเถตพฺพา. วุตฺตํ เหตํ พุทฺธวํเส ๓-:-
        "กปฺเป จ สตสหสฺเส          จตุโร จ อสงฺขิเย
        อมรํ นาม นครํ              ทสฺสเนยฺยํ มโนรมํ.
        ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ          อนฺนปานสมายุตํ
        หตฺถิสทฺทํ อสฺสสทฺทํ            เภริสงฺขรถานิ จ.
        วีณามุทิงฺคสทฺทญฺจ             ตาลสทฺทํ ตเถว จ
        ขาทถ ปิวถ เจว             อนฺนปาเนน โฆสิตํ.
        นครํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ           สพฺพกมฺมมุปาคตํ
        สตฺตรตนสมฺปนฺนํ              นานาชนสมากุลํ.
        สมิทฺธํ เทวนครํว             อาวาสํ ปุญฺญกมฺมินํ
        นคเร อมรวติยา             สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ.
        อเนกโกฏิสนฺนิจฺจโย           ปหูตธนธญฺญวา
        อชฺฌายิโก ๔- มนฺตธโร        ติณฺณํ เวทานปารคู.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิปูริเต   ๒-๒ ฉ.ม. เอตฺตกา อยฺยกปยฺยกานํ สนฺตกาติ
@ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๒/๔๑๖ (สฺยา)       ฉ.ม. อชฺฌายโก
        ลกฺขเณ อิติหาเส จ           สทฺธมฺเม ปารมึ คโต
        รโหคโต นิสีทิตฺวา            เอวํ จินฺเตสิหํ ๑- ตทา.
        ทุกฺโข ปุนพฺภโว นาม          สรีรสฺส ปเภทนํ ๒-
        สมฺโมหมรณํ ทุกฺขํ             ชราย อภิมทฺทนํ.
        ชาติธมฺโม ชราธมฺโม          พฺยาธิธมฺโม จหํ ๓- ตทา
        อชรํ อมรํ เขมํ              ปริเยสิสฺสามิ นิพฺพุตึ.
        ยนฺนูนิมํ ปูติกายํ              นานากุณปปูริตํ
        ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ          อนเปกฺโข อนตฺถิโก.
        อตฺถิ เหหิติ โส มคฺโค         น โส สกฺกา น เหตุเย
        ปริเยสิสฺสามิ ตํ มคฺคํ          ภวโต ปริมุตฺติยา.
        ยถาปิ ทุกฺเข วิชฺชนฺเต         สุขํ นามปิ วิชฺชติ
        เอวํ ภเว วิชฺชมาเน          วิภโว อิจฺฉิตพฺพโก.
        ยถาปิ  อุเณฺห วิชฺชนฺเต        อปรํ ๔- วิชฺชติ สีตลํ
        เอวํ ติวิธคฺคิ วิชฺชนฺเต         นิพฺพานํ อิจฺฉิตพฺพกํ.
        ยถาปิ ปาเป วิชฺชนฺเต         กลฺยาณมปิ วิชฺชติ
        เอวเมว ชาติ วิชฺชนฺเต        อชาติ อิจฺฉิตพฺพกา.
        ยถา คูถคโต ปุริโส           ตฬากํ ทิสฺวาน ปูริตํ
        น คเวสติ ตํ ตฬากํ           น โทโส ตฬากสฺส โส.
        เอวํ กิเลสมลโธเว           วิชฺชนฺเต อมตนฺตเฬ
        น คเวสติ  ตํ ตฬากํ          น โทโส อมตนฺตเฬ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จินฺเตสหํ         ฉ.ม. สรีรสฺส จ เภทนํ
@ ฉ.ม. สหํ     ม. อปรมฺปิ
        ยถา อรีหิ ปริรุทฺโธ           วิชฺชนฺเต คมนมฺปเถ
        น ปลายติ โส ปุริโส          น โทโส อญฺชสสฺส โส.
        เอวํ กิเลสปริรุทฺโธ           วิชฺชมาเน สิเว ปเถ
        น คเวสติ ตํ มคฺคํ            น โทโส สิวมญฺชเส.
        ยถาปิ พฺยาธิโก ปุริโส         วิชฺชมาเน ติกิจฺฉเก
        น ติกิจฺฉาเปติ ตํ พฺยาธึ        น โส โทโส ติกิจฺฉเก.
        เอวํ กิเลสพฺยาธีหิ            ทุกฺขิโต ปริปีฬิโต
        น คเวสติ ตํ อาจริยํ          น โส โทโส วินายเก.
        ยถาปิ กุณปํ ปุริโส            กณฺเฐ พนฺธํ ๑- ชิคุจฺฉิยํ
        โมจยิตฺวาน คจฺเฉยฺย          สุขี เสรี สยํ  วสี.
        ตเถวิมํ ปูติกายํ              นานากุณปสญฺจยํ
        ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ          อนเปกฺโข อนตฺถิโก.
        ยถา อุจฺจารฏฺฐานมฺหิ          กรีสํ นรนาริโย
        ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉนฺติ           อนเปกฺโข อนตฺถิกา.
        เอวเมวาหํ อิมํ กายํ          นานากุณปปูริตํ
        ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ           วจฺจํ กตฺวา ยถา กุฏึ.
        ยถาปิ  ชชฺชรํ นาวํ           ปลุคฺคํ อุทกคาหิณึ
        สามิกา ฉฑฺฑยิตฺวาน ๒-        อนเปกฺขา อนตฺถิกา.
        เอวเมวาหํ อิมํ กายํ          นวจฺฉิทฺทํ ธุวสฺสวํ
        ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ           ชิณฺณนาวํว สามิกา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. พทฺธํ            ฉ.ม. สามี ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ
        ยถาปิ ปุริโส โจเรหิ           คจฺฉนฺโต ภณฺฑมาทิย
        ภณฺฑจฺเฉทภยํ ทิสฺวา            ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉติ.
        เอวเมว อยํ กาโย            มหาโจรสโม วิย
        ปหายิมํ คมิสฺสามิ              กุสลจฺเฉทนา ภยา.
        เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน            เนกโกฏิสตํ ธนํ
        นาถานาถานํ ทตฺวาน           หิมวนฺตํ อุปาคมึ.
        หิมวนฺตสฺสาวิทูเร              ธมฺมิโก ๑- นาม ปพฺพโต
        อสฺสโม สุกโต มยฺหํ            ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
        จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ            ปญฺจโทสวิวชฺชิตํ
        อฏฺฐคุณสมูเปตํ                อภิญฺญาพลมาหรึ.
        สาฏกํ ปชหึ ตตฺถ              นวโทสมุปาคตํ
        วากจีรํ นิวาเสสึ              ทฺวาทสคุณมุปาคตํ.
        อฏฺฐโทสสมากิณฺณํ              ปชหึ ปณฺณสาลกํ
        อุปาคมึ รุกฺขมูลํ               คุเณหิ ๒- ทสหุปาคตํ.
        วาปิตํ โรปิตํ ธญฺญํ             ปชหึ นิรวเสสโต
        อเนกคุณสมฺปนฺนํ               ปวตฺตผลมาทิยึ.
        ตตฺถปฺปธานํ ปทหึ              นิสชฺชฏฺฐานจงฺกเม
        อพฺภนฺตรมฺหิ สตฺตาเห           อภิญฺญาพล ปาปุณินฺ"ติ.
    ตตฺถ อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตาติ อิมาย ปาลิยา
สุเมธปณฺฑิเตน ๓- ปพฺพชิสฺสามีติ นิกฺขมนฺเตน ๓- อสฺสมปณฺณสาลา จงฺกมา สหตฺถา
@เชิงอรรถ:  สี. ธมฺมโก        ฉ.ม. คุเณ    ๓-๓ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
มาปิตา วิย วุตฺตา, อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ:- มหาสตฺตญฺหิ  "หิมวนฺตํ อชฺโฌคเหตฺวา
อชฺช ธมฺมิกํ ปพฺพตํ ปวิสิสฺสามี"ติ นิกฺขนฺตํ ทิสฺวา สกฺโก เทวานมินฺโท
วิสฺสุกมฺมํ เทวปุตฺตํ อามนฺเตสิ "อยํ สุเมธปณฺฑิโต `ปพฺพชิสฺสามี'ติ นิกฺขนฺโต,
คจฺฉ ตาต มหาสตฺตสฺส วสนฏฺฐานํ มาเปหี"ติ. โส ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา
รมณียํ อสฺสมปทํ สุคุตฺตํ ปณฺณสาลํ มโนรมํ จงฺกมํ จ มาเปสิ. ภควา ปน
ตทา อตฺตโน ปุญฺญานุภาเวน นิปฺผนฺนํ ตํ อสฺสมปทํ สนฺธาย "สาริปุตฺต ตสฺมึ
ธมฺมิกปพฺพเต:-
        อสฺสโม สุกโต มยฺหํ          ปณฺณสาลา สุมาปิตา
        จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ          ปญฺจโทสวิวชฺชิตนฺ"ติ
อาห. ตตฺถ อสฺสโม สุกโต มยฺหนฺติ สุกโต มยา. ปณฺณสาลา สุมาปิตาติ
ปณฺณจฺฉาทนา ๑- สาลาปิ เม สุมาปิตา อโหสิ.
        ปญฺจโทสวิวชฺชิตนฺติ ปญฺจิเม จงฺกมโทสา นาม ถทฺธวิสมตา อนฺโตรุกฺขตา
คหนจฺฉนฺนตา อติสมฺพาธตา อติวิสาลตาติ. ถทฺธวิสมภูมิภาคสฺมึ หิ จงฺกเม
จงฺกมนฺตสฺส ปาทา รุชฺชนฺติ, โผฏา อุฏฺฐหนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคตํ น ลภติ,
กมฺมฏฺฐานํ วิปชฺชติ. มุทุสมตเล ปน ผาสุวิหารํ อาคมฺม กมฺมฏฺฐานํ สมฺปชฺชติ.
ตสฺมา ถทฺธวิสมภูมิภาคตา ๒- จงฺกเม ปฐโม โทโสติ เวทิตพฺพา. ๒- จงฺกมนสฺส อนฺโต
วา มชฺเฌ วา โกฏิยํ วา รุกฺเข สติ ปมาทมาคมฺม จงฺกมนฺตสฺส นลาฏํ วา สีสํ วา
ปฏิหญฺญตีติ อนฺโตรุกฺขตา ทุติโย โทโส. ติณลตาทิคหนจฺฉนฺเน จงฺกเม จงฺกมนฺโต
อนฺธการเวลายํ อุรคาทิเก ปาเณ อกฺกมิตฺวา วา มาเรติ, เตหิ วา ทฏฺโฐ ทุกฺขํ
อาปชฺชตีติ คหนจฺฉนฺนตา ตติโย โทโส. อติสมฺพาเธ จงฺกเม วิตฺถารโต รตนิเก วา
อฑฺฒรตนิเก วา จงฺกมนฺตสฺส ปริจฺเฉเท ปกฺขลิตฺวา นขาปิ องฺคุลิโยปิ ภิชฺชนฺตีติ
อติสมฺพาธตา จตุตฺโถ โทโส. อติวิสาเล จงฺกเม จงฺกมนฺตสฺส จิตฺตํ วิธาวติ,
เอกคฺคตํ น ลภตีติ อติวิสาลตา ปญฺจโม โทโส. ปุถุลโต ปน ทิยฑฺฒรตนํ ทฺวีสุ
ปสฺเสสุ รตนมตฺตํ อนุจงฺกมนํ ทีฆโต สฏฺฐิหตฺถํ มุทุตลํ สมวิปฺกิณฺณวาลุกํ จงฺกมนํ
@เชิงอรรถ:  ฉ. ปณฺณจฺฉทนา, ม. ปณฺณจฺฉนฺนา  ๒-๒ ฉ.ม. เอโก โทโสติ เวทิตพฺโพ
วฏฺฏติ เจติยคิริมฺหิ ทีปปฺปสาทกมหามหินฺทตฺเถรสฺส จงฺกมนํ วิย, ตาทิสนฺตํ อโหสิ.
เตนาห "จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ, ปญฺจโทสวิวชฺชิตนฺ"ติ.
        อฏฺฐคุณสมูเปตนฺติ อฏฺฐหิ สมณสุเขหิ อุเปตํ. อฏฺฐิมานิ สมณสุขานิ นาม
ธนธญฺญาทิปริคฺคหาภาโว, อนวชฺชปิณฺฑปริเยสนภาโว, ๑- นิพฺพุตปิณฺฑปริภุญฺชนภาโว,
รฏฺฐํ ปีเฬตฺวา ธนสารํ วา ทาสีทาสกหาปณาทีนิ ๒- วา คณฺหนฺเตสุ ราชกุเลสุ
รฏฺฐปีฬนกิเลสาภาโว, อุปกรเณสุ นิจฺฉนฺทราคภาโว, โจรวิโลเป นิพฺภยภาโว,
ราชราชมหามตฺเตหิ อสํสฏฺฐภาโว, จตูสุ ทิสาสุ อปฺปฏิหตภาโวติ. อิทํ วุตฺตํ
โหติ "ยถา ตสฺมึ อสฺสเม วสนฺเตน สกฺกา โหนฺติ ๓- อิมานิ อฏฺฐ สมณสุขานิ วินฺทิตุํ,
เอวํ อฏฺฐคุณสมูเปตํ ตํ อสฺสมํ มาเปสินฺ"ติ.
        อภิญฺญาพลมาหรินฺติ ปจฺฉา ตสฺมึ อสฺสเม วสนฺโต กสิณปริกมฺมํ กตฺวา
อภิญฺญานญฺจ สมาปตฺตีนญฺจ อุปฺปาทนตฺถาย อนิจฺจโต ทุกฺขโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา
ถามปฺปตฺตํ วิปสฺสนาพลมาหรึ. ยถา ตสฺมึ วสนฺโต ตํ พลํ อาหริตุํ สกฺโกมิ,
เอวนฺตํ อสฺสมนฺตสฺส อภิญฺญตฺถาย วิปสฺสนาพลสฺส อนุจฺฉวิกํ กตฺวา มาเปสินฺติ
อตฺโถ.
              สาฏกํ ปชหึ ตตฺถ     นวโทสมุปาคตํ
              วากจีรํ นิวาเสสึ     ทฺวาทสคุณมุปาคตนฺติ.
        สาฏกํ ปชหึ ตตฺถ, นวโทสมุปาคตนฺติ เอตฺถายํ อนุปุพฺพิกถา:- ตทา กิร
กุฏิเลณจงฺกมาทิปฏิมณฺฑิตํ ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขสญฺฉนฺนํ รมณียํ มธุรสลิลาสยํ
อปคตพาลมิคภึสนกสกุณํ ปวิเวกกฺขมํ อสฺสมํ มาเปตฺวา อลงฺกตจงฺกมสฺส อุโภสุ
อนฺเตสุ อาลมฺพนผลกํ สํวิธาย นิสีทนตฺถาย จงฺกมนเวมชฺเฌ สมตลํ มุคฺควณฺณํ
สิลํ มาเปตฺวา อนฺโตปณฺณสาลาย ชฏามณฺฑลวากจีรติทณฺฑกุณฺฑิกาทิเก ตาปสปริกฺขาเร
มณฺฑเป ปานียฆฏปานียสงฺขปานียสราวกานิ ๔- อคฺคิสาลาย องฺคารกปลฺลทารุอาทีนีติ
เอวํ ยํ ยํ ปพฺพชิตานํ อุปกรณาย ๕- สมฺปวตฺตติ, ตํ ตํ สพฺพํ มาเปตฺวา
@เชิงอรรถ:  สี. อนวชฺชปิณฺฑปาตปริเยสนภาโว      ฉ.ม. สีสกหาปณาทีนิ   ม. โหติ
@ สี. ปานียกูฏ....   ฉ.ม. อุปการาย
ปณฺณสาลาย ภิตฺติยํ "เย เกจิ ปพฺพชิตุกามา อิเม ปริกฺขาเร คเหตฺวา ปพฺพชนฺตู"ติ
อกฺขรานิ ฉินฺทิตฺวา เทวโลกเมว คเต วิสฺสุกมฺมเทวปุตฺเต สุเมธปณฺฑิโต หิมวนฺตปาเท
คิริกนฺทรานุสาเรน อตฺตโน นิวาสานุรูปํ ผาสุกฏฺฐานํ วิจินนฺโต ๑- นทีนิวตฺตเน
วิสฺสุกมฺมนิมฺมิตํ สกฺกทตฺติยํ รมณียํ อสฺสมปทํ ทิสฺวา จงฺกมโกฏิยํ คนฺตฺวา
ปทวลญฺชํ อปสฺสนฺโต "ธุวปพฺพชิตา ธุรคาเม ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา กิลนฺตรูปา
อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนา ภวิสฺสนฺตี"ติ จินฺเตตฺวา โถกํ อาคเมตฺวา
"อติวิย จิรายนฺติ, ชานิสฺสามี"ติ ปณฺณสาลทฺวารํ ๒- วิวริตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา
อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต มหาภิตฺติยํ อกฺขรานิ วาเจตฺวา "มยฺหํ กปฺปิยปริกฺขารา
เอเต, อิเม คเหตฺวา ปพฺพชิสฺสามี"ติ อตฺตนา นิวตฺถปารุปนสาฏกยุคลํ ปชหิ. เตนาห
"สาฏกํ ปชหึ ตตฺถา"ติ. เอวํ ปวิฏฺโฐหํ สาริปุตฺต ตสฺสํ ปณฺณสาลายํ สาฏกํ ปชหึ.
        นวโทสมุปาคตนฺติ สาฏกํ ปชหนฺโต นว โทเส ทิสฺวา ปชหินฺติ ทีเปติ.
ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตานํ หิ สาฏกสฺมึ นว โทสา อุปฏฺฐหนฺติ. เตสุ ตสฺส
มหคฺฆภาโว เอโก โทโส, ปรปฏิพทฺธตาย อุปฺปชฺชนภาโว เอโก, ปริโภเคน
ลหุกกิลิสฺสนภาโว เอโก, กิลิฏฺโฐ หิ ๓- โธวิตพฺโพ จ รชิตพฺโพ จ โหติ, ปริโภเคน
ชิณฺณภาโว ๔- เอโก, ชิณฺณสฺส หิ ตุนฺนํ วา อคฺคฬทานํ วา กตฺตพฺพํ โหติ. ปุน
ปริเยสนาย ทุรภิสมฺภวภาโว เอโก, ตาปสปพฺพชฺชาย อสารุปฺปภาโว เอโก,
ปจฺจตฺถิกานํ สาธารณภาโว เอโก, ลหุกภาเวน  ๕- ยถา หิ ตํ ปจฺจตฺถิกา น คณฺหนฺติ,
เอวํ โคเปตพฺโพ โหติ. ปริภุญฺชนฺตสฺส วิภูสนฏฺฐานภาโว เอโก, คเหตฺวา จรนฺตสฺส
ขนฺธภารมหิจฺฉภาโว เอโกติ.
        วากจีรํ นิวาเสสินฺติ ตทา อหํ สาริปุตฺต อิเม นว โทเส ทิสฺวา สาฏกํ
ปหาย วากจีรํ นิวาเสสึ, มุญฺชติณํ หีรํ หีรํ กตฺวา คณฺฐิตฺวา กตํ วากจีรํ
นิวาสนปารุปนตฺถาย อาทิยินฺติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โอโลเกนฺโต       ฉ.ม. ปณฺณสาลกุฏิทฺวารํ       สี. กิลิฏฺเฐ จ
@ ฉ.ม. ชีรณภาโว         ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
        ทฺวาทสคุณมุปาคตนฺติ ทฺวาทสหิ อานิสํเสหิ สมนฺนาคตํ, วากจีรสฺมึ หิ
ทฺวาทส อานิสํสา:- อปฺปคฺฆํ สุนฺทรํ กปฺปิยนฺติ อยํ ตาว เอโก อานิสํโส, สหตฺถา
กาตุํ สกฺกาติ อยํ ทุติโย, ปริโภเคน สณิกํ กิลิสฺสติ, โธวิยมาเนปิ ปปญฺโจ
นตฺถีติ อยํ ตติโย, ปริโภเคน ชิณฺเณปิ สิพฺพิตพฺพาภาโว จตุตฺโถ, ปุน ปริเยสนฺตสฺส
สุเขน กรณภาโว ปญฺจโม, ตาปสปพฺพชฺชาย สารุปฺปภาโว ฉฏฺโฐ, ปจฺจตฺถิกานํ
นิปฺปริโภคภาโว ๑- สตฺตโม, ปริภุญฺชนฺตสฺส วิภูสนฏฺฐานาภาโว อฏฺฐโม,  ธารเณ
สลฺลหุกภาโว นวโม, จีวรปจฺจเย อปฺปิจฺฉภาโว ทสโม, วากุปฺปตฺติยา
ธมฺมิกานวชฺชภาโว เอกาทสโม, วากจีเร นฏฺเฐปิ อนเปกฺขภาโว ทฺวาทสโมติ.
               อฏฺฐโทสสมากิณฺณํ      ปชหึ ปณฺณสาลกํ
               อุปาคมึ รุกฺขมูลํ      คุเณหิ ทสหุปาคตนฺติ.
     อฏฺฐโทสสมากิณฺณํ, ปชหึ ปณฺณสาลกนฺติ กถํ ปชหึ? โส กิร ตํ วรสาฏกยุคํ
โอมุญฺจนฺโต จีวรวํเส ลคฺคิตํ อโนชปุปฺผทามสทิสํ รตฺตวากจีรํ คเหตฺวา นิวาเสตฺวา
ตสฺส อุปริ อปรํ สุวณฺณวณฺณํ วากจีรํ ปริทหิตฺวา ปุนฺนาคปุปฺผสนฺถรสทิสํ สขุรํ
อชินจมฺมํ เอกํสํ กตฺวา ชฏามณฺฑลํ ปฏิมุญฺจิตฺวา จูฬาย สทฺธึ นิจฺจลภาวกรณตฺถํ
สารสูจึ ปเวเสตฺวา มุตฺตาชาลสทิสาย สิกฺกาย ปวาฬวณฺณกุณฺฑิกํ โอทหิตฺวา
ตีสุ ฐาเนสุ วงฺกกาชํ อาทาย เอกิสฺสา กาชโกฏิยา กุณฺฑิกํ, เอกิสฺสา
องฺกุสกปจฺฉิติทณฺฑกาทีนิ ๒- โอลคฺเคตฺวา ขาริกาชํ ๓- อํเส กตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน
กตฺตรทณฺฑํ คเหตฺวา ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา สฏฺฐิหตฺเถ มหาจงฺกเม อปราปรํ
จงฺกมนฺโต อตฺตโน เวสํ โอโลเกตฺวา "มยฺหํ มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, โสภติ วต เม
ปพฺพชฺชา, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธาทีหิ สพฺเพหิ วีรปุริเสหิ ๔- วณฺณิตา โถมิตา อยํ
ปพฺพชฺชา นาม, ปหีนํ เม คิหิพนฺธนํ, นิกฺขนฺโตสฺมิ เนกฺขมฺมํ, ลทฺธา เม
อุตฺตมปพฺพชฺชา, กริสฺสามิ สมณธมฺมํ, ลภิสฺสามิ มคฺคผลสุขนฺ"ติ อุสฺสาหชาโต
ขาริกาชํ โอตาเรตฺวา จงฺกมเวมชฺเฌ มุคฺควณฺณสิลาปตฺเต สุวณฺณปฏิมา
วิย นิสินฺโน ทิวสภาคํ วีตินาเมตฺวา สายณฺหสมเย ปณฺณสาลํ
ปวิสิตฺวา วิทลมญฺจกปสฺเส ๕- กฏฺฐตฺถริกาย นิปนฺโน สรีรํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิรุปโภคภาโว        สี. องฺกุสปจฺฉิติทณฺฑกาทีนิ
@ สี. ขาริภารํ. เอวมุปริปิ     ฉ.ม. ธีรปุริเสหิ      ม. พิรล...
อุตุํ คาหาเปตฺวา พลวปจฺจูสสมเย ปพุชฺฌิตฺวา อตฺตโน อาคมนํ อาวชฺเชสิ "โสหํ
ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา อมิตโภคํ อนนฺตยสํ ปหาย อรญฺญํ ปวิสิตฺวา
เนกฺขมฺมคเวสโก ๑- หุตฺวา ปพฺพชิโต, อิโต ปฏฺฐาย ปมาทจารํ จริตุํ น วฏฺฏติ,
ปวิเวกํ หิ ปหาย วิจรนฺตํ มิจฺฉาวิตกฺกมกฺขิกา ขาทนฺติ, อิทานิ มยา
ปวิเวกมนุพฺรูหิตุํ วฏฺฏติ, อหํ หิ ฆราวาสปลิโพธํ ๒- ทิสฺวา นิกฺขนฺโต, อยญฺจ
มนาปา ปณฺณสาลา, เพลุวปกฺกวณฺณา ปริภณฺฑกตา ภูมิ, รชตวณฺณา เสตภิตฺติโย,
กโปตปาทวณฺณํ ปณฺณจฺฉทนํ, วิจิตฺตตฺถรณวณฺโณ วิทลมญฺจโก, นิวาสผาสุกํ วสนฏฺฐานํ,
น อิโต อติเรกตรา วิย เม เคหสมฺปทา ปญฺญายตี"ติ ปณฺณสาลาย โทเส วิจินนฺโต
อฏฺฐ โทเส ปสฺสิ. ปณฺณสาลาปริโภคสฺมึ หิ อฏฺฐ อาทีนวา:- มหาสมารมฺเภน ๓-
ทพฺพสมฺภาเร สโมธาเนตฺวา กรณปริเยสนภาโว เอโก อาทีนโว, ติณปณฺณมตฺติกาสุ
ปติตาสุ ตาสํ ปุนปฺปุนํ ฐเปตพฺพตาย นิพทฺธํ ปฏิชคฺคนภาโว ทุติโย, เสนาสนํ
นาม มหลฺลกสฺส ปาปุณาติ, อเวลาย วุฏฺฐาปิยมานสฺส จิตฺเตกคฺคตา น โหตีติ
อุฏฺฐาปนียภาโว ตติโย, สีตุณฺหปฏิฆาเตน กายสฺส สุขุมาลกรณภาโว จตุตฺโถ, เคหํ
ปวิฏฺเฐน ยงฺกิญฺจิ ปาปํ กาตุํ สกฺกาติ ครหปฏิจฺฉาทนภาโว ปญฺจโม, "มยฺหํ
เคหนฺ"ติ ปริคฺคหกรณภาโว ฉฏฺโฐ, เคหสฺส อตฺถิภาโว นาเมส ทุติยิกวาโส
วิยาติ สตฺตโม, โอกามงฺกุณฆรโคลิกาทีนํ ๔- สาธารณตาย พหุสาธารณภาโว อฏฺฐโมติ
อิเม อฏฺฐ อาทีนเว ทิสฺวา มหาสตฺโต ปณฺณสาลํ ปชหิ. เตนาห "อฏฺฐโทสสมากิณฺณํ,
ปชหึ ปณฺณสาลกนฺ"ติ.
     อุปาคมึ รุกฺขมูลํ, คุเณหิ ทสหุปาคตนฺติ ฉนฺนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทสหิ คุเณหิ
อุเปตํ รุกฺขมูลํ อุปาคโตสฺมีติ วทติ.
     ตตฺริเม ทส คุณา:- อปฺปสารมฺภตา ๕- เอโก คุโณ, อุปคมนมตฺตเมว หิ
ตตฺถ โหตีติ. อปฺปฏิชคฺคนตา ทุติโย, ตํ หิ สมฺมฏฺฐมฺปิ อสมฺมฏฺฐมฺปิ ปริโภคผาสุกํ
โหติเยว. อนุฏฺฐาปนียภาโว ตติโย, ครหํ น ปฏิจฺฉาเทติ, ตตฺถ หิ ปาปํ กโรนฺโต
@เชิงอรรถ:  สี. เนกฺขมฺมํ คเวสนฺโต    ฉ. ฆราวาสํ ปลิโพธโต, ม. ฆราวาสปลิโพธโต อาทีนวํ
@ ม. มหาสมฺภาเรน        ฉ.ม. อูกามงฺคุลฆรโคลิกาทีนํ, สี.
@อูกามงฺกุณฆรโคลิกาทีนํ       ฉ. อปฺปสมารมฺภตา, ม. อปฺปสมฺภารตา
ลชฺชตีติ ครหาย อปฺปฏิจฺฉาทนภาโว จตุตฺโถ, อพฺโภกาสาวาโส วิย กายํ น
สนฺถมฺเภตีติ กายสฺส อสนฺถมฺภนภาโว ปญฺจโม, ปริคฺคหกรณาภาโว ฉฏฺโฐ,
เคหาลยปฏิกฺเขโป สตฺตโม, พหุสาธารเณ เคเห วิย "ปฏิชคฺคิสฺสามิ นํ, นิกฺขมถา"ติ
นีหรณาภาโว อฏฺฐโม, วสนฺตสฺส สปฺปีติกภาโว นวโม, รุกฺขมูลเสนาสนสฺส
คตคตฏฺฐาเน สุลภตาย อนเปกฺขภาโว ทสโมติ, อิเม ทส คุเณ ทิสฺวา รุกฺขมูลํ
อุปาคโตสฺมีติ วทติ.
     อิมานิ เอตฺตกานิ การณานิ สลฺลกฺเขตฺวา มหาสตฺโต ปุนทิวเส ภิกฺขาย
คามํ ปาวิสิ. อถสฺส สมฺปตฺตคาเม มนุสฺสา มหนฺเตน อุสฺสาเหน ภิกฺขํ อทํสุ. โส
ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา อสฺสมํ อาคมฺม นิสีทิตฺวา จินฺเตสิ "นาหํ `อาหารํ น
ลภามี'ติ ปพฺพชิโตสฺมิ, สินิทฺธาหาโร นาเมส มานมทปุริสมเท วฑฺเฒติ,
อาหารมูลกสฺส จ ทุกฺขสฺส อนฺโต นตฺถิ, ยนฺนูนาหํ วาปิตโรปิตธญฺญนิพฺพตฺตํ อาหารํ
ปชหิตฺวา ๑- นิรวเสสโต อเนกคุณสมฺปนฺนํ ปวตฺตผลมาทิยินฺติ
วาปิตโรปิตธญฺญนิพฺพตฺตํ อาหารํ ปชหิตฺวา  ๑- ปวตฺตผลโภชโน ๒-
ภเวยฺยนฺ"ติ. โส ตโต ปฏฺฐาย ตถา กตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต
สตฺตาหพฺภนฺตเร อฏฺฐ  สมาปตฺติโย ปญฺจ จ อภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตสิ.
เตน วุตฺตํ:-
        "วาปิตํ โรปิตํ ธญฺญํ           ปชหึ นิรวเสสโต
        อเนกคุณสมฺปนฺนํ              ปวตฺตผลมาทิยึ.
        ตตฺถปฺปธานํ ปทหึ             นิสชฺชฏฺฐานจงฺกเม
        อพฺภนฺตรมฺหิ สตฺตาเห          อภิญฺญาพล ปาปุณินฺ"ติ.
        เอวํ เม สิทฺธิปตฺตสฺส          วสีภูตสฺส สาสเน
        ทีปงฺกโร นาม ชิโน           อุปฺปชฺชิ โลกนายโก.
        อุปฺปชฺชนฺเต จ ชายนฺเต        พุชฺฌนฺเต ธมฺมเทสเน
        จตุโร นิมิตฺเต นาทกฺขึ ๓-      ฌานรติสมปฺปิโต.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ     สี. ปวตฺตผลโภชี    ฉ.ม.  นาทฺทสํ
        ปจฺจนฺตเทสวิสเย             นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ
        ตสฺส อาคมนํ มคฺคํ            โสเธนฺติ ตุฏฺฐมานสา.
        อหนฺเตน สมเยน             นิกฺขมิตฺวา สกสฺสมา
        ธุนนฺโต วากจีรานิ            คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา.
        เวทชาตํ ชนํ ทิสฺวา           ตุฏฺฐหฏฺฐํ ปโมทิตํ
        โอโรหิตฺวาน คคนา           มนุสฺเส ปุจฺฉิ ตาวเท.
        ตุฏฺฐหฏฺโฐ ปมุทิโต            เวทชาโต มหาชโน
        กสฺส โสธิยเต ๑- มคฺโค ๒-    อญฺชสํ วฏุมายนํ.
        เต เม ปุฏฺฐา วิยากํสุ ๓-      พุทฺโธ โลเก อนุตฺตโร
        ทีปงฺกโร นาม ชิโน           อุปฺปชฺชิ โลกนายโก
        ตสฺส โสธิยเต มคฺโค          อญฺชสํ วฏุมายนํ.
        พุทฺโธติ มม ๔- สุตฺวาน        ปีติ อุปฺปชฺชิ ตาวเท
        พุทฺโธ พุทฺโธติ กถยนฺโต        โสมนสฺสํ ปเวทยึ.
        ตตฺถ ฐตฺวา วิจินฺเตสึ          ตุฏฺโฐ สํวิคฺคมานโส
        อิธ พีชานิ โรปิสฺสํ            ขโณ เว มา อุปจฺจคา.
        ยทิ พุทฺธสฺส โสเธถ           เอโกกาสํ ททาถ เม
        อหมฺปิ โสธยิสฺสามิ            อญฺชสํ วฏุมายนํ.
        อทํสุ เต มโมกาเส ๕-        โสเธตุํ อญฺชสํ ตทา
        พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต       มคฺคํ โสเธมหนฺตทา.
        อนิฏฺฐิเต มโมกาเส           ทีปงฺกโร มหามุนิ
        จตูหิ สตสหสฺเสหิ             ฉฬภิญฺเญหิ ตาทิหิ
        ขีณาสเวหิ วิมเลหิ            ปฏิปชฺชิ อญฺชสํ ชิโน.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โสธียติ       ก. มคฺคํ        ก. พฺยากรึสุ
@ ก. นามํ, ฉ.ม. วจนํ        ก., ฉ.ม., อิ. มโมกาสํ
        ปจฺจุคฺคมนา วตฺตนฺติ           วชฺชนฺติ เภริโย พหู
        อาโมทิตา นรมรู             สาธุการํ ปวตฺตยุํ.
        เทวา มนุสฺเส ปสฺสนฺติ         ๑- มนุสฺสา ปสฺสนฺติ เทวตา ๑-
        อุโภปิ เต ปญฺชลิกา           อนุยนฺติ ตถาคตํ.
        เทวา ทิพฺเพหิ ตุริเยหิ         มนุสฺสา มานุสฺสเกหิ ๒- จ
        อุโภปิ เต วชฺชยนฺตา          อนุยนฺติ ตถาคตํ.
        ทิพฺพํ มนฺทารวํ ปุปฺผํ           ปทุมํ ปาริฉตฺตกํ
        ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ             ๓- อากาเส นภคา ๓- มรู.
        ทิพฺพํ จนฺทนจุณฺณญฺจ            วรคนฺธญฺจ เกวลํ
        ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ ๔-          อากาเส นภคา มรู.
        จมฺปกํ สลฬํ นีปํ              นาคปุนฺนาคเกตกํ
        ทิโสทิสํ อุกฺขิปนฺติ             ภูมิตลคตา  นรา.
        เกเส มุญฺจิตฺวาหํ ตตฺถ         วากจีรญฺจ จมฺมกํ
        กลเล ปตฺถริตฺวาน            อวกุชฺโช นิปชฺชหํ.
        อกฺกมิตฺวาน มํ พุทฺโธ          สห สิสฺเสหิ คจฺฉตุ
        มา นํ กลลํ ๕- อกฺกมิตฺถ ๖-    หิตาย เม ภวิสฺสติ.
        ปฐวิยํ นิปนฺนสฺส              เอวํ เม อาสิ เจตโส
        อิจฺฉมาโน อหํ อชฺช           กิเลเส ฌาปเย มม. ๗-
        กึ เม อญฺญาตเวเสน          ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ
        สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา           พุทฺโธ เหสฺสํ  สเทวเก.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม., อิ.,ก. มนุสฺสาปิ จ เทวตา
@ ฉ. มานุเสหิ    ๓-๓ ฉ. อากาสนภคตา. เอวมุปริปิ
@ ก. โอกฺขิปนฺติ    ก., ฉ.ม., อิ. กลเล    สี. อกฺกมิตฺโถ
@ ก. ฆาติสฺสามหํ
        กึ เม เอเกน ติณฺเณน         ปุริเสน ถามทสฺสินา
        สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา           สนฺตาเรสฺสํ สเทวเก. ๑-
        อิมินา เม อธิกาเรน          ๒- กเตน ปุริสุตฺตเม ๒-
        สพฺพญฺญุตํ ปาปุณามิ ๓-         ตาเรมิ ชนตํ พหุํ.
        สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา           วิทฺธํเสตฺวา ตโย ภเว
        ธมฺมนาวํ สมารุยฺห            สนฺตาเรสฺสํ สเทวเก.
        ทีปงฺกโร โลกวิทู             อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห
        อุสฺสีสเก มํ ฐตฺวาน           อิทํ วจนมพฺรวิ.
        ปสฺสถ อิมํ ตาปสํ             ชฏิลํ อุคฺคตาปนํ
        อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป        พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ.
        อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา          นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต
        ปธานํ ปทหิตฺวาน             กตฺวา ทุกฺกรการิกํ.
        อชปาลรุกฺขมูลสฺมึ             นิสีทิตฺวา ตถาคโต
        ตตฺถ ปายาสํ ปคฺคยฺห          เนรญฺชรมุเปหิติ.
        เนรญฺชราย ตีรมฺหิ            ปายาสํ อท โส ชิโน
        ปฏิยตฺตวรมคฺเคน             โพธิมูลมุเปหิติ.
        ตโต ปทกฺขิณํ กตฺวา           โพธิมณฺฑํ อนุตฺตรํ ๔-
        อสฺสตฺถรุกฺขมูลมฺหิ ๕-          พุชฺฌิสฺสติ มหายโส.
        อิมสฺส ชนิกา มาตา           มายา นาม ภวิสฺสติ
        ปิตา สุทฺโธทโน นาม          อยํ เหสฺสติ โคตโม.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สเทวกํ. เอวมุปริปิ  ๒-๒ ก. ปุริเสน ถามทสฺสินา    ก.,ฉ.ม. ปาปุณิตฺวา
@ ฉ. อนุตฺตโร     ก. อสฺสตฺถมูเล สมฺพุทฺโธ
        อนาสวา วีตราคา             สนฺตจิตฺตา สมาหิตา
        โกลิโต อุปติสฺโส จ            อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา
        อานนฺโท นามุปฏฺฐาโก          อุปฏฺฐิสฺสติมํ ชินํ.
        เขมา อุปฺปลวณฺณา จ           อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา
        อนาสวา วีตราคา             สนฺตจิตฺตา สมาหิตา
        โพธิ ตสฺส ภควโต             อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจติ.
        จิตฺโต จ หตฺถาฬวโก           อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺฐกา
        นนฺทมาตา จ อุตฺตรา           อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺฐิกา
        ๑- อายุ วสฺสสตํ ตสฺส          โคตมสฺส ยสสฺสิโน. ๑-
        อิทํ สุตฺวาน วจนํ              อสมสฺส มเหสิโน
        อาโมทิตา นรมรู              พุทฺธวีชงฺกุโร ๒- อยํ.
        อุกฺกุฏฺฐิสทฺทา วตฺตนฺติ           อปฺโผเฏนฺติ หสนฺติ จ
        กตญฺชลี นมสฺสนฺติ              ทสสหสฺสี สเทวกา.
        ยทิมสฺส โลกนาถสฺส            วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ
        อนาคตมฺหิ อทฺธาเน            เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
        ยถา มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา        ปฏิติตฺถํ วิรชฺฌิย
        เหฏฺฐา ติตฺถํ ๓- คเหตฺวาน      อุตฺตรนฺติ มหานทึ.
        เอวเมว มยํ สพฺเพ            ยทิ มุญฺจามิมํ ชินํ
        อนาคตมฺหิ อทฺธาเน            เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
        ทีปงฺกโร โลกวิทู              อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห
        มม กมฺมํ ปกิตฺเตตฺวา           ทกฺขิณปาทมุทฺธริ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ    ฉ.ม. พุทฺธพีชํ กิร    ฉ.ม. ติตฺเถ
        เย ตตฺถ อาสุํ ชินปุตฺตา         สพฺเพ ปทกฺขิณมกํสุ มํ
        ๑- นรา นาคา จ คนฺธพฺพา ๑-   อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุํ.
        ทสฺสนํ เม อติกฺกนฺเต           สสํเฆ โลกนายเก
        ๒- ตุฏฺฐหฏฺเฐน จิตฺเตน         อาสนา วุฏฺฐหึ ตทา. ๒-
        สุเขน สุขิโต โหมิ             ปาโมชฺเชน ปโมทิโต
        ปีติยา จ อภิสฺสนฺโน            ปลฺลงฺกํ อาภุชึ ตทา.
        ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา            เอวํ จินฺเตสหํ ตทา
        วสีภูโต อหํ ฌาเน             อภิญฺญาปารมึ คโต.
        สหสฺสิยมฺหิ โลกมฺหิ ๓-          อิสโย นตฺถิ เม สมา
        อสโม อิทฺธิธมฺเมสุ             อลภึ อีทิสํ สุขํ.
        ปลฺลงฺกาภุชเน มยฺหํ            ทสสหสฺสาธิวาสิโน ๔-
        มหานาทํ ปวตฺเตสุํ             ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ          ปลฺลงฺกวรมาภุเช
        นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ             ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร.
        สีตํ พฺยาปคตํ ๕- โหติ          อุณฺหญฺจ อุปสมฺมติ
        ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ            ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        ทสสหสฺสี โลกธาตู             นิสฺสทฺทา โหนฺติ นิรากุลา
        ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ            ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ เทวา มนุสฺสา อสุรา ยกฺขา (ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๗๖/๔๕๕)
@๒-๒ สยนา วุฏฐหิตฺวาน ปลฺลงฺกํ อาภุชึ ตทา (ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๗๗/๔๕๕)
@ ฉ.ม. ทสสหสฺสิโลกมฺหิ        ก. ทสสหสฺสิวาสิโน      ฉ.ม. พฺยปคตํ
        มหาวาตา น วายนฺติ           น สนฺทนฺติ สวนฺติโย
        ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ            ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        ถลชา ชลชา ๑- ปุปฺผา         สพฺเพ ปุปฺผนฺติ ตาวเท
        เตปชฺช ปุปฺผิตา สพฺเพ          ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        ลตา วา ยทิ วา รุกฺขา         ผลภารา ๒- โหนฺติ ตาวเท
        เตปชฺช ผลิตา สพฺเพ           ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        อากาสฏฺฐา จ ภุมฺมฏฺฐา         รตนา โชตนฺติ ตาวเท
        เตปชฺช รตนา โชตนฺติ          ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        มานุสฺสกา ๓- จ ทิพฺพา จ       ตุริยา วชฺชนฺติ ตาวเท
        เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ            ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        วิจิตฺตปุปฺผา คคนา             อภิวสฺสนฺติ ตาวเท
        เตปิ อชฺช ปวสฺสนฺติ            ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        มหาสมุทฺโท อาภุชติ            ทสสหสฺสี ปกมฺปติ
        เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ            ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        นิรเยปิ ทสสหสฺเส             อคฺคี นิพฺพนฺติ ตาวเท
        เตปชฺช นิพฺพุตา อคฺคี           ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        วิมโล โหติ สุริโย             สพฺพา ทิสฺสนฺติ ตารกา
        เตปิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ            ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        อโนวุฏฺเฐน ๔- อุทกํ           มหิยา อุพฺภิชฺชิ ตาวเท
        ตํ ปชฺชุพฺภิชฺชเต มหิยา          ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ทกชา     ก. ผลธรา    สี. มานุสกา     ฉ.ม. อโนวฏฺเฐน
        ตาราคณา วิโรจนฺติ            นกฺขตฺตา คคนมณฺฑเล
        วิสาขา จนฺทิมายุตฺตา           ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        พิลาสยา ทรีสยา              นิกฺขมนฺติ สกาสยา
        เตปชฺช อาสยา  ฉุทฺธา ๑-      ธุวํ พุทฺโธ  ภวิสฺสสิ.
        น โหติ อรติ สตฺตานํ           สนฺตุฏฺฐา โหนฺติ ตาวเท
        เตปชฺช สพฺเพ สนฺตุฏฺฐา         ธุวํ  พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        โรคา ตทูปสมฺมนฺติ             ชิฆจฺฉา จ วินสฺสติ
        ตานิปชฺช ปทิสฺสนฺติ             ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        ราโค ตทา ตนุ โหติ           โทโส โมโห วินสฺสติ
        เตปชฺช วิคตา สพฺเพ           ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        ภยํ ตทา น ภวติ              อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ
        เตน ลิงฺเคน ชานาม           ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        รโชนุทฺธํสติ อุทฺธํ              อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ
        เตน ลิงฺเคน ชานาม           ธุวํ พุทฺโธ  ภวิสฺสสิ.
        อนิฏฺฐคนฺโธ ปกฺกมติ            ทิพฺพคนฺโธ ปวายติ
        โสปชฺช วายติ คนฺโธ           ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        สพฺเพ เทวา ปทิสฺสนฺติ          ฐปยิตฺวา อรูปิโน
        เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ          ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        ยาวตา นิรยา นาม            สพฺเพ ทิสฺสนฺติ ตาวเท
        เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ          ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
@เชิงอรรถ:  ก. วุฏฺฐา
        กุฑฺฑา ๑- กวาฏา เสลา จ      น โหนฺตาวรณา ตทา
        อากาสภูตา เตปชฺช            ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        จุติ จ อุปปตฺติ จ              ขเณ ตสฺมึ น วิชฺชติ
        ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ            ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        ๒- อิเม นิมิตฺตา ทิสฺสนฺติ        สมฺโพธตฺถาย ปาณินํ ๒-
        ทฬฺหํ ปคฺคณฺห วิริยํ             มา นิวตฺต อภิกฺกม
        มยมฺเปตํ วิชานาม             ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
        พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา            ทสสหสฺสีน จูภยํ
        ตุฏฺฐหฏฺโฐ ปมุทิโต             เอวํ จินฺเตสหํ ตทา.
        อเทฺวชฺฌวจนา พุทฺธา           อโมฆวจนา ชินา
        วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ             ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ.
        ยถา ขิตฺตํ นเภ เลฑฺฑุ          ธุวํ ปตติ ภูมิยํ
        ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ            วจนํ ธุวสสฺสตํ.
        ยถาปิ สพฺพสตฺตานํ             มรณํ ธุวสสฺสตํ
        ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ            วจนํ  ธุวสสฺสตํ.
        ยถา รตฺติกฺขเย ปตฺเต          สุริยุคฺคมนํ ๓- ธุวํ
        ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ            วจนํ ธุวสสฺสตํ.
        ยถา นิกฺขนฺตสยนสฺส            สีหสฺส นทนํ ธุวํ
        ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ            วจนํ ธุวสสฺสตํ.
        ยถา อาปนฺนสตฺตานํ            ภารโมโรปนํ ธุวํ
        ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ            วจนํ ธุวสสฺสตํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กุฏฺฏา   ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ    สี. สุริยสฺสุคฺคมนํ
        หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม           วิจินามิ อิโต จิโต
        อุทฺธํ อโธ ทสทิสา             ยาวตา ธมฺมธาตุยา.
        วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ            ปฐมํ ทานปารมึ
        ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ              อนุจิณฺณํ มหาปถํ.
        อิมํ ตฺวํ ปฐมํ ตาว             ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
        ทานปารมิตํ คจฺฉ              ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
        ยถาปิ กุมฺโภ สมฺปุณฺโณ          ยสฺส กสฺสจิ อโธกโต
        วมเตวุทกํ นิสฺเสสํ             น ตตฺถ ปริรกฺขติ.
        ตเถว ยาจเก ทิสฺวา           หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิเม
        ททาหิ ทานํ นิสฺเสสํ            กุมฺโภ วิย อโธกโต.
        น เหเต เอตฺตกาเยว          พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
        อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ             เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
        วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ            ทุติยํ สีลปารมึ
        ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ              อาเสวิตํ นิเสวิตํ.
        อิมํ ตฺวํ ทุติยํ ตาว             ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
        สีลปารมิตํ คจฺฉ               ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
        ยถาปิ จามรี วาลํ ๑-          กิสฺมิญฺจิ ปฏิลคฺคิตํ
        อุเปติ มรณํ ตตฺถ              น วิโกเปติ วาลธึ.
        ตเถว จตูสุ ภูมีสุ              สีลานิ ปริปูรย
        ปริรกฺข สทา สีลํ              จามรี วิย วาลธึ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จมรี วาลํ, ก. จามริพาลํ
        น เหเต เอตฺตกาเยว          พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
        อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ             เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
        วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ            ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ
        ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ              อาเสวิตํ นิเสวิตํ.
        อิมํ ตฺวํ ตติยํ ตาว             ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
        เนกฺขมฺมปารมิตํ ๑- คจฺฉ        ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
        ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส           ๒- จีรวุตฺโถ ทุกฺขฏฺฏิโต ๒-
        น ตตฺถ ราคํ ชเนติ            มุตฺตึเยว คเวสติ.
        ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว            ปสฺส อนฺทุฆรํ วิย
        เนกฺขมฺมาภิมุโข โหหิ           ภวโต ปริมุตฺติยา.
        น เหเต เอตฺตกาเยว          พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
        อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ             เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
        วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ            จตุตฺถํ ปญฺญาปารมึ
        ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ              อาเสวิตํ นิเสวิตํ.
        อิมํ ตฺวํ จตุตฺถํ ตาว            ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
        ปญฺญาปารมิตํ คจฺฉ             ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
        ยถาปิ ภิกฺขุ ภิกฺขนฺโต           หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิเม
        กุลานิ น วิวชฺเชนฺโต           เอวํ ลภติ ยาปนํ.
        ตเถว ตฺวํ สพฺพกาลํ            ปริปุจฺฉนฺโต ๓- พุธํ ชนํ
        ปญฺญาปารมิตํ คนฺตฺวา           สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
@เชิงอรรถ:  สี. เนกฺขมฺมปารมึ    ๒-๒ ก. จีรวุฏฺโฐ ทุกฺขฏฺฐิโต    ฉ.ม. ปริปุจฺฉํ
        น เหเต เอตฺตกาเยว          พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
        อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ             เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
        วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ            ปญฺจมํ วิริยปารมึ
        ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ              อาเสวิตํ นิเสวิตํ.
        อิมํ ตฺวํ ปญฺจมํ ตาว            ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
        วิริยปารมิตํ คจฺฉ              ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
        ยถาปิ สีโห มิคราชา           นิสชฺชฏฺฐานจงฺกเม
        อลีนวิริโย โหติ               ปคฺคหิตมโน สทา.
        ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว            ปคฺคณฺห วิริยํ ทฬฺหํ
        วิริยปารมิตํ คนฺตฺวา            สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
        น เหเต เอตฺตกาเยว          พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
        อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ             เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
        วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ            ฉฏฺฐมํ ขนฺติปารมึ
        ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ              อาเสวิตํ นิเสวิตํ.
        อิมํ ตฺวํ ฉฏฺฐมํ ตาว            ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
        ตตฺถ อเทฺวชฺฌมานโส ๑-        สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
        ยถาปิ ปฐวี นาม              สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ จ
        สพฺพํ สหติ นิกฺเขปํ             น กโรติ ปฏิฆทฺทยํ. ๒-
        ตเถว ตฺวมฺปิ สพฺเพสํ           สมฺมานาวมานกฺขโม ๓-
        ขนฺติปารมิตํ คนฺตฺวา            สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
@เชิงอรรถ:  ก. อเทฺวชฺฌปนโส   ก. ปฏิฆทฺวยํ, ฉ.ม. ปฏิฆํ ตยา   ม. สมฺมานวิมานกฺขโม
        น เหเต เอตฺตกาเยว           พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
        อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ              เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
        วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ             สตฺตมํ สจฺจปารมึ
        ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ               อาเสวิตํ นิเสวิตํ.
        อิมํ ตฺวํ สตฺตมํ ตาว             ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
        ตตฺถ อเทฺวชฺฌวจโน             สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
        ยถาปิ โอสธี นาม              ตุลาภูตา สเทวเก
        สมเย อุตุวสฺเส วา             น โวกฺกมติ ๑- วีถิโต.
        ตเถว ตฺวมฺปิ สจฺเจสุ            มา โวกฺกมสิ ๒- วีถิโต
        สจฺจปารมิตํ คนฺตฺวา             สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
        น เหเต เอตฺตกาเยว           พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
        อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ              เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
        วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ             อฏฺฐมํ อธิฏฺฐานปารมึ
        ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ               อาเสวิตํ นิเสวิตํ.
        อิมํ ตฺวํ อฏฺฐมํ ตาว             ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
        ตตฺถ ตฺวํ นิจฺจโล ๓- หุตฺวา       สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
        ยถาปิ ปพฺพโต เสโล            อจโล สุปติฏฺฐิโต
        น กมฺปติ ภูสวาเตหิ             สกฏฺฐาเนว ติฏฺฐติ.
        ตเถว ตฺวมฺปิ อธิฏฺฐาเน          สพฺพทา อจโล ภว
        อธิฏฺฐานปารมิตํ คนฺตฺวา          สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
        น เหเต เอตฺตกาเยว           พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
        อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ              เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
@เชิงอรรถ:  สี. น โอกฺกมติ       สี. มา โอกฺกมิ หิ      ก., ฉ.ม. อจโล
        วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ             นวมํ เมตฺตาปารมึ
        ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ               อาเสวิตํ นิเสวิตํ.
        อิมํ ตฺวํ นวมํ ตาว              ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
        เมตฺตาย อสโม โหหิ            ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
        ยถาปิ อุทกํ นาม               กลฺยาเณ ปาปเก ชเน
        สมํ ผรติ สีเตน                ปวาเหติ รโชมลํ.
        ๑- ตเถว ตฺวํ อหิเต หิเต ๑-     สมํ เมตฺตาย ภาวย
        เมตฺตาปารมิตํ คนฺตฺวา           สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
        น เหเต เอตฺตกาเยว           พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
        อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ              เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
        วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ             ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ
        ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ               อาเสวิตํ นิเสวิตํ.
        อิมํ ตฺวํ ทสมํ ตาว              ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
        ตุลาภูโต ทโฬฺห หุตฺวา           สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
        ยถาปิ ปฐวี นาม               นิกฺขิตฺตํ อสุจึ สุจึ
        อุเปกฺขติ อุโภเปเต             โกปานุนยวชฺชิตา.
        ตเถว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเข           ตุลาภูโต สทา ภว
        อุเปกฺขาปารมิตํ คนฺตฺวา          สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
        เอตฺตกาเยว เต โลเก          เย ธมฺมา โพธิปาจนา
        ตตุทฺธํ ๒- นตฺถิ อญฺญตฺร          ทฬฺหํ ตตฺถ ปติฏฺฐหิ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. ตเถว ตฺวมฺปิ หิตาหิเต     สี. ตทุทฺธํ      ฉ.ม. ปติฏฺฐห
        อิเม ธมฺเม สมฺมสโต            สภาวสรสลกฺขเณ
        ธมฺมเตเชน วสุธา              ทสสหสฺสี ปกมฺปถ.
        จลตี รวตี ปฐวี ๑-             อุจฺฉุยฺยนฺตํว ปีฬิตํ
        เตลยนฺตํ ๒- ยถา จกฺกํ          เอวํ กมฺปติ เมทนี. ๓-
        ๔- สํขุภึสุ สมุทฺทา จ            คิรินฺโท ตตฺถ โอนมิ
        โอนมิตฺวา สิเนรุมฺหิ             หึหึสทฺโท ปวตฺตติ. ๔-
        ยาวตา ปริสา อาสิ             พุทฺธสฺส ปริเวสเน
        ปเวธมานา สา  ตตฺถ           มุจฺฉิตา เสติ ภูมิยํ.
        ฆฏาเนกสหสฺสานิ               กุมฺภีนญฺจ สตา พหู
        สญฺจุณฺณมถิตา ตตฺถ              อญฺญมญฺญํ ปฆฏฺฏิตา. ๕-
        อุพฺภิคฺคา ตสิตา ภีตา            ภนฺตา พฺยถิตมานสา ๖-
        มหาชนา สมาคมฺม              ทีปงฺกรมุปาคมุํ.
        กึ ภวิสฺสติ โลกสฺส              กลฺยาณมถ ปาปกํ
        สพฺโพ อุปทฺทุโต ๗- โลโก        ตํ วิโนเทหิ จกฺขุม.
        เตสํ ตทา สญฺญาเปสิ            ทีปงฺกโร มหามุนิ
        วิสฏฺฐา โหถ มา ภาถ           อิมสฺมึ ปฐวิกมฺปเน.
        ยมหํ อชฺช พฺยากาสึ             พุทฺโธ โลเก  ภวิสฺสติ
        เอโส สมฺมสติ ธมฺมํ             ปุพฺพกํ ชินเสวิตํ.
        ตสฺส สมฺมสโต ธมฺมํ             พุทฺธภูมึ อเสสโต
        เตนายํ กมฺปิตา ปฐวี            ทสสหสฺสี สเทวเก.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จลตา รวติ ปถวี       ฉ.ม. เตลยนฺเต      ฉ. เมทินี
@๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ     สี. อญฺญมญฺญูปฆฏฺฏิตา
@ ก. พฺยฏฺฐิตมานสา, ม. พฺยธิตมานสา     ก. อุปทฺทโว
        พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา             มโน นิพฺพายิ ตาวเท
        สพฺเพ มํ อุปสงฺกมฺม             ปุนาปิ อภิวนฺทิสุํ. ๑-
        สมาทยิตฺวา พุทฺธคุณํ             ทฬฺหํ กตฺวาน มานสํ
        ทีปงฺกรํ นมสฺสิตฺวา              อาสนา วุฏฺฐหึ ตทา.
        ทิพฺพํ มานุสฺสิกํ ๒- ปุปฺผํ          เทวา มานุสกา อุโภ
        สโมกิรนฺติ ปุปฺเผหิ              วุฏฺฐหนฺตสฺส อาสนา.
        เวทยนฺติ จ เต โสตฺถึ           เทวา มานุสกา อุโภ
        มหนฺตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ              ตํ ลภสฺสุ ยถิจฺฉิตํ.
        สพฺพีติโย วิวชฺชนฺตุ              โสโก โรโค วิวชฺชตุ ๓-
        มา เต ภวตฺวนฺตราโย ๔-        ผุสฺส ขิปฺปํ โพธิมุตฺตมํ.
        ยถาปิ สมเย สมฺปตฺเต           ปุปฺผนฺติ ปุปฺผิโน ทุมา
        ตเถว ตฺวํ มหาวีร              พุทฺธญาเณน ปุปฺผสิ. ๕-
        ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา          ปูรยุํ ทสปารมี
        ตเถว ตฺวํ มหาวีร              ปูเรหิ ทสปารมี.
        ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา          โพธิมณฺฑมฺหิ พุชฺฌเร
        ตเถว ตฺวํ มหาวีร              พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิยํ.
        ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา          ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยุํ
        ตเถว ตฺวํ มหาวีร              ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตย. ๖-
        ปุณฺณมายํ ๗- ยถา จนฺโท         ปริสุทฺโธ วิโรจติ
        ตเถว ตฺวํ ปุณฺณมโน             วิโรจ ทสสหสฺสิยํ.
@เชิงอรรถ:  สี. อภิวาทยุํ             ฉ.ม. มานุสกํ           ฉ.ม. วินสฺสตุ
@ ฉ.ม. ภวนฺตฺวนฺตรายา      ฉ.ม. ปุปฺผสุ            ม. ปวตฺตสุ
@ ฉ.ม. ปุณฺณมาเย
        ราหุมุตฺโต ยถา สุริโย            ตาเปน อติโรจติ
        ตเถว โลกา มุญฺจิตฺวา            วิโรจ สิริยา ตุวํ.
        ยถา ยา กาจิ นทิโย             โอสรนฺติ มโหทธึ
        เอวํ สเทวกา โลกา             โอสรนฺตุ ตวนฺติเก.
        เตหิ ถุติปฺปสตฺโถ ๑- โส          ทส ธมฺเม สมาทิย
        เต ธมฺเม ปริปูเรนฺโต            ปวนํ ปาวิสี ตทา.
                       สุเมธกถา นิฏฺฐิตา.
        ตทา เต โภชยิตฺวาน             สสํฆํ โลกนายกํ
        อุปคญฺฉุํ ๒- สรณํ ตสฺส            ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน.
        สรณาคมเน กญฺจิ                นิเวเสสิ ตถาคโต
        กญฺจิ ปญฺจสุ สีเลสุ               สีเล ทสวิเธ ปรํ. ๓-
        กสฺสจิ เทติ สามญฺญํ              จตุโร ผลมุตฺตเม
        กสฺสจิ อสเม ธมฺเม              เทติ โส ปฏิสมฺภิทา.
        กสฺสจิ วรสมาปตฺติโย             อฏฺฐ เทติ นราสโภ
        ติสฺโส กสฺสจิ วิชฺชาโย            ฉฬภิญฺญา ปเวจฺฉติ.
        เตน โยเคน ชนกายํ             โอวทติ มหามุนิ
        เตน วิตฺถาริตํ ๔- อาสิ           โลกนาถสฺส สาสนํ.
        มหาหนุสภกฺขนฺโธ                ทีปงฺกรสฺส นามโก
        พหู ชเน ตารยติ                ปริโมเจติ ทุคฺคตึ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ถุตปฺปสตฺโถ                ฉ.ม. อุปคจฺฉุํ
@ ก. วรํ                        ฉ. วิตฺถาริกํ. เอวมุปริปิ
        โพธเนยฺยชนํ ทิสฺวา              สตสหสฺเสปิ โยชเน
        ขเณน อุปคนฺตฺวาน               โพเธติ ตํ มหามุนิ.
        ปฐมาภิสมเย พุทฺโธ              โกฏิสตมโพธยิ
        ทุติยาภิสมเย นาโถ              นวุติโกฏิมโพธยิ. ๑-
        ยทา จ เทวภวนมฺหิ              พุทฺโธ ธมฺมมเทสยิ
        นวุติโกฏิสหสฺสานํ                ตติยาภิสมโย อหุ.
        สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ             ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน
        โกฏิสตสหสฺสานํ                 ปฐโม อาสิ สมาคโม.
        ปุน นารทกูฏมฺหิ                 ปวิเวกคเต ชิเน
        ขีณาสวา วีตมลา                สมึสุ สตโกฏิโย.
        ยมฺหิ กาเล ๒- มหาวีโร          สุทสฺสนสิลุจฺจเย
        นวุติโกฏิสหสฺเสหิ                ปวาเรสิ มหามุนิ. ๓-
        อหนฺเตน สมเยน                ชฏิโล อุคฺคตาปโน
        อนฺตลิกฺขมฺหิ จรโณ               ปญฺจาภิญฺญาสุ ปารคู.
        ทสวีสสหสฺสานํ                  ธมฺมาภิสมโย อหุ
        เอกทฺวินฺนํ อภิสมโย ๔-           คณนาโต อสงฺขิโย. ๕-
        วิตฺถาริตํ พหุชญฺญํ                อิทฺธํ ผีตํ อหู ตทา
        ทีปงฺกรสฺส ภควโต               สาสนํ สุวิโสธิตํ.
        จตฺตาริ สตสหสฺสานิ              ฉฬภิญฺญา มหิทฺธิกา
        ทีปงฺกรํ โลกวิทุํ                 ปริวาเรนฺติ สพฺพทา.
@เชิงอรรถ:  ก. สตสหสสํ อโพธยิ       ก.,สี. ยทา วสิ      ก.,สี. ตทา มุนิ
@ ฉ.ม. อภิสมยา           ฉ.ม. อสงฺขิยา
        เย เกจิ เตน สมเยน           ชหนฺติ มานุสมฺภวํ
        อปฺปตฺตมานสา เสขา            ครหิตา ภวนฺติ เต.
        สุปุปฺผิตํ ปาวจนํ                อรหนฺเตหิ ตาทิหิ
        ขีณาสเวหิ วิมเลหิ              อุปโสภติ สเทวเก.
        นครํ รมฺมวตี นาม              สุเทโว นาม ขตฺติโย
        สุเมธา นาม ชนิกา             ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน.
        สุมงฺคโล จ ติสฺโส จ            อเหสุํ อคฺคสาวกา
        สาคโต ๑- นามุปฏฺฐาโก         ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน.
        นนฺทา เจว สุนนฺทา จ           อเหสุํ อคฺคสาวิกา
        โพธิ ตสฺส ภควโต              ปิปฺผลีติ ปวุจฺจติ.
        อสีติหตฺถํ อุพฺเพโธ              ทีปงฺกรมหามุนิ
        โสภติ ทีปรุกฺโขว               สาลราชาว ปุปฺผิโต
        ปภา วิธาวติ ตสฺส              สมนฺตา ทฺวาทสโยชเน.
        สตสหสฺสวสฺสานิ                อายุ ตสฺส มเหสิโน
        ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส           ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
        โชตยิตฺวาน สทฺธมฺมํ             สนฺตาเรตฺวา มหาชนํ
        ชเลตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว           นิพฺพุโต โส สสาวโก.
        สา จ อิทฺธิ โส จ ยโส          ตานิ จ ปาเทสุ จกฺกรตนานิ
        สพฺพํ สมนฺตรหิตํ ๒-             นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขาราติ.
                      ทีปงฺกรวตฺถุกา ปฐมา
@เชิงอรรถ:  ม. โสภิโต        ฉ.ม. ตมนฺตรหิตํ
     ทีปงฺกรสฺส ปน ภควโต อปรภาเค เอกํ อสงฺเขยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โกณฺฑญฺโญ
นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปฐมสนฺนิปาเต
โกฏิสตสหสฺสํ, ทุติเย โกฏิสหสฺสํ, ตติเย นวุติโกฏิโย.
     ตทา โพธิสตฺโต วิชิตาวี นาม จกฺกวตฺติ หุตฺวา โกฏิสตสหสฺสสงฺขยสฺส ๑-
พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. สตฺถา โพธิสตฺตํ "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ
พฺยากริตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. โส สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา รชฺชํ นิยฺยาเทตฺวา ปพฺพชิ.
โส ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ จ อภิญฺญาโย อุปฺปาเทตฺวา
อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. โกณฺฑญฺญพุทฺธสฺส ปน รมฺมวตี
นาม นครํ, สุนนฺโท นาม ขตฺติโย ปิตา, สุชาตา นาม มาตา, ภทฺโท จ
สุภทฺโท จ เทฺว อคฺคสาวกา, อนุรุทฺโธ นามุปฏฺฐาโก, ติสฺสา จ อุปติสฺสา จ
เทฺว อคฺคสาวิกา,  สาลกลฺยาณี นาม โพธิ, อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ,
วสฺสสตสหสฺสํ อายุปฺปมาณํ อโหสิ.
     ตสฺส อปรภาเค เอกํ อสงฺเขยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึเยว กปฺเป จตฺตาโร
พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ มงฺคโล สุมโน เรวโต โสภิโตติ. มงฺคลสฺส ปน ภควโต
ตีสุ สาวกสนฺนิปาเตสุ ปฐมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ. ทุติเย โกฏิสหสฺสํ.
ตติเย นวุติโกฏิโย. เวมาติกภาตา กิรสฺส ๒- อานนฺทกุมาโร นาม นวุติโกฏิสงฺขฺยาย
ปริสาย สทฺธึ ธมฺมสฺสวนตฺถาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ, สตฺถา ตสฺส อนุปุพฺพิกถํ
กเถสิ. โส สทฺธึ ปริสาย สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. สตฺถา เตสํ กุลปุตฺตานํ
ปุพฺพจริตํ ๓- โอโลเกนฺโต อิทฺธิมยปตฺตจีวรสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ทกฺขิณหตฺถํ
ปสาเรตฺวา "เอถ ภิกฺขโว"ติ อาห. สพฺเพ ตํขณญฺเญว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา
สฏฺฐีวสฺสิกตฺเถโร ๔- วิย อากปฺปสมฺปนฺนา หุตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปริวารยึสุ.
อยมสฺส ตติโย สาวกสนฺนิปาโต อโหสิ.
     ยถา ปน อญฺเญสํ พุทฺธานํ สมนฺตา อสีติหตฺถปฺปมาณาเยว สรีรปฺปภา
อโหสิ, ๕- น เอวํ ตสฺส. ตสฺส  ปน ภควโต สรีรปฺปภา นิจฺจกาลํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โกฏิสตสหสฺสสงฺขสฺส      ฉ. ปนสฺส      ฉ.ม. ปุพฺพจริยกํ
@ ฉ.ม. สฏฐิวสฺสิกตฺเถรา, สี. สฏฺฐิวสฺสเถรา        ฉ.ม. โหติ
ผริตฺวา อฏฺฐาสิ. รุกฺขปฐวีปพฺพตสมุทฺทาทโย อนฺตมโส อุกฺขลิยาทีนิ อุปาทาย
สุวณฺณปฏปริโยนทฺธา วิย อเหสุํ. อายุปฺปมาณํ ปนสฺส นวุติวสฺสสหสฺสานิ อเหสุํ. ๑-
เอตฺตกํ กาลํ จนฺทิมสุริยาทโย อตฺตโน ปภาย วิโรจิตุํ นาสกฺขึสุ, รตฺตินฺทิวปฺ-
ปริจฺเฉโท น ปญฺญายิตฺถ. ทิวา สุริยาโลเกน วิย สตฺตา นิจฺจํ พุทฺธาโลเกเนว
วิจรึสุ. สายํ ปุปฺผิตานํ กุสุมานํ ปาโต รวนสกุณานญฺจ ๒- วเสน โลโก
รตฺตินฺทิวปฺปริจฺเฉทํ สลฺลกฺเขสิ. กึ ปน อญฺเญสํ พุทฺธานํ อยมานุภาโว นตฺถีติ?
โน นตฺถีติ. เตปิ หิ อากงฺขมานา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ตโต วา ภิยฺโย อาภาย ผเรยฺยุํ.
มงฺคลสฺส ปน ภควโต ปุพฺพปฏฺฐนาวเสน อญฺเญสํ พฺยามปฺปภา วิย สรีรปฺปภา
นิจฺจเมว ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิ.
     โส กิร โพธิสตฺตจริยกาเล เวสฺสนฺตรสทิเส อตฺตภาเว ฐิโต สปุตฺตทาโร
วงฺกฏปพฺพตสทิเส ๓- ปพฺพเต วสิ. อเถโก ขรทาฐิโก นาม ยกฺโข มหาปุริสสฺส
ทานชฺฌาสยตํ สุตฺวา พฺราหฺมณวณฺเณน อุปสงฺกมิตฺวา มหาสตฺตํ เทฺว ทารเก ยาจิ.
มหาสตฺโต "ททามิ พฺราหฺมณสฺส ปุตฺตเก"ติ หฏฺฐปหฏฺโฐ อุทกปริยนฺตํ ปฐวึ
กมฺเปตฺวา ๔- เทฺว ทารเก อทาสิ. ยกฺโข จงฺกมนโกฏิยํ อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ฐตฺวา
ปสฺสนฺตสฺเสว มหาสตฺตสฺส มูลกลาปํ ๕- วิย เทฺว ทารเก ขาทิ. มหาปุริสสฺส ยกฺขํ
โอโลเกตฺวา มุเข วิวฏมตฺเต อคฺคิชาลํ วิย โลหิตธารํ อุคฺฆิรมานํ  ตสฺส มุขํ
ทิสฺวาปิ เกสคฺคมตฺตมฺปิ โทมนสฺสํ น อุปฺปชฺชิ, "สุทินฺนํ วต เม ทานนฺ"ติ
จินฺตยโต ปนสฺส สรีเร มหนฺตํ ปีติโสมนสฺสํ อุทปาทิ. โส "อิมสฺส เม นิสฺสนฺเทน
อนาคเต อิมินา นีหาเรน สรีรโต รสฺมิโย นิกฺขมนฺตู"ติ ปฏฺฐนมกาสิ. ตสฺส ตํ
นิสฺสาย พุทฺธภูตสฺส สรีรโต รสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา เอตฺตกํ ฐานํ ผรึสุ.
     อปรมฺปิสฺส ปุพฺพจริตํ อตฺถิ. โส กิร โพธิสตฺตกาเล เอกสฺส พุทฺธสฺส เจติยํ
ทิสฺวา "อิมสฺส พุทฺธสฺส มยา ชีวิตํ ปริจฺจชิตุํ วฏฺฏตี"ติ ทณฺฑกทีปิกาเวฐนนิยาเมน
สกลสรีรํ เวฐาเปตฺวา รตนมตฺตมกุฏสตสหสฺสฆฏิกํ ๖- สุวณฺณปาตึ สปฺปิสฺส ปูราเปตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อโหสิ          ฉ.ม. รวนกสกุณานญฺจ, สี. รวนสกุณาทีนญฺจ
@ ฉ.ม. วงฺกปพฺพตสทิเส    ฉ.ม. กมฺเปนฺโต
@ ฉ. มุฬาลกลาปํ   ฉ.ม. รตนมตฺตมกุลํ สตสหสฺสคฺฆนิกํ
ตตฺถ สหสฺสวฏฺฏิโย ชาลาเปตฺวา ตํ สีเสนาทาย สกลสรีรํ ชาลาเปตฺวา เจติยํ ปทกฺขิณํ
กโรนฺโต สกลรตฺตึ วีตินาเมสิ. เอวํ ยาว อรุณุคฺคมนา วายมนฺตสฺสปิสฺส
โลมกูปมตฺตมฺปิ อุสุมํ น คณฺหิ, ปทุมคพฺภปวิฏฺฐกาโล วิย อโหสิ. ธมฺโม หิ นาเมส
อตฺตานํ รกฺขนฺตํ รกฺขติ. เตนาห ภควา:-
                   ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ
                   ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ
                   เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ
                   น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารีติ. ๑-
     อิมสฺสาปิ กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน ตสฺส ภควโต สรีโรภาโส ทสสหสฺสิโลกธาตุํ
ผริตฺวา อฏฺฐาสิ.
    ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต สุรุจิ นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา "สตฺถารํ นิมนฺเตสฺสามี"ติ
อุปสงฺกมิตฺวา มธุรธมฺมกถํ สุตฺวา "เสฺว มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถ ภนฺเต"ติ
อาห. พฺราหฺมณ กิตฺตเกหิ เต ภิกฺขูหิ อตฺโถติ, กิตฺตกา ปน โว ภนฺเต ปริวารา
ภิกฺขูติ. ตทา สตฺถุ ปฐมสนฺนิปาโตเยว โหติ. ตสฺมา "โกฏิสตสหสฺสนฺ"ติ อาห.
"ภนฺเต สพฺเพหิปิ สทฺธึ มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถา"ติ อาห. สตฺถา อธิวาเสสิ. พฺราหฺมโณ
สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา เคหํ คจฺฉนฺโต จินฺเตสิ "อหํ เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ
ยาคุภตฺตวตฺถาทีนิ ทาตุํ โน น สกฺโกมิ, นิสีทนฏฺฐานํ ปน กถํ ภวิสฺสตี"ติ. ตสฺส สา
จินฺตา จตุราสีติโยชนสหสฺสมตฺถเก ฐิตสฺส เทวรญฺโญ ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนสฺส
อุณฺหภาวํ ชเนติ. ๒- สกฺโก "โก นุ โข มํ อิมมฺหา ฐานา จาเวตุกาโม"ติ
ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกนฺโต มหาปุริสํ ทิสฺวา "อยํ สุรุจิพฺราหฺมโณ พุทฺธปฺปมุขํ
ภิกฺขุสํฆํ นิมนฺเตตฺวา นิสีทนตฺถาย จินฺเตสิ, มยาปิ ตตฺถ คนฺตฺวา ปุญฺญโกฏฺฐาสํ
คเหตุํ วฏฺฏตี"ติ วฑฺฒกิวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา วาสีผรสุหตฺโถ มหาปุริสสฺส ปุรโต
ปาตุรโหสิ. โส "อตฺถิ นุ โข กสฺสจิ ภติยา กตฺตพฺพกิจฺจนฺ"ติ อาห. มหาปุริโส
ตํ ทิสฺวา "กึ กมฺมํ กริสฺสสี"ติ อาห. มม อชานนสิปฺปํ นาม นตฺถิ, เคหํ วา
@เชิงอรรถ:  ขุ.เถร. ๒๖/๓๐๓/๓๑๘, ขุ.ชา. ๒๗/๑๐๒/๒๒๖, ๒๗/๓๘๕/๓๗๘   ฉ.ม. ชเนสิ
มณฺฑปํ วา โย ยํ กาเรติ, ตสฺส ตํ กาตุํ ชานามีติ. เตนหิ มยฺหํ กมฺมํ อตฺถีติ.
กึ ปน เต อยฺยาติ. สฺวาตนาย เม โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู นิมนฺติตา, เตสํ นิสีทนฏฺฐานํ
มณฺฑปํ ๑- กริสฺสสีติ. อหํ นาม กเรยฺยํ, สเจ เม ภตึ ทาตุํ สกฺขิสฺสถาติ.
สกฺขิสฺสามิ ตาตาติ. "สาธุ กริสฺสามี"ติ คนฺตฺวา เอกํ ปเทสํ โอโลเกสิ.
     ทฺวาทสเตรสโยชนปฺปมาโณ ปเทโส กสิณมณฺฑลํ วิย สมตโล อโหสิ. โส
"เอตฺตเก ฐาเน สตฺตรตนมโย มณฺฑโป อุฏฺฐหตู"ติ จินฺเตตฺวา โอโลเกสิ. ตาวเทว
ปฐวึ ภินฺทิตฺวา มณฺฑโป อุฏฺฐหิ. ตสฺส โสวณฺณมเยสุ ถมฺเภสุ รชตมยา ฆฏิกา ๒-
อเหสุํ, รชตมเยสุ ถมฺเภสุ โสวณฺณมยา, มณิมเยสุ ปพาฬมยา ฆฏิกา, ปพาฬถมฺเภสุ
มณิมยา, สตฺตรตนมเยสุ สตฺตรตนมยา ฆฏิกา อเหสุํ. ตโต "มณฺฑปสฺส อนฺตรนฺตเร ๓-
กิงฺกิณิกชาลํ โอลมฺพตู"ติ โอโลเกสิ. สห โอโลกเนเนว กิงฺกิณิกชาลํ โอลมฺพิ,
ยสฺส มนฺทวาเตริตสฺส ปญฺจงฺคิกสฺเสว ตุริยสฺส มธุรสทฺโท นิจฺฉรติ. ๔-
ทิพฺพสงฺคีติวตฺตนกาโล วิย อโหสิ. "อนฺตรนฺตรา คนฺธทามมาลาทามานิ โอลมฺพนฺตู"ติ
จินฺเตสิ. ตาวเทว ทามานิ โอลมฺพึสุ. "โกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยานํ ภิกฺขูนํ อาสนานิ จ
อาธารกานิ จ ปฐวึ ภินฺทิตฺวา อุฏฺฐหนฺตู"ติ จินฺเตสิ. ตาวเทว อุฏฺฐหึสุ. "โกเณ
โกเณ ๕- เอเกกา อุทกจาฏิโย อุฏฺฐหนฺตู"ติ จินฺเตสิ, ตาวเทว อุทกจาฏิโยปิ
อุฏฺฐหึสุ. สกฺโก เอตฺตกํ มาเปตฺวา พฺราหฺมณสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "เอหิ
พฺราหฺมณ ๖- ตว มณฺฑปํ โอโลเกตฺวา มยฺหํ ภตึ เทหี"ติ อาห. มหาปุริโส คนฺตฺวา
มณฺฑปํ โอโลเกสิ. โอโลเกนฺตสฺเสวสฺส สกลสรีรํ ปญฺจวณฺณาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏฺฐํ
อโหสิ, อถสฺส มณฺฑปํ โอโลเกตฺวา เอตทโหสิ "นายํ มณฺฑโป มนุสฺสภูเตน
กโต, มยฺหํ ปน อชฺฌาสยคุณํ อาคมฺม อทฺธา สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหมโหสิ, ตโต สกฺเกน
เทวรญฺญา อยํ มณฺฑโป การิโต ภวิสฺสตี"ติ. "น โข ปน เม ยุตฺตํ เอวรูเป
มณฺฑเป เอกทิวสํเยว ทานํ ทาตุํ, สตฺตาหํ ทสฺสามี"ติ จินฺเตสิ.
     พาหิรกทานํ หิ กิตฺตกมฺปิ ๗- สมานํ โพธิสตฺตานํ ตุฏฺฐึ กาตุํ น สกฺโกติ.
อลงฺกตสีสํ ปน ฉินฺทิตฺวา อญฺชิตอกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา หทยมํสํ อุพฺพตฺเตตฺวา ๘-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิสีทนมณฺฑปํ      ฉ.ม. ฆฏกา. เอวมุปริปิ      ก., ม. อนฺตนฺเตน
@ ฉ.ม. นิคฺคจฺฉติ        ม. โกเณสุ โกเณสุ          ฉ.ม. อยฺย
@ ฉ.ม. ตตฺตกมฺปิ        ฉ.ม. หทยมํสํ วา อุปฺปาเฏตฺวา
ทินฺนกาเล โพธิสตฺตานํ จาคํ นิสฺสาย  ตุฏฺฐิ นาม โหติ. อมฺหากมฺปิ หิ โพธิสตฺตสฺส
สีวิราชชาตเก เทวสิกํ ปญฺจสตสหสฺสกหาปณานิ วิสฺสชฺเชตฺวา จตูสุ นครทฺวาเรสุ มชฺเฌ
นคเร จ ทานํ ๑- เทนฺตสฺส ตํ ทานจาคํ ๑- ตุฏฺฐึ อุปฺปาเทตุํ นาสกฺขิ. ยทา
ปนสฺส พฺราหฺมณวณฺเณน อาคนฺตฺวา สกฺโก เทวราชา อกฺขีนิ ยาจิ, ตทา ตานิ
อุปฺปาเฏตฺวา ททมานสฺเสว หาโส อุปฺปชฺชิ, เกสคฺคมตฺตํ จิตฺตสฺส อญฺญถตฺตํ นาโหสิ.
เอวํ ทานํ นิสฺสาย โพธิสตฺตานํ ติตฺติ นาม นตฺถิ. ตสฺมา โสปิ มหาปุริโส
"สตฺตาหํ มยา โกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยานํ ภิกฺขูนํ ทานํ ทาตุํ วฏฺฏตี"ติ จินฺเตตฺวา
ตสฺมึ มณฺฑเป พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ นิสีทาเปตฺวา สตฺตาหํ ควปานํ นาม อทาสิ.
ควปานนฺติ มหนฺเต มหนฺเต โกลุมฺเพ ๒- ขีรสฺส ปูเรตฺวา อุทฺธเนสุ อาโรเปตฺวา
ฆนปากปกฺเก ขีเร โถเก ตณฺฑุเล ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกมธุสกฺกรจุณฺณสปฺปีหิ อภิสงฺขตํ
โภชนํ วุจฺจติ. มนุสฺสาเยว ปน ปริวิสิตุํ นาสกฺขึสุ, เทวาปิ เอกนฺตริกา หุตฺวา
ปริวิสึสุ. ทฺวาทสเตรสโยชนปฺปมาณํ ฐานํ ภิกฺขู คณฺหิตุํ นปฺปโหติเยว. เต ปน ภิกฺขู
อตฺตโน อานุภาเวน นิสีทึสุ. ปริโยสานทิวเส สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ ปตฺตานิ โธวาเปตฺวา
เภสชฺชตฺถาย สปฺปินวนีตเตลมธุผาณิตานํ ปูเรตฺวา ติจีวเรหิ สทฺธึ อทาสิ.
สํฆนวกภิกฺขุนา ลทฺธจีวรสาฏกา สตสหสฺสคฺฆนิกา อเหสุํ. สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต
"อยํ ปุริโส เอวรูปํ มหาทานํ อทาสิ, โก นุ โข ภวิสฺสตี"ติ อุปธาเรนฺโต
"อนาคเต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ อสงฺเขยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ
ภวิสฺสตี"ติ ทิสฺวา มหาปุริสํ อามนฺเตตฺวา "ตฺวํ เอตฺตกํ นาม กาลํ อติกฺกมิตฺวา
โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ.
     มหาปุริโส พฺยากรณํ สุตฺวา "อหํ กิร พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, โก เม
     ฆราวาเสน อตฺโถ, ปพฺพชิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา ตถารูปํ สมฺปตฺตึ เขฬปิณฺฑํ วิย
ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ. ปพฺพชิตฺวา จ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา
อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อายูหปริโยสาเน ๓- พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. ททนฺตสฺส ตํ ทานํ    ฉ.ม. โกลมฺเพ     ฉ. อายุปริโยสาเน
     มงฺคลสฺส ปน ภควโต นครํ อุตฺตรํ นาม อโหสิ, ปิตาปิ อุตฺตโร นาม
ขตฺติโย, มาตาปิ อุตฺตรา นาม, สุเทโว จ ธมฺมเสโน จ เทฺว อคฺคสาวกา,
ปาลิโต นามุปฏฺฐาโก, สีวลี ๑- จ อโสกา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ,
อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ. นวุติวสฺสสหสฺสานิ ฐตฺวา ปรินิพฺพุเต ปน ตสฺมึ
เอกปฺปหาเรเนว ทสสหสฺสจกฺกวาฬานิ เอกนฺธการานิ อเหสุํ. สพฺเพสุ จกฺกวาเฬสุ
มนุสฺสานํ มหนฺตํ อาโรทนปริเทวนํ อโหสิ.
     เอวํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อนฺธการํ กตฺวา ปรินิพฺพุตสฺส ตสฺส ภควโต อปรภาเค
สุมโน นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐมสนฺนิปาเต
โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ. ทุติเย กาญฺจนปพฺพตมฺหิ ๒- นวุติโกฏิสตสหสฺสานิ, ๓-
ตติเย อสีติโกฏิสตสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต ๔- อตุโล นาม นาคราชา อโหสิ มหิทฺธิโก
มหานุภาโว, โส "พุทฺโธ อุปฺปนฺโน"ติ สุตฺวา ญาติสงฺฆปริวุโต นาคภวนา
นิกฺขมิตฺวา โกฏิสตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส ตสฺส ภควโต ทิพฺพตุริเยหิ อุปหารํ
การาเปตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปจฺเจกํ ทุสฺสยุคานิ ทตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐาสิ.
โสปิ นํ สตฺถา "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ.
     ตสฺส ภควโต นครํ เมขลํ นาม อโหสิ, สุทตฺโต นาม ราชา ปิตา, สิริมา
นาม มาตา, สรโณ จ ภาวิตตฺโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, อุเทโน นามุปฏฺฐาโก,
โสนา จ อุปโสนา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโขว โพธิ, นวุติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ,
นวุติเยว วสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ อโหสิ.
     ตสฺส อปรภาเค เรวโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา
อเหสุํ, ปฐมสนฺนิปาเต คณนา  นาม นตฺถิ, ทุติเย โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ,
ตถา ตติเย. ตทา โพธิสตฺโต อติเทโว นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ
สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐาย สิรสิ อญฺชลึ ปติฏฺฐเปตฺวา ตสฺส สตฺถุโน กิเลสปฺปหาเน
วณฺณํ วตฺวา อุตฺตราสงฺเคน ปูชํ อกาสิ. โสปิ นํ "พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ.
     ตสฺส ปน ภควโต นครํ สุธญฺญวตี นาม อโหสิ, ปิตา วิปุโล นาม
ขตฺติโย, มาตา วิปุลา นาม, วรุโณ จ พฺรหฺมเทโว จ เทฺว อคฺคสาวกา,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สีวลา         ฉ.ม. กญฺจนปพฺพตมฺหิ
@ ฉ.ม. นวุติโกฏิสหสฺสานิ   ฉ.ม. มหาสตฺโต
สมฺภโว นามุปฏฺฐาโก, ภทฺทา จ สุภทฺทา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ,
อสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, อายุ สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานีติ.
     ตสฺส อปรภาเค โสภิโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา.
ปฐมสนฺนิปาเต โกฏิสตภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา
โพธิสตฺโต อชิโต นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สรเณสุ
ปติฏฺฐาย พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. โสปิ นํ "พุทฺโธ
ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ.
     ตสฺส ปน ภควโต นครํ สุธมฺมํ นาม อโหสิ, ปิตา สุธมฺโม นาม ราชา,
มาตา สุธมฺมา นาม, อสโม จ สุเนตฺโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, อโนโม นามุปฏฺฐาโก,
นกุลา จ สุชาตา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, อฏฺฐปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ
สรีรํ อโหสิ, นวุติวสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณนฺติ.
     ตสฺส อปรภาเค เอกํ อสงฺเขยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึ กปฺเป ตโย พุทฺธา
นิพฺพตฺตึสุ อโนมทสฺสี ปทุโม นารโทติ. อโนมทสฺสิสฺส ปน ภควโต ตโย
สาวกสนฺนิปาตา, ปฐเม อฏฺฐ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย สตฺต, ตติเย ฉ. ตทา
โพธิสตฺโต เอโก ยกฺขเสนาปติ อโหสิ มหิทฺธิโก มหานุภาโว อเนกโกฏิสตสหสฺสานํ
ยกฺขานํ อธิปติ. โส "พุทฺโธ อุปฺปนฺโน"ติ สุตฺวา อาคนฺตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส
ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. สตฺถาปิ นํ "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ.
     อโนมทสฺสิสฺส ปน ภควโต นครํ จนฺทวตี นาม อโหสิ, ยสวา นาม ราชา
ปิตา, ยโสธรา นาม มาตา, นิสโภ จ อโนโม จ เทฺว อคฺคสาวกา, วรุโณ
นามุปฏฺฐาโก, สุนฺทรี จ สุมนา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, อชฺชุนรุกฺโข โพธิ,
อฏฺฐปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.
     ตสฺส อปรภาเค ปทุโม นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย
สาวกสนฺนิปาตา, ปฐมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย
ตีณิ สตสหสฺสานิ, ตติเย อคามเก อรญฺเญ มหาวนสณฺฑวาสีนํ ภิกฺขูนํ
เทฺว สตสหสฺสานิ. ๑- ตทา ตถาคเต ตสฺมึเยว วนสณฺเฑ
@เชิงอรรถ:  ก. สหสฺสานิ
วสนฺเต โพธิสตฺโต สีโห หุตฺวา สตฺถารํ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปนฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต
วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา สตฺตาหํ
พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ อวิชหิตฺวา ปีติสุเขเนว โคจราย อปกฺกมิตฺวา ชีวิตปริจฺจาคํ
กตฺวา ปยิรุปาสมาโน อฏฺฐาสิ. สตฺถา สตฺตาหจฺจเยน นิโรธา วุฏฺฐิโต สีหํ
โอโลเกตฺวา "ภิกฺขุสํเฆปิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สํฆํ วนฺทิสฺสตี"ติ "ภิกฺขุสํโฆ
อาคจฺฉตู"ติ จินฺเตสิ. ภิกฺขู ตาวเทว อาคมึสุ. สีโห สํเฆ จิตฺตํ ปสาเทสิ. ๑-
สตฺถา ตสฺสมานสํ โอโลเกตฺวา "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ.
     ปทุมสฺส ปน ภควโต จมฺปกํ นาม นครํ อโหสิ, อสโม นาม ราชา
ปิตา, มาตาปิ  อสมา นาม, สาโล จ อุปสาโล จ เทฺว อคฺคสาวกา, วรุโณ
นามุปฏฺฐาโก, รามา จ สุรามา  จ เทฺว อคฺคสาวิกา, โสณรุกฺโข โพธิ,
อฏฺฐปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, อายุ วสฺสสตสหสฺสานีติ.
     ตสฺส อปรภาเค นารโท นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา,
ปฐมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิสตสหสฺสานิ, ตติเย
อสีติโกฏิสตสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปญฺจสุ อภิญฺญาสุ
อฏฺฐสุ จ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสี หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา
โลหิตจนฺทเนน ปูชํ อกาสิ, โสปิ นํ "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ.
     ตสฺส ปน ภควโต ธญฺญวตี นาม นครํ อโหสิ, สุเทโว นาม ขตฺติโย
ปิตา, อโนมา นาม มาตา, ภทฺทสาโล จ ชิตมิตฺโต จ เทฺว อคฺคสาวกา,
วาสิฏฺโฐ นามุปฏฺฐาโก, อุตฺตรา จ ผคฺคนี ๒- จ เทฺว อคฺคสาวิกา, มหาโสณรุกฺโข
นาม โพธิ, สรีรํ อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, นวุติวสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
     นารทสฺส พุทฺธสฺส อปรภาเค เอกํ อสงฺเขยฺยํ อติกฺกมิตฺวา อิโต
กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป เอโกเอว ปทุมุตฺตโร นาม พุทฺโธ อุทปาทิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปสาเทติ           ฉ.ม. ผคฺคุนี
ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา, ปฐมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย
เวภารปพฺพเต นวุติโกฏิสตสหสฺสานิ, ๑- ตติเย อสีติโกฏิสตสหสฺสานิ. ๒- ตทา
โพธิสตฺโต ชฏิโล นาม มหารฏฺฐิโย หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส สจีวรํ ทานํ
อทาสิ. โสปิ นํ "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ. ปทุมุตฺตรสฺส ปน ภควโต
กาเล ติตฺถิยา นาม นาเหสุํ, สพฺเพ เทวมนุสฺสา พุทฺธเมว สรณมคมํสุ. ๓-
     ตสฺส นครํ หํสวตี นาม อโหสิ, ปิตา อานนฺโท นาม ขตฺติโย, มาตา
สุชาตา นาม, เทวิโล ๔- จ สุชาโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, สุมโน นามุปฏฺฐาโก,
อมิตฺตา จ อสมา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, สาลรุกฺโข ๕- โพธิ, สรีรํ
อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา สมนฺตโต ทฺวาทสโยชนานิ คณฺหิ,
วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.
     ตสฺส อปรภาเค ตึสกปฺปสตสหสฺสานิ ๖- อติกฺกมิตฺวา (อิโต ตึสกปฺปสหสฺสมตฺถเก)
สุเมโธ จ สุชาโต จาติ เอกสฺมึ กปฺเป เทฺว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. สุเมธสฺสาปิ
ตโย สาวกสนฺนิปาตา, ปฐมสนฺนิปาเต สุทสฺสนนคเร โกฏิสตขีณาสวา อเหสุํ,
ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต อุตฺตโร นาม มาณโว ๗-
หุตฺวา นิทหิตฺวา ฐปิตํเยว อสีติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส
ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐาย นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ.
โสปิ นํ "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ.
     สุเมธสฺส ภควโต สุทสฺสนํ นาม นครํ อโหสิ, สุทตฺโต นาม ราชา ปิตา, มาตา
สุทตฺตา นาม, สรโณ จ สพฺพกาโม จ เทฺว อคฺคสาวกา, สาคโร นามุปฏฺฐาโก,
รามา จ สุรามา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, มหานิมฺพรุกฺโข ๘- โพธิ, สรีรํ
อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ นวุติวสฺสสหสฺสานีติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นวุติโกฏิสหสฺสานิ      ฉ.ม. อสีติโกฏิสหสฺสานิ      ฉ.ม. สรณมกํสุ
@ ฉ. เทวโล               ฉ.ม. สลลรุกฺโข        ฉ.ม. สตฺตติกปฺปสหสฺสานิ
@ ฉ.ม. พฺราหฺมณมาณโว       ฉ.ม. มหานีปรุกฺโข
     ตสฺส อปรภาเค สุชาโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ  ตโย สาวกสนฺนิปาตา,
ปฐมสนฺนิปาเต สฏฺฐี ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย ปญฺญาสํ, ตติเย จตฺตาฬีสํ.
ตทา โพธิสตฺโต จกฺกวตฺติราชา หุตฺวา "พุทฺโธ อุปฺปนฺโน"ติ สุตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา
ธมฺมํ สุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส สทฺธึ สตฺตรตเนหิ จตุมหาทีปรชฺชํ ทตฺวา
ตสฺส ๑- สนฺติเก ปพฺพชิ. สกลรฏฺฐวาสิโน รฏฺฐุปฺปาทํ คเหตฺวา อารามิกกิจฺจํ
สาเธนฺตา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส นิจฺจํ มหาทานํ อทํสุ. โสปิ นํ
สตฺถา พฺยากาสิ.
     ตสฺส ปน ภควโต นครํ สุมงฺคลํ นาม อโหสิ, อุคฺคโต นาม ราชา ปิตา,
ปภาวตี นาม มาตา, สุทสฺสโน จ สุเทโว จ เทฺว อคฺคสาวกา, นารโท นามุปฏฺฐาโก,
นาคา จ นาคสุมาลา ๒- จ เทฺว อคฺคสาวิกา, มหาเวฬุรุกฺโข ๓- โพธิ, โส กิร
๔- มณฺฑโล ฉินฺโท ๔- ฆนขนฺโธ อุปรินิคฺคตาหิ มหาสาขาหิ โมรปิญฺฉกลาโป วิย
วิโรจิตฺถ. ตสฺส ภควโต สรีรํ ปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ นวุติวสฺสสหสฺสานีติ.
     ตสฺส อปรภาเค อิโต อฏฺฐารสกปฺปสตมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป ปิยทสฺสี อตฺถทสฺสี
ธมฺมทสฺสีติ ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. ปิยทสฺสิสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา.
ปฐเม โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา
โพธิสตฺโต กสฺสโป นาม มาณโว ติณฺณํ เวทานํ ปารคโต หุตฺวา สตฺถุ
ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โกฏิสตสหสฺสธนปริจฺจาเคน สํฆารามํ กาเรตฺวา สรเณสุ สีเลสุ
จ ปติฏฺฐาติ. ๕- อถ นํ สตฺถา "อฏฺฐารสกปฺปสตจฺจเยน พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ.
     ตสฺส ภควโต อโนมํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา สุทินฺโน นาม ราชา, มาตา
จนฺทา นาม, ปาลิโต จ สพฺพทสฺสี จ เทฺว อคฺคสาวกา, โสภิโต นามุปฏฺฐาโก,
สุชาตา จ ธมฺมทินฺนา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, ปิยงฺคุรุกฺโข ๖- โพธิ, สรีรํ
อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, นวุติวสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
     ตสฺส อปรภาเค อตฺถทสฺสี นาม ภควา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา.
ปฐเม อฏฺฐนวุติ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย อฏฺฐาสีติสตสหสฺสานิ, ๗-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สตฺถุ              ฉ.ม. นาคสมาลา          สี. มหาเวณุรุกฺโข
@๔-๔ ฉ.ม. มนฺทจฺฉิทฺโท       ฉ.ม. ปติฏฺฐาสิ            ฉ.ม. กกุธรุกฺโข
@ ฉ.ม. อฏฺฐาสีติสหสฺสานิ
ตถา ตติเย. ตทา โพธิสตฺโต สุสิโม นาม มหิทฺธิโก ตาปโส หุตฺวา เทวโลกโต
มณฺฑารวปุปฺผจฺฉตฺตํ อาหริตฺวา สตฺถารํ ปูชยิ. ๑- โสปิ นํ สตฺถา พฺยากาสิ.
     ตสฺส ภควโต โสภนํ นาม นครํ อโหสิ,  สาคโร นาม ราชา ปิตา,
สุทสฺสนา นาม มาตา, สนฺโต จ อุปสนฺโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, อภโย นามุปฏฺฐาโก,
ธมฺมา จ สุธมฺมา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, จมฺปกรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ
อโหสิ, สรีรปฺปภา สมนฺตโต สพฺพกาลํ โยชนมตฺตํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิ, อายุ
วสฺสสตสหสฺสนฺติ.
     ตสฺส อปรภาเค ธมฺมทสฺสี นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา.
ปฐมสนฺนิปาเต โกฏิสตภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย สตฺตติโกฏิโย, ๒- ตติเย
อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต สกฺโก เทวราชา หุตฺวา ทิพฺพคนฺธปุปฺเผหิ จ
ทิพฺพตุริเยหิ จ ปูชมกาสิ. โสปิ นํ สตฺถา พฺยากาสิ.
     ตสฺส ภควโต สรณํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา สรโณ นาม ราชา, มาตา
สุนนฺทา นาม, ปทุโม จ ปุสฺสเทโว จ เทฺว อคฺคสาวกา, สุเนตฺโต นามุปฏฺฐาโก,
เขมา จ สจฺจนามา ๓- จ เทฺว อคฺคสาวิกา, รตฺตงฺกุรุรวกรุกฺโข ๔- โพธิ.
ติมฺพชาโลติปิ ๕- วุจฺจติ, สรีรํ ปนสฺส อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ
อายูติ.
     ตสฺส อปรภาเค อิโต จตุนวุติกปฺปมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป เอโกว สิทฺธตฺโถ
นาม พุทฺโธ อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐมสนฺนิปาเต
โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต
อุคฺคเตโช อภิญฺญาพลสมฺปนฺโน มงฺคโล นาม ตาปโส หุตฺวา มหาชมฺพูผลํ อาหริตฺวา
ตถาคตสฺส อทาสิ. สตฺถา ตํ ผลํ ปริภุญฺชิตฺวา "จตุนวุติกปฺปมตฺถเก พุทฺโธ
ภวิสฺสสี"ติ โพธิสตฺตํ พฺยากาสิ.
     ตสฺส ภควโต นครํ เวภารํ นาม อโหสิ, ปิตา เชยฺยเสโน ๖- นาม ราชา,
มาตา สุผสฺสา นาม, สมฺพโล จ สุมิตฺโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, เรวโต นามุปฏฺฐาโก,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปูเชสิ       ฉ.ม. นวุติโกฏิโย     ฉ.ม. สพฺพนามา
@ สี. รตฺตกุรวกรุกฺโข, ฉ.ม. รตฺตงฺกุรรุกฺโข
@ ฉ.ม. กกุธรุกฺโขติปิ, พิมฺพิชาโลติปิ ม. พิมฺพชาโลติปิ
@ ฉ.ม. ชยเสโน
สีวลา จ สุรามา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, กณฺณิการรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺฐิหตฺถุพฺเพธํ
อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.
     ตสฺส อปรภาเค อิโต เทฺวนวุติกปฺปมตฺถเก ติสฺโส ปุสฺโสติ ๑- เอกสฺมึ
กปฺเป เทฺว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. ติสฺสสฺส ปน ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา.
ปฐมสนฺนิปาเต ภิกฺขูนํ โกฏิสตํ อโหสิ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย.
ตทา โพธิสตฺโต มหาโภโค มหายโส สุชาโต นาม ขตฺติโย หุตฺวา
อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหิทฺธิกภาวํ ปตฺวา "พุทฺโธ อุปฺปนฺโน"ติ สุตฺวา
ทิพฺพมณฺฑารวปทุมปาริจฺฉตฺตกปุปฺผานิ อาทาย จตุปริสมชฺเฌ คจฺฉนฺตํ ตถาคตํ
ปูเชสิ, อากาเส ปุปฺผวิตานํ หุตฺวา อฏฺฐาสิ. โสปิ นํ สตฺถา "อิโต
เทฺวนวุติกปฺปมตฺถเก ๒- พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ.
     ตสฺส ภควโต เขมํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา ชนสฏฺโฐ ๓- นาม ขตฺติโย,
มาตา ปทุมา นาม, พฺรหฺมเทโว จ อุทโย จ เทฺว อคฺคสาวกา, สุมงฺคโล ๔-
นามุปฏฺฐาโก, ปุสฺสา จ สุทตฺตา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, อสนรุกฺโข โพธิ, สรีรํ
อสีติหตฺถุพฺเพธํ ๕- อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.
     ตสฺส อปรภาเค ปุสฺโส นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา,
ปฐมสนฺนิปาเต สฏฺฐี ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย ปญฺญาส, ตติเย ทฺวตฺตึส.
ตทา โพธิสตฺโต วิชิตาวี นาม ขตฺติโย หุตฺวา มหารชฺชํ ปหาย สตฺถุ สนฺติเก
ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมกถํ กเถสิ. สีลปารมิญฺจ
ปูเรสิ. โสปิ นํ "พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ.
     ตสฺส ภควโต กาสิ นาม นครํ อโหสิ, ชยเสโน นาม ราชา ปิตา,
สิริมา นาม มาตา, สุรกฺขิโต จ ธมฺมเสโน จ เทฺว อคฺคสาวกา, สภิโย
นามุปฏฺฐาโก, จาลา จ อุปจาลา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, อามลกรุกฺโข โพธิ,
สรีรํ อฏฺฐปญฺญาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, นวุติวสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ผุสฺโส. เอวมุปริปิ        สี. ทฺวินวุติกปฺเป
@ ฉ.ม. ชนสนฺโธ   ฉ. สมงฺโค   ฉ.ม. สฏฺฐิหตฺถุพฺเพธํ
     ตสฺส อปรภาเค อิโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสี ภควา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ
ตโย สาวกสนฺนิปาตา, ปฐมสนฺนิปาเต อฏฺฐสฏฺฐี ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย
เอกสตสหสฺสํ, ตติเย เอกอสีติสหสฺสานิ. ๑- ตทา โพธิสตฺโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว
อตุโล นาม นาคราชา หุตฺวา สตฺตรตนขจิตํ สุวณฺณมหาปีฐํ ภควโต อทาสิ.
โสปิ นํ สตฺถา "อิโต เอกนวุติกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ.
     ตสฺส ภควโต พนฺธุมตี นาม นครํ อโหสิ, พนฺธุมา นาม ราชา ปิตา,
พนฺธุมตี นาม มาตา, ขณฺโฑ จ ติสฺโส จ เทฺว อคฺคสาวกา, อโสโก นามุปฏฺฐาโก,
จนฺทา จ จนฺทมิตฺตา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, ปาฏลิรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ
อโหสิ, สรีรปฺปภา สมนฺตา ๒- สตฺตโยชนานิ ผริตฺวา อฏฺฐาสิ, อสีติวสฺสสหสฺสานิ
อายูติ.
     ตสฺส อปรภาเค อิโต เอกตึสกปฺเป สิขี จ เวสฺสภู จาติ เทฺว พุทฺธา
นิพฺพตฺตึสุ. ๓- สิขิสฺสาปิ ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา, ปฐมสนฺนิปาเต ๔-
ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ๔- ทุติเย อสีติสหสฺสานิ, ตติเย สตฺตติ. ตทา โพธิสตฺโต
อรินฺทโม นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส สจีวรํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา
สตฺตรตนปฏิมณฺฑิตํ หตฺถิรตนํ ทตฺวา หตฺถิปฺปมาณํ กตฺวา กปฺปิยภณฺฑํ อทาสิ.
โสปิ นํ "อิโต เอกตึเส กปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ.
     ตสฺส ปน ภควโต อรุณวตี นาม นครํ อโหสิ, อรุโณ นาม ขตฺติโย
ปิตา, ปภาวตี นาม มาตา, อภิภู จ สมฺภโว จ เทฺว อคฺคสาวกา, เขมงฺกโร
นามุปฏฺฐาโก, สขิลา จ ปทุมา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, ปุณฺฑรีกรุกฺโข โพธิ,
สรีรํ สตฺตติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา โยชนตฺตยํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิ,
สตฺตติวสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
     ตสฺส อปรภาเค เวสฺสภู นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา,
ปฐมสนฺนิปาเต อสีติ ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย สตฺตติ, ตติเย สฏฺฐี.
ตทา โพธิสตฺโต สุทสฺสโน นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส สจีวรํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อสีติสหสฺสานิ          ฉ.ม. สทา
@ ฉ.ม. อเหสุํ   ๔-๔ ฉ.ม. ภิกขุสตสหสฺสํ อโหสิ
มหาทานํ ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อาจารคุณสมฺปนฺโน พุทฺธรตเน
จิตฺตีการปีติพหุโล อโหสิ. โสปิ นํ ภควา "อิโต เอกตึสกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ
พฺยากาสิ.
     ตสฺส ปน ภควโต อโนมํ นาม นครํ อโหสิ, สุปฺปตีโต นาม ราชา ปิตา, ยสวตี
นาม มาตา, โสโณ ๑- จ อุตฺตโร จ เทฺว อคฺคสาวกา, อุปสนฺโต นามุปฏฺฐาโก,
รามา ๒- จ สุปลา ๓- จ เทฺว อคฺคสาวิกา, สาลรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺฐิหตฺถุพฺเพธํ
อโหสิ, สฏฺฐี วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
     ตสฺส อปรภาเค อิมสฺมึ กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ ๔- กกุสนฺโธ
โกนาคมโน กสฺสโป อมฺหากํ ภควาติ. กกุสนฺธสฺส ภควโต เอโก สาวกสนฺนิปาโต,
ตตฺถ จตฺตาฬีส ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา โพธิสตฺโต เขโม นาม ราชา หุตฺวา
พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส สปตฺตจีวรํ มหาทานญฺเจว อญฺชนาทิเภสชฺชานิ ๕- จ
ทตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิ. โสปิ นํ สตฺถา พฺยากาสิ.
     กกุสนฺธสฺส ภควโต เขมํ นาม นครํ อโหสิ, อคฺคิทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ
ปิตา, วิสาขา นาม พฺราหฺมณี มาตา, วิธูโร จ สญฺชีโว จ เทฺว อคฺคสาวกา,
วุฑฺฒิโช ๖- นามุปฏฺฐาโก, สามา จ สรพฺภา ๗- จ เทฺว อคฺคสาวิกา, มหาสิรีสรุกฺโข
โพธิ, สรีรํ จตฺตาฬีสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, จตฺตาฬีส วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
     ตสฺส อปรภาเค โกนาคมโน ๘- นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ เอโก
สาวกสนฺนิปาโต, ตตฺถ  ตึส ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา โพธิสตฺโต ปพฺพโต นาม
ราชา หุตฺวา อมจฺจคณปริวุโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ
ภิกฺขุสํฆํ นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปคุณจีนปฏโกเสยฺยกมฺพลทุกุลานิ ๙- เจว
สุวณฺณปฏากญฺจ ๑๐-  ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ. โสปิ นํ สตฺถา พฺยากาสิ.
@เชิงอรรถ:  ก. โสโน           ฉ.ม. ทามา              ฉ.ม. สมาลา
@ ฉ.ม. นิพฺพตฺตา       ก. อญฺชนานิ เภสชฺชานิ      ฉ.ม. พุทฺธิโช
@ ฉ. จมฺปา, ม. รมฺภา  ฉ.ม. โกณาคมโน          ฉ.ม. ปตฺตุณฺณ.......
@๑๐ ฉ.ม. สุวณฺณปาทุกญฺจ
     ตสฺส ภควโต โสภนํ ๑- นาม นครํ อโหสิ, ยญฺญทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ
ปิตา, อุตฺตรา นาม พฺราหฺมณี มาตา, ภิยฺยโส ๒- จ อุตฺตโร จ เทฺว อคฺคสาวกา,
โสตฺถิโช นามุปฏฺฐาโก, สมุทฺทา จ อุตฺตรา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, อุทุมฺพรรุกฺโข
โพธิ, สรีรํ ตึสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, ตึส วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
     ตสฺส อปรภาเค กสฺสโป นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ เอโกว สาวกสนฺนิปาโต,
ตตฺถ วีสติ ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา  โพธิสตฺโต โชติปาโล นาม มาณโว
ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ภูมิยญฺเจว อนฺตลิกฺเข จ ปากโฏ ฆฏิการสฺส กุมฺภการสฺส
มิตฺโต อโหสิ, โส เตน สทฺธึ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา ๓-
อารทฺธวิริโย ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา วตฺตสมฺปตฺติยา ๔- พุทฺธสาสนํ โสเธติ. ๕-
โสปิ นํ สตฺถา พฺยากาสิ.
     ตสฺส ภควโต ชาตนครํ พาราณสี นาม อโหสิ, พฺรหฺมทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ
ปิตา, ธนวตี ๖- นาม พฺราหฺมณี มาตา, ติสฺโส จ ภารทฺวาโช จ เทฺว อคฺคสาวกา,
สพฺพมิตฺโต นามุปฏฺฐาโก, อรุณา ๗- จ อุรุเวลา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, นิโคฺรธรุกฺโข
โพธิ, สรีรํ วีสติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วีสติวสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
     ตสฺส ปน ภควโต โอรภาเค ฐเปตฺวา อิมํ อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ
อญฺโญ พุทฺโธ นาม นตฺถีติ. อิติ ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก
ลทฺธพฺยากรโณ ปน โพธิสตฺโต เย เตน:-
        "มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ          เหตุ สตฺถารทสฺสนํ
        ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ            อธิกาโร จ ฉนฺทตา
        อฏฺฐธมฺมสโมธานา             อภินีหาโร สมิชฺฌตี"ติ ๘-
อิเม อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหาเรน "หนฺท พุทฺธกเร
ธมฺเม วิจินามิ อิโต จิโต"ติ อุสฺสาหํ กตฺวา "วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โสภวตี           ก. ภิยฺโยโส        สี. ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา
@ ฉ.ม. วตฺตาวตฺตสมฺปตฺติยา   ฉ.ม. โสเภสิ      สี. จนฺทวตี
@ ฉ.ม. อนุฬา             ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๕๙/๔๕๓
ปฐมํ ทานปารมินฺ"ติ ทานปารมิตาทโย พุทฺธการกธมฺมา ๑- ทิฏฺฐา, เต ปูเรนฺโต
ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาวา อาคมิ. อาคจฺฉนฺโต จ เย เต กตาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ
อานิสํสา สํวณฺณิตา:-
        "เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนา          โพธิยา นิยตา นรา
        สํสรํ ทีฆมทฺธานํ               กปฺปโกฏิสเตหิปิ.
        อวีจิมฺหิ น อุปฺปชฺชนฺติ           ตถา โลกนฺตเรสุ จ
        นิชฺฌามตณฺหาขุปฺปิปาสา          น โหนฺติ กาลกญฺชิกา. ๒-
        น โหนฺติ ขุทฺทกา ปาณา         อุปฺปชฺชนฺตาปิ ทุคฺคตึ
        ชายมานา มนุสฺเสสุ            ชจฺจนฺธา น ภวนฺติ เต.
        โสตเวกลฺลตา นตฺถิ            น ภวนฺติ มูคปกฺขิกา
        อิตฺถีภาวํ น คจฺฉนฺติ            อุภโตพฺยญฺชนปณฺฑกา.
        น ภวนฺติ ปริยาปนฺนา           โพธิยา นิยตา นรา
        มุตฺตา อานนฺตริเกหิ            สพฺพตฺถ สุทฺธโคจรา.
        มิจฺฉาทิฏฺฐึ น เสวนฺติ           กมฺมกิริยทสฺสนา
        วสมานาปิ สคฺเคสุ             อสญฺญึ ๓- นูปปชฺชเร.
        สุทฺธาวาเสสุ เทเวสุ           เหตุ นาม น วิชฺชติ
        นิกฺขมนินฺนา ๔- สปฺปุริสา        วิสํยุตฺตา ภวาภเว
        จรนฺติ โลกตฺถจริยา ๕-         ปูเรนฺติ สพฺพปารมินฺ"ติ,
เต อานิสํเส อธิคนฺตฺวาว อาคโต. ปารมิโย ปูเรนตสฺส จ ตสฺส อกิตฺติกพฺราหฺมณ-
กาเล ๖- สงฺขพฺราหฺมณกาเล ธนญฺชยราชกาเล ๗- มหาสุทสฺสนราชกาเล
มหาโควินฺทกาเล นิมิมหาราชกาเล จนฺทกุมารกาเล วิสยฺหเสฏฺฐิกาเล สสปณฺฑิตกาเล ๘-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. พุทฺธกรา ธมฺมา   ม. กาลกญฺจิกา, สี. กาลกญฺชกา   ฉ.ม. อสญฺญํ
@ ฉ.ม. เนกฺขมฺมนินฺนา        ฉ.ม. โลกตฺถจริยาโย, สี. โลกตฺถจริยาย
@ ฉ.ม. อกิตฺติพฺราหฺมณกาเล    ฉ.ม. ธนญฺจยราชกาเล
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
สีวิราชกาเล เวสฺสนฺตรกาเลติ ทานปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ.
เอกนฺเตน ปนสฺส สสปณฺฑิตชาตเก:-
      "ภิกฺขาย อุปคตํ ทิสฺวา           สกตฺตานํ ปริจฺจชึ
       ทาเนน เม สโม นตฺถิ          เอสา เม ทานปารมี"ติ ๑-
เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส ทานปารมิตา ปรมตฺถปารมิตา ๒- นาม ชาตา.
     ตถา สีลวราชกาเล ๓- จมฺเปยฺยนาคราชกาเล ภูริทตฺตนาคราชกาเล
ฉทฺทนฺตกาเล ๔- ชยทิสราชปุตฺตกาเล อลีนจิตฺตกุมารกาเลติ ๕- สีลปารมิตาย
ปูริตตฺตภาวานํ ปมาณํ ๖- นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สงฺขปาลชาตเก:-
       "สูเลหิ วิชฺฌยนฺเตปิ            โกฏฺฏยนฺเตปิ สตฺติภิ
       โภชปุตฺเต น กุปฺปามิ           เอสา เม สีลปารมี"ติ ๗-
เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส สีลปารมิตา ปรมตฺถปารมิตา นาม ชาตา.
        ตถา โสมนสฺสกุมารกาเล หตฺถิปาลกุมารกาเล อโยฆรปณฺฑิตกาเลติ มหารชฺชํ
ปหาย เนกฺขมฺมปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส
จูฬสุตฺตโสมชาตเก:-
        "มหารชฺชํ หตฺถคตํ            เขฬปิณฺฑํว ฉฑฺฑยึ
        จชโต น โหติ ลคฺคนํ          เอสา เม เนกฺขมฺมปารมี"ติ
เอวํ นิสฺสคฺคตาย ๘- รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขนฺตสฺส เนกฺขมฺมปารมิตา ปรมตฺถปารมิตา
นาม ชาตา.
     ตถา วิธูรปณฺฑิตกาเล มหาโควินฺทปณฺฑิตกาเล กุทฺทาลปณฺฑิตกาเล อรกปณฺฑิตกาเล
โพธิปริพฺพาชกกาเล มโหสธปณฺฑิตกาเลติ ปญฺญาปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ
ปมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สตฺตุภสฺตุชาตเก ๙- เสนกปณฺฑิตกาเล:-
@เชิงอรรถ:  ขุ.จริยา. ๓๓/๑๔๓ (สสปณฺฑิตจริย)   ฉ.ม. ปรมตฺถปารมี. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. สีลวนาคราชกาเล           ฉ.ม. ฉทฺทนฺตนาคราชกาเล
@ ฉ.ม. อลีนสตฺตุกุมารกาเล          ฉ.ม. ปริมาณํ. เอวมุปริปิ
@ ขุ.จริยา. ๓๓/๙๑ (สงฺขปาลจริย)    ฉ.ม. นิสฺสงฺคตาย   ฉ.ม. สตฺตุภสฺตชาตเก
        "ปญฺญาย วิจินนฺโตหํ           พฺราหฺมณํ โมจยึ ทุกฺขา
         ปญฺญาย เม สโม นตฺถิ        เอสา เม ปญฺญาปารมี"ติ
เอวํ อนฺโตภสฺตุคตํ สปฺปํ ทสฺเสนฺตสฺส ปญฺญาปารมิตา ปรมตฺถปารมิตา นาม ชาตา.
        ตถา วิริยปารมิตาทีนมฺปิ ปูริตตฺตภาวานํ ปมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน
ปนสฺส มหาชนกชาตเก:-
        "อตีรทสฺสี ชลมชฺเฌ           มตา ๑- สพฺเพ จ มานุสา
         จิตฺตสฺส อญฺญถา นตฺถิ         เอสา เม วิริยปารมี"ติ
เอวํ มหาสมุทฺทํ ตรนฺตสฺส วิริยปารมิตา ปรมตฺถปารมิตา นาม ชาตา.
      ขนฺติวาทีชาตเก:-
        "อเจตนํว โกเฏนฺโต          ติเณฺหน ๒- ผรสุนา มมํ
         กาสิราเช น กุปฺปามิ         เอสา เม ขนฺติปารมี"ติ
เอวํ อเจตนาภาเวน วิย มหาทุกฺขํ อธิวาเสนฺตสฺส ขนฺติปารมิตา ปรมตฺถปารมิตา
นาม ชาตา.
      มหาสุตโสมชาตเก:-
        "สจฺจวาจํ อนุรกฺขนฺโต         จชิตฺวา มม ชีวิตํ
         โมเจมิ ๓- เอกสตกฺขเตฺย     เอสา เม สจฺจปารมี"ติ
เอวํ ชีวิตํ จชิตฺวา สจฺจมนุรกฺขนฺตสฺส สจฺจปารมิตา ปรมตฺถปารมิตา นาม ชาตา.
      มูคปกฺขชาตเก:-
        "มาตาปิตา น เม เทสฺสา      อตฺตา เม น จ เทสฺสิโย ๔-
         สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํ           ตสฺมา วตฺตมธิฏฺฐหินฺ"ติ ๕-
เอวํ ชีวิตมฺปิ ปริจฺจชิตฺวา วตฺตํ อธิฏฺฐหนฺตสฺส อธิฏฺฐานปารมิตา ปรมตฺถปารมิตา
นาม ชาตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. หตา      ม. ติกฺเขน      ฉ.ม. โมเจสึ
@ ก. น เม เทสฺสํ มหายสํ    ขุ.จริยา. ๓๓/๖๕ (มูคผกฺขจริยา)
     เอกราชชาตเก:-
        "น มํ โกจิ อุตฺตสติ           นปิ ภายามิ กสฺสจิ
         เมตฺตาพเลนุปตฺถทฺโธ         รมามิ ปวเน ตทา"ติ ๑-
เอวํ ชีวิตมฺปิ อนวโลเกตฺวา ๒- เมตฺตายนฺตสฺส เมตฺตาปารมิตา ปรมตฺถปารมิตา นาม
ชาตา.
      โลมหํสชาตเก:-
        "สุสาเน เสยฺยํ กปฺเปมิ        อุปนิธาย ฉวฏฺฐิกํ ๓-
         คามมณฺฑลา ๔- อุปคนฺตฺวา     รูปํ ทสฺเสนฺติ อนปฺปกนฺ"ติ
เอวํ คามทารเกสุ นิฏฺฐุภนาทีหิ เจว มาลาคนฺธูปหาราทีหิ จ สุขทุกฺขํ
อุปฺปาเทนฺเตสุปิ อุเปกฺขํ อนติวตฺตนฺตสฺส อุเปกฺขาปารมิตา ปรมตฺถปารมิตา นาม
ชาตา. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนส อตฺโถ จริยาปิฏเก คเหตพฺโพ.
      เอวํ ปารมิโย ปูเรตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาเว  ฐิโต:-
         "อเจตนายํ ปฐวี            อวิญฺญาย สุขทุกฺขํ
          สาปิ ทานพลา มยฺหํ         สตฺตกฺขตฺตุํ ปกมฺปถา"ติ ๕-
เอวํ มหาปฐวีกมฺปนานิ ๖- มหาปุญฺญานิ กตฺวา อายุหปริโยสาเน อิโต จุโต
ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติ, ตตฺถ อญฺเญ เทเว ทสหิ ฐาเนหิ อธิคณฺหิตฺวา "ยาวตายุกํ
ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต มนุสฺสคณนาย สฏฺฐิวสฺสสตสหสฺสาธิกานิ
สตฺตปญฺญาสวสฺสโกฏิโย อิทานิ สตฺตหิ ทิวเสหิ อายุกฺขยํ ปาปุณิสฺสตี"ติ วตฺถานิ
กิลิสฺสนฺติ, มาลา มิลายนฺติ, กจฺเฉหิ เสทา มุญฺจนฺติ, ๗- กาเย เววณฺณิยํ
โอกฺกมติ, เทโว เทวาสเน น สณฺฐหตีติ อิเมสุ ปญฺจสุ ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ
ตานิ ทิสฺวา "สุญฺญา วต โภ สคฺคา ภวิสฺสนฺตี"ติ สํเวคชาตาหิ เทวตาหิ
มหาสตฺตสฺส ปูริตปารมิภาวํ ญตฺวา "อิมสฺมึ อิทานิ อญฺญํ เทวโลกํ อนุปคนฺตฺวา
มนุสฺสโลเก อุปฺปชฺชิตฺวา พุทฺธภาวํ ปตฺเต ปุญฺญานิ กตฺวา จุตา จุตา
มนุสฺสา เทวโลกํ ปริปูเรสฺสนฺตี"ติ จินฺเตตฺวา:-
@เชิงอรรถ:  ขุ.จริยา. ๓๓/๑๑๓ (สุวณฺณสามจริย)      ฉ.ม. อนปโลเกตฺวา
@ ฉ.ม. ฉวฏฺฐิกํ อุปนิธายหํ      ฉ.ม. คามณฺฑลา, สี. โคมณฺฑลา
@ ขุ.จริยา. ๓๓/๑๒๔ (เวสฺสนฺตรจริย)   ม. มหาปถวีกมฺปนาทิการณานิ
@ ฉ.ม. มุจฺจนฺติ
         "ยทาหํ ตุสิเต กาเย            สนฺตุสิโต นามหํ ตทา
          ทสสหสฺสี สมาคนฺตฺวา           ยาจนฺติ อญฺชลี ๑- มมํ.
          กาโลยํ เต ๒- มหาวีร         อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ
          สเทวกํ ตารยนฺโต             พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปทนฺ"ติ. ๓-
    เอวํ พุทฺธภาวตฺถาย อายาจิโต กาลํ ทีปํ เทสํ กุลํ ชเนตฺติยา อายุปริมาณนฺติ ๔-
อิมานิ ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา กตสนฺนิฏฺฐาโน ตโต จุโต สกฺยราชกุเล
ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ตตฺถ มหาสมฺปตฺติยา ปริจาริยมาโน ๕- อนุกฺกเมน ภทฺรโยพฺพนํ
อนุปาปุณิ. อิมสฺมึ อนฺตเร "สโต สมฺปชาโน อานนฺท โพธิสตฺโต ตุสิตกายา
จวิตฺวา มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมี"ติอาทีนํ ๖- สุตฺตปทานญฺเจว เตสํ อฏฺฐกถาย จ วเสน
วิตฺถาโร เวทิตพฺโพ.
    โส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเกสุ ตีสุ ปาสาเทสุ เทวโลกสทิสรชฺชสิรึ ๗- อนุภวมาโน
อุยฺยานกีฬาย คมนสมเย อนุกฺกเมน ชิณฺณพฺยาธิมตสงฺขาเต ตโย เทวทูเต ทิสฺวา
สญฺชาตสํเวโค ตโต นิวตฺติตฺวา จตุตฺถวาเร ปพฺพชิตํ ทิสฺวา "สาธุ ปพฺพชฺชา"ติ
ปพฺพชฺชาย รุจึ อุปฺปาเทตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทิวสภาคํ เขเปตฺวา
มงฺคลโปกฺขรณีตีเร นิสินฺโน กปฺปกเวสํ คเหตฺวา อาคเตน วิสฺสุกมฺมเทวปุตฺเตน
อลงฺกตปฏิยตฺโต ราหุลกุมารสฺส ๘- ชาตสาสนํ สุตฺวา ปุตฺตสิเนหสฺส พลวภาวํ ญตฺวา
"ยาว อิทํ พนฺธนํ น วฑฺฒติ, ตาวเทว นํ ฉินฺทิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา สายํ นครํ
ปวิสนฺโต:-
         "นิพฺพุตา นูน สา มาตา           นิพฺพุโต นูน โส ปิตา
          นิพฺพุตา นูน สา นารี            ยสฺสายํ อีทิโส ปตี"ติ
กิสาโคตมิยา นาม ปิตุจฺฉาธีตาย ภาสิตํ อิมํ คาถํ สุตฺวา "อหํ อิมาย
นิพฺพุตปทํ สาวิโต"ติ คีวโต สตสหสฺสคฺฆนิกํ มุตฺตาหารํ มุญฺจิตฺวา ตสฺสา เปเสตฺวา
อตฺตโน ภวนํ ปวิสิตฺวา สิริสยเน นิสินฺโน นิทฺทาวเสน นาฏกานํ วิปฺปการํ ทิสฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปญฺชลี          ฉ. กาโล โข เต, ม. กาโล เทว
@ ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๖๖-๖๗/๔๔๕    ฉ.ม. อายุปฺปมาณํ
@ ฉ.ม. ปริหริยมาโน   ม.อุ. ๑๔/๒๐๐/๑๖๙
@ ฉ.ม. เทวโลกสิรึ วิย รชฺชสิรึ   ฉ.ม. ราหุลภทฺทสฺส
นิพฺพินฺนหทโย ฉนฺนํ อุฏฺฐาเปตฺวา กณฺฐกํ ๑- อาหราเปตฺวา กณฺฐกํ อารุยฺห
ฉนฺนสหาโย ทสสหสฺสิโลกธาตูหิ เทวตาหิ กตปริวาโร มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา
เตเนว รตฺตาวเสเสน ตีณิ มหารชฺชานิ อติกฺกมิตฺวา อโนมานทีตีเร ปพฺพชิตฺวา
อนุกฺกเมน ราชคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปณฺฑวปพฺพตปพฺภาเร นิสินฺโน
มคธราเชน รชฺเชน นิมนฺติยมาโน ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา ตสฺส วิชิตํ
อาคมนตฺถาย เตน คหิตปฏิญฺโญ อาฬารญฺจ อุทฺทกญฺจ  อุปสงฺกมิตฺวา เตสํ สนฺติเก
อธิคตวิเสเสน อปริตุฏฺโฐ ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ ปทหิตฺวา วิสาขปุณฺณมีทิวเส
ปาโตว เสนานิคเม ๒- สุชาตาย ทินฺนํ ปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา เนรญฺชราย นทิยา
สุวณฺณปาตึ ปวาเหตฺวา เนรญฺชราย ตีเร มหาวนสณฺเฑ นานาสมาปตฺตีหิ ทิวสภาคํ
วีตินาเมตฺวา สายณฺหสมเย โสตฺถิเยน ๓- ทินฺนํ ติณมุฏฺฐึ ๔- คเหตฺวา กาฬนาคราเชน
อภิตฺถุตคุโณ โพธิมณฺฑํ อารุยฺห ติณานิ สนฺถริตฺวา "น ตาวิมํ ปลฺลงฺกํ
ภินฺทิสฺสามิ, ยาว เม อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ น มุจฺจิสฺสตี"ติ ๕- ปฏิญฺญํ กตฺวา
โพธิปลฺลงฺเก ปาจีนทิสาภิมุโข นิสีทิตฺวา สุริเย อนตฺถงฺคมิเตเยว ๖- มารพลํ
วิธมิตฺวา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสญาณํ มชฺฌิมยาเม จุตูปปาตญาณํ ปตฺวา
ปจฺฉิมยามาวสาเน ทสพลจตุเวสารชฺชาทิสพฺพพุทฺธคุณปฏิมณฺฑิตํ สพฺพญฺญุตญาณํ
ปฏิวิชฺฌนฺโตเยว อิมํ อภิธมฺมนยสมุทฺทํ อธิคจฺฉิ. เอวมสฺส อธิคมนิทานํ เวทิตพฺพํ.
    เอวํ อธิคตาภิธมฺโม เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนสตฺตาหํ, อนิมฺมิสฺสสตฺตาหํ,
จงฺกมนสตฺตาหํ อติกฺกมิตฺวา จตุตฺเถ สตฺตาเห สยมฺภูญาณาธิคเมน อธิคตํ อภิธมฺมํ
วิจินิตฺวา อปรานิปิ อชปาลมุจฺจลินฺทราชายตเนสุ ตีณิ สตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา
อฏฺฐเม สตฺตาเห อชปาลนิโคฺรธรุกฺขมูเล นิสินฺโน ธมฺมคมฺภีรตาปจฺจเวกฺขเณน
อปฺโปสฺสุกฺกตํ อาปชฺชมาโน ทสสหสฺสมหาพฺรหฺมปริวาเรน ๗- สหมฺปติพฺรหฺมุนา
อายาจิตํ ธมฺมํ เทเสนฺโต ๘- พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกตฺวา พฺรหฺมุโน อชฺเฌสนํ
@เชิงอรรถ:  สี. กนฺถกํ               สี. เสนานีนิคเม          ฉ.ม. โสตฺติเยน
@ ฉ.ม. อฏฺฐติณมุฏฺฐึ         ฉ.ม. วิมุจฺจิสฺสตีติ         สี. อนตฺถมิเตเยว
@ ฉ.ม. ทสสหสฺสิมหาพฺรหฺมปริวาเรน     ฉ.ม. อายาจิตธมฺมเทสโน
อาทาย "กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺ"ติ โอโลเกนฺโต อาฬารุทฺทกานํ
กาลกตภาวํ ญตฺวา ปญฺจวคฺคิยานํ ภิกฺขูนํ พหุปการตํ อนุสฺสริตฺวา อุฏฺฐายาสนา
กาสิกปุรํ ๑- คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อุปเกน สทฺธึ มนฺเตตฺวา อาสาฬฺหปุณฺณมีทิวเส
๒- อิสิปตเน มิคทาเย ปญฺจวคฺคิยานํ ภิกฺขูนํ วสนฏฺฐานํ ปตฺวา เต อนนุจฺฉวิเกน
สมุทาจาเรน สมุทาจรนฺเต สญฺญาเปตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺโต
อญฺญาโกณฺฑญฺญตฺเถรปฺปมุขา ๓- อฏฺฐารส พฺรหฺมโกฏิโย อมตปานํ ปาเยสิ. เอวํ ยาว
ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนา เทสนานิทานํ เวทิตพฺพํ. อยเมว ๔- สงฺเขโป. วิตฺถาโร
ปน สาฏฺฐกถานํ อริยปริเยสนปพฺพชฺชาสุตฺตาทีนํ ๕- วเสน เวทิตพฺโพ.
    เอวํ อธิคมนิทานเทสนานิทานสมฺปนฺนสฺส อภิธมฺมสฺส อปรานิปิ ทูเรนิทานํ,
อวิทูเรนิทานํ, สนฺติเกนิทานนฺติ ตีณิ นิทานานิ. ตตฺถ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺฐาย
ยาว ตุสิตปุรา ทูเรนิทานํ เวทิตพพํ. ตุสิตปุรโต ปฏฺฐาย ยาว โพธิมณฺฑา
อวิทูเรนิทานํ. "เอกํ สมยํ ภควา เทเวสุ วิหรติ ตาวตึเสสุ ปาริจฺฉตฺตกมูลมฺหิ
ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ. ตตฺร โข ภควา เทวานํ ตาวตึสานํ อภิธมฺมํ กเถสี"ติ อิทมสฺส
สนฺติเกนิทานํ. อยํ ตาว นิทานกถา.
                         นิทานกถา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กาสิปุรํ                ฉ.ม. อาสาฬฺหีปุณฺณมทิวเส
@ ฉ.ม. อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรปฺปมุขา      ฉ.ม. อยเมตฺถ
@ ม.มู. ๑๒/๒๗๔/๒๓๕, ขุ.สุ. ๒๕/๔๐๔/๔๑๒
                          ๑. จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ
                         ติกมาติกาปทวณฺณนา
                           ----------
      อิทานิ
          "อิติ เม ภาสมานสฺส        อภิธมฺมกถํ อิมํ
           อวิกฺขิตฺตา นิสาเมถ        ทุลฺลภา หิ อยํ กถา"ติ.
      เอวํ ปฏิญฺญาตาย อภิธมฺมกถาย กถโนกาโส สมฺปตฺโต. ตตฺถ ยสฺมา อภิธมฺโม
นาม อภิธมฺมสงฺคณีอาทีนิ สตฺตปฺปกรณานิ, ธมฺมสงฺคณิยาปิ ๑- จิตฺตุปฺปาทกณฺฑาทีนํ
วเสน จตฺตาริ กณฺฑานิ, จิตฺตุปฺปาทกณฺฑมฺปิ มาติกาปทภาชนียวเสน ทุวิธํ, ตตฺถ
มาติกา อาทิ, สาปิ ติกมาติกา ทุกมาติกาติ ทุวิธา, ตตฺถ ติกมาติกา อาทิ,
ติกมาติกายปิ กุสลตฺติกํ อาทิ, ๒- กุสลตฺติเกปิ "กุสลา ธมฺมา"ติ อิทํ ปทํ,
ตสฺมา:-
           อิโต ปฏฺฐาย คมฺภีรํ          อภิธมฺมกถํ อิมํ
           วุจฺจมานํ นิสาเมถ           เอกคฺคา สาธุ สาธโวติ.
     [๑] "กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา"ติ อยํ ตาว
อาทิปเทน ลทฺธนาโม กุสลตฺติโก นาม. "สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา,
ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา"ติ
อยํ สพฺพปเทหิ ลทฺธนาโม เวทนาตฺติโก นาม. เอวํ อาทิปทวเสน วา สพฺพปทวเสน
วา สพฺเพสมฺปิ ติกทุกานํ นามํ เวทิตพฺพํ. สพฺเพเปเต ๓- ปญฺจทสหิ ปริจฺเฉเทหิ
ววฏฺฐิตา. ติกานํ หิ เอโก ปริจฺเฉโท, ทุกานํ จุทฺทส ปริจฺเฉทา. "เหตู ธมฺมา
น เหตู ธมฺมา"ติอาทโย ฉ ทุกา คนฺถโต จ อตฺถโต จ อญฺญมญฺญสมฺพนฺเธน
ปุปฺผกณฺณิกาย ๔- ฆฏา วิย หุตฺวา ฐิตตฺตา "เหตุโคจฺฉโก"ติ วุจฺจติ. ตโต อปเร
"สปฺปจฺจยา ธมฺมา, อปฺปจฺจยา ธมฺมา"ติอาทโย สตฺต ทุกา อญฺญมญฺญํ
อสมฺพนฺธา เกวลํ ทุกสามญฺญโต อุจฺจินิตฺวา อุจฺจินิตฺวา วิสุํ วิสุํ โคจฺฉกนฺตเร
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ธมฺมสงฺคณีปิ           ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. สพฺเพว เจเต         ฉ.ม. กณฺณิกา วิย
ฐปิตตฺตา อญฺเญหิ จ อนฺตรทุเกหิ ๑- จูฬกตฺตา "จูฬนฺตรทุกา"ติ เวทิตพฺพา.
ตโต ปรํ อาสวทุกาทีนํ ฉนฺนํ วเสน อาสวโคจฺฉโก, ตถา สญฺโญชนทุกาทีนํ ฉนฺนํ
วเสน สญฺโญชนโคจฺฉโก, ตถา คนฺถโอฆโยคนีวรณทุกาทีนํ วเสน คนฺถโอฆโยค-
นีวรณโคจฺฉกา. ๒- ปรามาสทุกาทีนํ ปญฺจนฺนํ วเสน ปรามาสโคจฺฉโกติ สพฺเพปิ สตฺต
โคจฺฉกาติ ๓- เวทิตพฺพา. ตโต ปรํ "สารมฺมณา ธมฺมา"ติอาทโย จุทฺทส ทุกา
มหนฺตรทุกา นาม. ตโต อุปาทานทุกาทโย ฉ ทุกา อุปาทานโคจฺฉโก นาม. ตโต
กิเลสทุกาทโย อฏฺฐ ทุกา กิเลสโคจฺฉโก นาม. ตโต ปรํ ทสฺสเนน ปหาตพฺพ-
ทุกาทโย อฏฺฐารส ทุกา อภิธมฺมมาติกาย ปริโยสาเน ฐปิตตฺตา ปิฏฺฐิทุกา นาม.
"วิชฺชาภาคิโน ธมฺมา, อวิชฺชาภาคิโน ธมฺมา"ติอาทโย ปน ทฺวาจตฺตาฬีสทุกา
สุตฺตนฺติกทุกา นาม. เอวํ สพฺเพเปเต ปญฺจทสหิ ปริจฺเฉเทหิ ววฏฺฐิตาติ เวทิตพฺพา.
     เอวํ ววฏฺฐิตา ปเนเต สปฺปเทสวเสน ๔- เทฺวว โกฏฺฐาสา โหนฺติ. เอเตสุ
หิ นว ติกา เอกสตฺตติ จ ทุกา สปฺปเทสานํ รูปารูปธมฺมานํ ปริคฺคหิตตฺตา
สปฺปเทสา นาม. อวเสสา เตรส ติกา เอกสตฺตติ จ ทุกา นิปฺปเทสา นาม.
ตตฺถ ติเกสุ ตาว เวทนาตฺติโก วิตกฺกตฺติโก ปีติตฺติโก อุปฺปนฺนตฺติโก อตีตตฺติโก
จตฺตาโร อารมฺมณตฺติกาติ อิเม นว ติกา สปฺปเทสา นาม. ทุเกสุ เหตุโคจฺฉกาทีนํ
อุปาทานโคจฺฉกปริโยสานานํ นวนฺนํ โคจฺฉกานํ ปริโยสาเน ตโย ตโย ทุกา,
กิเลสโคจฺฉกปริโยสาเน จตฺตาโร จตฺตาโร ทุกา, จิตฺตสมฺปยุตฺตา ธมฺมา
จิตฺตวิปฺปยุตฺตา ธมฺมา, จิตฺตสํสฏฺฐา ธมฺมา จิตฺตวิสํสฏฺฐา ธมฺมาติ เทฺว เทฺว
มหนฺตรทุกา, สุตฺตนฺติกทุเกสุ อธิวจนทุกํ นิรุตฺติทุกํ ปญฺญตฺติทุกํ
นามรูปทุกนฺติ อิเม จตฺตาโร ทุเก ฐเปตฺวา อวเสสา อฏฺฐตึส ทุกา จาติ เอเต
สปฺปเทสา นาม. วุตฺตาวเสสา ติกทุกา สพฺเพปิ นิปฺปเทสาติ เวทิตพฺพา.
     อิทานิ "กุสลา ธมฺมา"ติอาทีนํ มาติกาปทานํ อยํ อนุปุพฺพปทวณฺณนา. กุสลสทฺโท
ตาว อาโรคฺยานวชฺชเฉกสุขวิปาเกสุ ทิสฺสติ. อยญฺหิ "กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มหนฺตรทุเกหิ              ก. คณฺฐโอฆโยคนีวรณโคจฺฉโก
@ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ         ฉ.ม. สปฺปเทสนิปฺปเทสวเสน
กจฺจิ โภโต อนามยนฺ"ติอาทีสุ ๑- อาโรเคฺย ทิสฺสติ. "กตโม ปน ภนฺเต กายสมาจาโร
กุสโล? โย โข มหาราช กายสมาจาโร อนวชฺโช"ติ ๒- จ "ปุน จปรํ ภนฺเต
เอตทานุตฺตริยํ, ๓- ยถา ภควา ธมฺมํ เทเสติ กุสเลสุ ธมฺเมสู"ติ ๔- จ เอวมาทีสุ
อนวชฺเช. "กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคานํ, ๔- กุสลา นจฺจคีตสฺส, สุสิกฺขิตา
จตุริตฺถิโย"ติอาทีสุ ๕- เฉเก. "กุสลานํ ภิกฺขเว ธมฺมานํ สมาทานเหตุ กุสลสฺส
กมฺมสฺส กตตฺตา"ติอาทีสุ ๖- สุขวิปาเก. สฺวายมิธ อาโรเคฺยปิ อนวชฺเชปิ
สุขวิปาเกปิ วตฺตติ.
     ธมฺมสทฺโท ปนายํ ปริยตฺติเหตุคุณนิสฺสตฺตนิชฺชีวตาทีสุ ทิสฺสติ. อยญฺหิ
"ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ เคยฺยนฺ"ติอาทีสุ ๗- ปริยตฺติยํ ทิสฺสติ. "เหตุมฺหิ
ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา"ติอาทีสุ ๘- เหตุมฺหิ.
          "น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ       อุโภ สมวิปากิโน
           อธมฺโม นิรยํ เนติ          ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคตินฺ"ติ ๙-
อาทีสุ คุเณ. "ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ, ๑๐- ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี
วิหรตี"ติอาทีสุ ๑๑- นิสฺสตฺตนิชฺชีวตาย. สฺวายมิธาปิ นิสฺสตฺตนิชฺชีวตายเมว
วตฺตติ.
     วจนตฺโถ ปเนตฺถ กุจฺฉิเต ปาปเก ธมฺเม สลยนฺติ จลยนฺติ กมฺเปนฺติ
วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลา. กุจฺฉิเตน วา อากาเรน สยนฺตีติ กุสา, เต อกุสลสงฺขาเต
กุเส ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลา. กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต โอสานกรณโต ญาณํ
กุสํ นาม, เตน กุเสน วา ลาตพฺพาติ กุสลา, คเหตพฺพา ปวตฺเตตพฺพาติ อตฺโถ. ยถา
วา กุสา อุภยภาคคตํ หตฺถปฺปเทสํ ลุนนฺติ, เอวมิเมปิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนภาเวน
อุภยภาคคตํ สงฺกิเลสปกฺขํ ลุนนฺติ, ตสฺมา กุสา วิย  ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติปิ
กุสลา. อตฺตโน ปน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา. ธริยนฺติ ๑๒- วา ปจฺจเยหิ ธารยนฺติ
วา ยถาสภาวโตติ ธมฺมา. น กุสลา อกุสลา, มิตฺตปฏิปกฺขา อมิตฺตา วิย
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๗/๑๔๖/๓๔๕, ขุ.ชา. ๒๘/๑๒๙/๕๑    ที.ม. ๑๓/๖๓๑/๓๔๘
@ สี. เอตทนุตฺตริยํ     ที.ม. ๑๓/๘๗/๖๔    ขุ.ชา. ๒๘/๙๔ (มูคปกฺขชาตก)
@ อภิ. ๓๔/๔๓๑/๑๒๐   องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๐๒/๑๑๗   อภิ. ๓๕/๗๒๐/๓๖๐
@ ขุ.เถร. ๒๖/๓๐๔/๓๑๘    ๑๐ อภิ. ๓๔/๑๒๑/๔๑
@๑๑ ที.ม. ๑๐/๓๗๓/๒๔๘     ๑๒ ฉ.ม. ธาริยนฺติ
โลภาทิปฏิปกฺขา อโลภาทโย วิย จ กุสลปฏิปกฺขาติ อตฺโถ. น พฺยากตาติ อพฺยากตา,
กุสลากุสลภาเวน อกถิตาติ อตฺโถ. เตสุ อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณา กุสลา,
สาวชฺชทุกฺขวิปากลกฺขณา อกุสลา, อวิปากลกฺขณา อพฺยากตา.
     กึ ปเนตานิ "กุสลาติ วา ธมฺมาติ วา"ติอาทีนิ เอกตฺถานิ, อุทาหุ
นานตฺถานีติ? กิญฺเจตฺถ ยทิ ตาว เอตานิ เอกตฺถานิ, "กุสลา ธมฺมา"ติ อิทํ
"กุสลา กุสลา"ติ วุตฺตสทิสํ อโหสิ. ๑- อถ นานตฺถานิ, ติกทุกานํ ฉกฺกจตุกฺกภาโว
อาปชฺชติ, ปทานญฺจ อสมฺพนฺโธ.
     ยถา หิ "กุสลา รูปํ จกฺขุมา"ติ วุตฺเต อตฺถวเสน อญฺญมญฺญํ อโนโลเกนฺตานํ
ปทานํ น โกจิ สมฺพนฺโธ, เอวมิธาปิ ปทานํ อสมฺพนฺโธ อาปชฺชติ,
ปุพฺพาปรสมฺพนฺธรหิตานิ จ ปทานิ นิปฺปโยชนานิ นาม โหนฺติ. ยาปิ เจสา ปรโต
"กตเม ธมฺมา กุสลา"ติ ปุจฺฉา, ตายปิ สทฺธึ วิโรโธ อาปชฺชติ. เนว หิ ธมฺมา
กุสลา, อถ จ ปนิทํ วุจฺจติ "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติ. อปโร นโย, ยทิ เอตานิ
เอกตฺถานิ ติณฺณํ ธมฺมานํ เอกตฺตา กุสลาทีนมฺปิ เอกตฺตํ อาปชฺชติ.
กุสลาทิปทานํ ๒- หิ ติณฺณํ ธมฺมานํ ธมฺมภาเวน เอกตฺตํ. ตสฺมา ธมฺมตฺตเยน สทฺธึ
อตฺถโต นินฺนานตฺถานํ กุสลาทีนมฺปิ เอกตฺตํ อาปชฺชติ "ยเทว กุสลํ, ตํ อกุสลํ, ตํ
อพฺยากตนฺ"ติ. อถาปิ ติณฺณํ ธมฺมานํ เอกตฺตํ น สมฺปฏิจฺฉถ, "อญฺโญ จ กุสลปโร
ธมฺโม, อญฺโญ จ อกุสลปโร ธมฺโม, อญฺโญ จ อพฺยากตปโร ธมฺโม"ติ วทถ.
เอวํ สนฺเต ธมฺโม นาม ภาโว, ภาวโต จ อญฺโญ อภาโวติ กุสลปรา ภาวสงฺขาตา
ธมฺมา อญฺโญ อกุสลปโร ธมฺโม อภาโว สิยา, ตถา อพฺยากตปโรปิ, เตหิ จ
อญฺโญ กุสลปโรปิ. เอวํ อภาวตฺตํ อาปนฺเนหิ ธมฺเมหิ อญฺเญ ๓- กุสลาทโยปิ
อภาวาเยว สิยุนฺติ.
     สพฺพเมตํ อการณํ. กสฺมา? ยถานุมติโวหารสิทฺธิโต. โวหาโร หิ ยถา ยถา
อตฺเถสุ อนุมโต สมฺปฏิจฺฉิโต, ตถา ตเถว สิทฺโธ. น จายํ "กุสลา ธมฺมา"ติอาทีสุ
กุสลปุพฺโพ ธมฺมาภิลาโป ธมฺมปโร จ กุสลาภิลาโป ยถา "กุสลา กุสลา"ติ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โหติ         ฉ.ม. กุสลาทิปรานํ      ฉ.ม. อนญฺเญ
เอวํ อตฺตโน อตฺถวิเสสาภาเวน ปณฺฑิเตหิ สมฺปฏิจฺฉิโต, น จ กุสลารูปํจกฺขุมาสทฺทา
วิย อญฺญมญฺญํ อโนโลกิตตฺถภาเวน. กุสลสทฺโท ปเนตฺถ อนวชฺชสุขวิปากสงฺขาตสฺส
อตฺถสฺส โชตกภาเวน ๑- สมฺปฏิจฺฉิโต, อกุสลสทฺโท สาวชฺชทุกฺขวิปากตฺถโชตกตฺเตน,
อพฺยากตสทฺโท อวิปากตฺถโชตกตฺเตน, ธมฺมสทฺโท สภาวธารณาทิอตฺถโชตกตฺเตน.
โส เอเตสํ อญฺญตรานนฺตเร วุจฺจมาโน อตฺตโน อตฺถสามญฺญํ ทีเปติ.
สพฺเพว หิ เอเต สภาวธารณาทินา ลกฺขเณน ธมฺมา. กุสลาทิสทฺทา จาปิ
ธมฺมสทฺทสฺส ปุรโต วุจฺจมานา อตฺตโน อตฺตโน อตฺถวิเสสํ ตสฺส ทีเปนฺติ. ธมฺโม หิ
กุสโล วา โหติ อกุสโล วา อพฺยากโต วา. เอวเมเต วิสุํ วิสุํ วุจฺจมานา อตฺตโน
อตฺตโน อตฺถมตฺตทีปกตฺเตน สมฺปฏิจฺฉิตา. ธมฺมสทฺเทน สห วุจฺจมานา อตฺตโน
อตฺตโน อตฺถสามญฺญอตฺถวิเสสทีปกตฺเตน โลเก ปณฺฑิเตหิ สมฺปฏิจฺฉิตา. ตสฺมา
ยเทตเมตฺถ เอกตฺถนานตฺถตํ วิกปฺเปตฺวา โทสาโรปนการณํ วุตฺตํ, สพฺพเมตํ อการณํ.
อยนฺตาว กุสลตฺติกสฺส อนุปุพฺพปทวณฺณนา. อิมินาว นเยน เสสติกทุกานมฺปิ
นโย เวทิตพฺโพ. อิโต ปรํ ปน วิเสสมตฺตเมว วกฺขามิ. ๒-
     [๒] สุขาย เวทนายาติอาทีสุ สุขสทฺโท ตาว สุขเวทนาสุขมูลสุขารมฺมณ-
สุขเหตุสุขปจฺจยฏฺฐานอพฺยาปชฺฌนิพฺพานาทีสุ ทิสฺสติ. อยญฺหิ "สุขสฺส จ ปหานา"ติ-
อาทีสุ ๓- สุขเวทนาย ทิสฺสติ. สุโข พุทฺธานํ อุปฺปาโท. ๔- สุขา วิราคตา โลเก"ติ-
อาทีสุ ๕- สุขมูเล. "ยสฺมา จ โข มหาลิ รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺตนฺ"ติ-
อาทีสุ ๖- สุขารมฺมเณ. "สุขสฺเสตํ ภิกฺขเว อธิวจนํ ยทิทํ ปุญฺญานี"ติอาทีสุ ๗-
สุขเหตุมฺหิ. "ยาวญฺจิทํ ภิกฺขเว น สุกรํ อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ, ยาว สุขา สคฺคา. ๘-
น เต สุขํ ปชานนฺติ, เย น ปสฺสนฺติ นนฺทนนฺ"ติอาทีสุ ๙- สุขปจฺจยฏฺฐาเน.
"ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารา เอเต ธมฺมา"ติอาทีสุ ๑๐- อพฺยาปชฺเฌ. "นิพฺพานํ ปรมํ
@เชิงอรรถ:  ก. โชตนภาเวน                        ฉ.ม. วกฺขาม
@ ม.มู. ๑๒/๑๗๓/๑๓๔, อภิ. ๓๔/๑๖๕/๕๒      ขุ.ธ. ๒๕/๑๙๔/๕๒
@ วินย. ๔/๕/๕, ขุ.อุ. ๒๕/๑๑/๑๐๕          สํ.ข. ๑๗/๖๐/๕๗
@ องฺ. สตฺตก. ๒๓/๖๒/๗๓                  ม.อุ. ๑๔/๒๕๕/๒๒๓
@ สํ.ส. ๑๕/๑๑/๖                      ๑๐ ม.มู. ๑๒/๘๒/๕๔
สุขนฺ"ติอาทีสุ ๑- นิพฺพาเน. อิธ ปนายํ สุขเวทนายเมว ทฏฺฐพฺโพ. เวทนาสทฺโท
"วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺตี"ติอาทีสุ ๒- เวทยิตสฺมึเยว วตฺตติ.
     ทุกฺขสทฺโท ทุกฺขเวทนาทุกฺขวตฺถุทุกฺขารมฺมณทุกฺขปจฺจยทุกฺขปจฺจยฏฺฐานาทีสุ
ทิสฺสติ. อยญฺหิ "ทุกฺขสฺส จ ปหานา"ติอาทีสุ ทุกฺขเวทนายํ ทิสฺสติ. "ชาติปิ
ทุกฺขา"ติอาทีสุ ๓- ทุกฺขวตฺถุสฺมึ. "ยสฺมา จ โข มหาลิ รูปํ ทุกฺขํ ทุกฺขานุปติตํ
ทุกฺขาวกฺกนฺตนฺ"ติอาทีสุ ทุกฺขารมฺมเณ. "ทุกฺโข ปาปสฺส อุจฺจโย"ติอาทีสุ ๔-
ทุกฺขปจฺจเย. "ยาวญฺจิทํ ภิกฺขเว น สุกรํ อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ, ยาว ทุกฺขา
นิรยา"ติอาทีสุ ๕- ทุกฺขปจฺจยฏฺฐาเน. อิธ ปนายํ ทุกฺขเวทนายเมว ทฏฺฐพฺโพ.
     วจนตฺโถ ปเนตฺถ สุขยตีติ สุขา, ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา, น ทุกฺขา จ น สุขา
จาติ อทุกฺขมสุขา. มกาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. สพฺพาปิ อารมฺมณสฺส รสํ เวทยนฺติ ๖-
อนุภวนฺตีติ เวทนา. ตาสุ อิฏฺฐานุภวนลกฺขณา สุขา. อนิฏฺฐานุภวนลกฺขณา ทุกฺขา.
อุภยวิปรีตานุภวนลกฺขณา อทุกฺขมสุขา. โย ปนายํ ตีสุ ปเทสุ สมฺปยุตฺตสทฺโท,
ตสฺสตฺโถ สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตาติ สมฺปยุตฺตา. กตเรหิ  ปกาเรหีติ? เอกุปฺปาทาทีหิ.
๗- "นตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สมฺปยุตฺตาติ? อามนฺตา"ติ ๘-
หิ อิมสฺส ปญฺหสฺส ปฏิกฺเขเป "นนุ อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สหคตา
สหชาตา สํสฏฺฐา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา"ติ ๘- เอวํ
เอกุปฺปาทาทีนํ วเสน สมฺปโยคตฺโถ วุตฺโต. อิติ อิเมหิ เอกุปฺปาทาทีหิ สมํ
ปกาเรหิ ยุตฺตาติ สมฺปยุตฺตา.
     [๓] วิปากตฺติเก อญฺญมญฺญํ วิสิฏฺฐานํ กุสลากุสลานํ ปากาติ วิปากา,
วิปกฺกภาวมาปนฺนานํ อรูปธมฺมานเมตํ อธิวจนํ. วิปากธมฺมธมฺมาติ ๙- วิปากธมฺมานํ
ธมฺมา, วิปากชนกา ธมฺมา, ๙- ยถา ชาติชราสภาวา ชาติชราปกติกา สตฺตา
"ชาติธมฺมา ชราธมฺมา"ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ วิปากชนกตฺเตน ๑๐- วิปากสภาวา
วิปากปกติกา ธมฺมาติ อตฺโถ. ตติยปทํ อุภยสภาวปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ธ. ๒๕/๒๐๓/๕๒       ม.อุ. ๑๔/๒๐๘/๑๗๔        ที.ม. ๑๐/๓๘๗/๒๖๐
@ ขุ.ธ. ๒๕/๑๑๗/๓๗       ม.อุ. ๑๔/๒๕๐/๒๑๘        สี. เวทิยนฺติ
@ ฉ.ม. เอกุปฺปาทตาทีหิ. เอวมุปริปิ      อภิ. ๓๗/๔๗๓/๒๘๕
@๙-๙ ฉ.ม. วิปากสภาวธมฺมา           ๑๐ ฉ.ม. วิปากชนกฏฺเฐน
     [๔] อุปาทินฺนุปาทานิยตฺติเก อารมฺมณกรณวเสน ตณฺหาทีหิ ๑- อุเปเตน
กมฺมุนา อาทินฺนา ผลภาเวน คหิตาติ อุปาทินฺนา, อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา
อุปาทานสมฺพนฺธเนน อุปาทานานํ หิตาติ อุปาทานิยา, อุปาทานสฺส อารมฺมณปจฺจยภูตานํ
เอตํ อธิวจนํ. อุปาทินฺนา จ เต อุปาทานิยา จาติ อุปาทินฺนุปาทานิยา,
สาสวกมฺมนิพฺพตฺตานํ รูปารูปธมฺมานเมตํ อธิวจนํ. อิติ อิมินา นเยน เสสปททฺวเย
ปฏิเสธสหิโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     [๕] สงฺกิลิฏฺฐสงฺกิเลสิกตฺติเก สงฺกิเลเสตีติ สงฺกิเลโส, วิพาธติ
อุปตาเปตีติ อตโถ. สงฺกิเลเสน สมนฺนาคตาติ สงฺกิลิฏฺฐา. อตฺตานํ อารมฺมณํ กตฺวา
ปวตฺตเนน สงฺกิเลสํ อรหนฺติ, สงฺกิเลเส วา นิยุตฺตา ตสฺส อารมฺมณภาวานติกฺกมนโตติ
สงฺกิเลสิกา, สงฺกิเลสสฺส อารมฺมณปจฺจยภูตานํ เอตํ อธิวจนํ. สงฺกิลิฏฺฐา จ เต
สงฺกิเลสิกา จาติ สงฺกิลิฏฺฐสงฺกิเลสิกา. เสสปททฺวยํ ปุริมตฺติเก วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ.
     [๖] วิตกฺกตฺติเก สมฺปโยควเสน วตฺตมาเนน สห วิตกฺเกน สวิตกฺกา.
สห วิจาเรน สวิจารา. สวิตกฺกา จ เต สวิจารา จาติ สวิตกฺกสวิจารา. อุภยรหิตา
อวิตกฺกอวิจารา. วิตกฺกวิจาเรสุ วิจาโรว มตฺตา ปมาณํ เอเตสนฺติ วิจารมตฺตา,
วิจารโต อุตฺตรึ วิตกฺเกน สทฺธึ สมฺปโยคํ น คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. อวิตกฺกา จ เต
วิจารมตฺตา จาติ อวิตกฺกวิจารมตฺตา.
     [๗] ปีติตฺติเก ปีติยา สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คตาติ ปีติสหคตา,
ปีติสมฺปยุตฺตาติ อตฺโถ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. อุเปกฺขาติ เจตฺถ อทุกฺขมสุขา
เวทนา วุตฺตา, สา หิ สุขทุกฺขาการปฺปวตฺตึ อุเปกฺขติ, มชฺฌตฺตาการสณฺฐิตตฺตา
เตนากาเรน ปวตฺตตีติ อุเปกฺขา. อิติ เวทนาตฺติกโต ปททฺวยเมว คเหตฺวา
นิปฺปีติกสฺส สุขสฺส สปฺปีติกสุขโต วิเสสทสฺสนวเสน อยํ ติโก วุตฺโต.
     [๘] ทสฺสนตฺติเก ทสฺสเนนาติ โสตาปตฺติมคฺเคน. โส หิ ปฐมํ นิพฺพานํ
ทสฺสนโต "ทสฺสนนฺ"ติ วุตฺโต. โคตฺรภู ปน กิญฺจาปิ ปฐมตรํ ปสฺสติ, ยถา
ปน รญฺโญ สนฺติกํ เกนจิเทว กรณีเยน อาคโต ๒- ปุริโส ทูรโตว รถิกาย จรนฺตํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตณฺหาทิฏฺฐีหิ       ม. ทูราคโต
หตฺถิกฺขนฺธคตํ ราชานํ ทิสฺวาปิ "ทิฏฺโฐ เต ราชา"ติ ปุฏฺโฐ ทิสฺวาปิ
กตฺตพฺพกิจฺจสฺส อกตตฺตา "น ปสฺสามี"ติ  อาห, เอวเมว นิพฺพานํ ทิสฺวาปิ
กตฺตพฺพสฺส กิเลสปฺปหานสฺสาภาวา น "ทสฺสนนฺ"ติ วุจฺจติ, ตญฺหิ ญาณํ มคฺคสฺส
อาวชฺชนฏฺฐาเน ติฏฺฐติ. ภาวนายาติ เสสมคฺคตฺตเยน, เสสมคฺคตฺตยญฺหิ ปฐมมคฺเคน
ทิฏฺฐสฺมึเยว ธมฺเม ภาวนาวเสน อุปฺปชฺชติ, อทิฏฺฐปุพฺพํ กิญฺจิ น ปสฺสติ, ตสฺมา
"ภาวนา"ติ วุจฺจติ. ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํ.
    [๙] ตทนนฺตรตฺติเก ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสนฺติ ทสฺสเนน
ปหาตพฺพเหตุกา. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. ตติยปเท ๑- "เนว ทสฺสเนน จ ภาวนาย
จ ๑- ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสนฺ"ติ เอวมตฺถํ อคฺคเหตฺวา "เนว ทสฺสเนน น
ภาวนาย ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสํ อตฺถี"ติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. อิตรถา หิ
อเหตุกานํ อคฺคหณํ ภเวยฺย, เหตุเยว หิ เอเตสํ นตฺถิ, โย ทสฺสนภาวนาหิ ปหาตพฺโพ
สิยา. สเหตุเกสุปิ เหตุวชฺชานํ ปหานํ อาปชฺชติ, น เหตูนํ. เหตุเยว หิ เอเตสํ
เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพติ วุตฺโต, น เต ธมฺมา. น อุภยมฺปิ
เจตํ อธิปฺเปตํ. ตสฺมา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺโพ เหตุ เอเตสํ อตฺถีติ
เนวทสฺสเนน นภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกาติ อยมตฺโถ คเหตพฺโพ.
    [๑๐] อาจยคามิตฺติเก กมฺมกิเลเสหิ อาจิยตีติ อาจโย, ปฏิสนฺธิจุติคติปฺปวตฺตานํ
เอตํ นามํ. ตสฺส การณํ หุตฺวา นิปฺผาทนกภาเวน ตํ อาจยํ คจฺฉนฺติ,
ยสฺส วา ปวตฺตนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ ยถาวุตฺตเมว อาจยํ คเมนฺตีติปิ อาจยคามิโน,
สาสวกุสลากุสลานํ เอตํ อธิวจนํ. ตโตเอว อาจยสงฺขาตา จยา อเปตตฺตา
นิพฺพานํ อเปตํ จยาติ อปจโย, ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนโต อปจยํ คจฺฉนฺตีติ
อปจยคามิโน, อริยมคฺคานเมตํ อธิวจนํ. อปิจ ปาการํ อิฏฺฐกวฑฺฒกี วิย ปวตฺตํ
อาจินนฺตา คจฺฉนฺตีติ อาจยคามิโน. เตน จิตํ จิตํ อิฏฺฐกํ วิทฺธํสยมาโน ปุริโส วิย
ตเทว ปวตฺตํ อปจินนฺตา คจฺฉนฺตีติ อปจยคามิโน. ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วฺตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย
     [๑๑] เสกฺขตฺติเก ตีสุ สิกฺขาสุ ชาตาติ เสกฺขา, สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ เอเตติปิ
เสกฺขา, อปริโยสิตสิกฺขตาย สยเมว สิกฺขนฺตีติปิ เสกฺขา. อุปริ สิกฺขิตพฺพาภาวโต
น เสกฺขาติ อเสกฺขา, วุฑฺฒิปฺปตฺตา วา เสกฺขาติปิ อเสกฺขา, อรหตฺตผลธมฺมานํ
เอตํ อธิวจนํ. ตติยปทํ อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํ.
     [๑๒] ปริตฺตตฺติเก สมนฺตโต ขณฺฑิตตฺตา อปฺปมตฺตกํ ปริตฺตนฺติ วุจฺจติ
"ปริตฺตํ โคมยปิณฺฑนฺ"ติอาทีสุ ๑- วิย, อิเมปิ อปฺปานุภาวตาย ปริตฺตา วิยาติ
ปริตฺตา, กามาวจรธมฺมานเมตํ อธิวจนํ. กิเลสวิกฺขมฺภนสมตฺถตาย วิปุลผลตาย
ทีฆสนฺตานตาย จ มหนฺตภาวํ คตา, มหนฺเตหิ วา โอฬารจฺฉนฺทวิริยจิตฺตปญฺเญหิ
คตา ปฏิปนฺนาติปิ มหคฺคตา. ปมาณกรา ธมฺมา ราคาทโย ปมาณํ นาม, อารมฺมณโต
วา สมฺปโยคโต วา นตฺถิ เอเตสํ ปมาณํ ปมาณสฺส จ ปฏิปกฺขาติ อปฺปมาณา.
     [๑๓] ปริตฺตารมฺมณตฺติเก ปริตฺตํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ ปริตฺตารมฺมณา.
เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย.
     [๑๔] หีนตฺติเก หีนาติ ลามกา อกุสลา ธมฺมา. หีนปฺปณีตานํ มชฺเฌ ภวาติ
มชฺฌิมา, อวเสสา เตภูมิกา ธมฺมา. อุตฺตมฏฺเฐน อติปฺปกฏฺเฐน จ ปณีตา, โลกุตฺตรา
ธมฺมา.
     [๑๕] มิจฺฉตฺตตฺติเก "หิตสุขาวหา เม ภวิสฺสนฺตี"ติ เอวํ อาสึสิตาปิ ตถา
อภาวโต "อสุภาทีสุเยว สุภนฺ"ติอาทิวิปรีตปฺปวตฺติโต จ มิจฺฉาสภาวาติ มิจฺฉตฺตา,
วิปากทาเน สติ ขนฺธเภทานนฺตรเมว วิปากทานโต นิยตา, มิจฺฉตฺตา จ เต นิยตา
จาติ มิจฺฉตฺตนิยตา. วุตฺตวิปรีเตน อตฺเถน สมฺมา สภาวาติ สมฺมตฺตา, สมฺมตฺตา
จ เต นิยตา จ อนนฺตรเมว ผลทาเนนาติ ๒- สมฺมตฺตนิยตา. อุภยถาปิ น นิยตาติ
อนิยตา.
     [๑๖] มคฺคารมฺมณตฺติเก นิพฺพานํ มคฺคติ คเวสติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต
คจฺฉตีติ มคฺโค, มคฺโค อารมฺมณํ เอเตสนฺติ มคฺคารมฺมณา. อฏฺฐงฺคิโกปิ มคฺโค
ปจฺจยฏฺเฐน เอเตสํ เหตูติ มคฺคเหตุกา. มคฺคสมฺปยุตฺตา วา เหตู, มคฺเค วา เหตูติ
มคฺคเหตู, เต เอเตสํ เหตูติปิ มคฺคเหตุกา. สมฺมาทิฏฺฐิ สยํ มคฺโค เจว เหตุ จ,
@เชิงอรรถ:  สํ.ข. ๑๗/๙๖/๑๑๔        ม. ผลทานนิยเมนาติ
อิติ มคฺโค เหตุ เอเตสนฺติปิ มคฺคเหตุกา. อภิภวิตฺวา ปวตฺตนฏฺเฐน มคฺโค
อธิปติ เอเตสนฺติ มคฺคาธิปติโน.
     [๑๗] อุปฺปนฺนตฺติเก อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ยาว ภงฺคา อุทฺธํ ปนฺนา คตา
ปวตฺตาติ อุปฺปนฺนา. น อุปฺปนฺนาติ อนุปฺปนฺนา. ปรินิฏฺฐิตการเณกเทสตฺตา อวสฺสํ
อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ อุปฺปาทิโน.
     [๑๘] อตีตตฺติเก อตฺตโน สภาวํ อุปฺปาทาทิกฺขณํ วา ปตฺวา อติกฺกนฺตาติ อตีตา.
ตทุภยมฺปิ น อาคตาติ อนาคตา. ตนฺตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนาติ ปจฺจุปฺปนฺนา.
     [๑๙] อนนฺตรตฺติเก อตีตํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ อตีตารมฺมณา. เสสปททฺวเยปิ
เอเสว นโย.
     [๒๐] อชฺฌตฺตตฺติเก "เอวํ ปวตฺตมานา มยํ อตฺตาติ คหณํ คมิสฺสามา"ติ
อิมินา วิย อธิปฺปาเยน อตฺตานํ อธิการํ กตฺวา ปวตฺตาติ อชฺฌตฺตา. อชฺฌตฺตสทฺโท
ปนายํ โคจรชฺฌตฺเต นิยกชฺฌตฺเต อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต วิสยชฺฌตฺเตติ จตูสุ อตฺเถสุ
ทิสฺสติ. "เตนานนฺท ภิกฺขุนา ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ
สณฺฐเปตพฺพํ ๑- อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต"ติอาทีสุ ๒- หิ อยํ โคจรชฺฌตฺเต ทิสฺสติ.
"อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ, ๓- อชฺฌตฺตํ วา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี"ติอาทีสุ ๔-
นิยกชฺฌตฺเต. "ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี"ติอาทีสุ ๕- อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต. "อยํ โข
ปนานนฺท วิหาโร ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ ยทิทํ สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อชฺฌตฺตํ
สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี"ติอาทีสุ ๖- วิสยชฺฌตฺเต, อิสฺสริยฏฺฐาเนติ อตฺโถ.
ผลสมาปตฺติ หิ พุทฺธานํ อิสฺสริยฏฺฐานํ นาม. อิธ ปน นิยกชฺฌตฺเต อธิปฺเปโต.
ตสฺมา อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตา ปาฏิปุคฺคลิกา ธมฺมา อชฺฌตฺตาติ เวทิตพฺพา.
ตโต พหิภูตา ๗- ปน อินฺทฺริยพทฺธา วา อนินฺทฺริยพทฺธา วาติ พหิทฺธา นาม.
ตติยปทํ ตทุภยวเสน วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  ม.อุ. ๑๔/๑๘๘/๑๖๑     ขุ.ธ. ๒๕/๓๖๒/๘๐
@ ที.สี. ๙/๔๖๘/๒๐๕, อภิ. ๓๔/๑๖๑/๕๐   ที.ม. ๑๐/๓๘๓/๒๕๗
@ ม.อุ. ๑๔/๓๐๔/๒๗๙    ม.อุ. ๑๔/๑๘๗/๑๖๐   ฉ.ม. พาหิรภูตา
     [๒๑] อนนฺตรตฺติโก ปน เตเยว ติปฺปกาเรปิ ธมฺเม อารมฺมณํ กตฺวา
ปวตฺตนวเสน วุตฺโต.
     [๒๒] สนิทสฺสนตฺติเก ทฏฺฐพฺพภาวสงฺขาเตน สห นิทสฺสเนนาติ สนิทสฺสนา,
ปฏิหนนภาวสงฺขาเตน สห ปฏิเฆนาติ สปฺปฏิฆา, สนิทสฺสนา จ เต สปฺปฏิฆา
จาติ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆา. นตฺถิ เอเตสํ ทฏฺฐพฺพภาวสงฺขาตํ นิทสฺสนนฺติ อนิทสฺสนา,
อนิทสฺสนา จ เต วุตฺตนเยเนว สปฺปฏิฆา จาติ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา. ตติยปทํ
อุภยปฏิกฺเขเปน วุตฺตํ. อยํ ตาว ติกมาติกาย อนุปุพฺพปทวณฺณนา.
                      ติกมาติกาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๑-๙๔. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=1&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=1&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=1              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔ http://84000.org/tipitaka/read/?index_34

อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]