มิลินทปัญหา

รุกขานัง เจตนาเจตนปัญหา ที่ ๓ สมเด็จพระเจ้ามิลินท์ภูมินทราธิบดีมีพระราชโองการตรัสว่า ภนฺเต นาคเสน ข้าแต่ พระนาคเสน ผู้ประกอบด้วยญาณปรีชา ภาสิตํ เจตํ สมเด็จพระโลกุตตมาจารย์มีพระพุทธฎีกา โปรดประทานแก่พราหมณ์ผู้หนึ่งว่า ดูกรพราหมณ์ ท่านเป็นผู้ที่เล่าเรียนมีเพียรปรารภแล้ว ไม่มีความประมาทรู้จักดีรู้จักชั่ว เป็นเหตุไฉนจึงไปพูดไต่ถามสุขเสยยากะต้นไม้ อันหาเจตนา บ่มิได้ ไม่รู้พูดไม่รู้เจรจาได้เนื้อความอะไร สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ตรัสประภาษฉะนี้ ปุน จ ครั้นมาใหม่เล่า สมเด็จพระบรมโลกนาถเจ้ามีพระพุทธฎีกาตรัสบอกแก่ภารทวาชพราหมณ์ ว่า ดูกรภารทวาชพราหมณ์ ท่านจงไปถามไม้สะคร้อ ผนฺทโน รุกฺโข อันว่าไม้สะคร้อนั้น ปฏิ- ภาสถ จะเจรจาตอบท่าน แม้คำของตถาคตก็มี ท่านจงสวนาการฟังคำตถาคตฉะนี้ นี่แหละ เป็นคำภายหลัง ครั้นจะเชื่อคำภายหลังที่ว่า พระองค์ตรัสแก่พราหมณ์ว่า ดูกรภารทวาชะ ท่านจะไปถามสะคร้อเถิด ไม่สะคร้อจะเจรจาคอบท่าน และจะเชื่อคำภายหลังดังนี้ คำเดิมที่ ตรัสกับพราหมณ์ผู้หนึ่งว่า ดูกรพราหมณ์ เป็นเหตุไฉนท่านจึงไปถามไม้อันหาเจตนาบ่มิได้ ไม่รู้พูดไม่รู้เจรจาดังนี้ก็จะผิด ถ้าจะเชื่อคำเดิมนี้ คำภายหลังก็จะผิด อยํ ปญฺโห อันว่าปัญหา นี้เป็นอุภโตโกฏิ ตฺวานูปฺปตฺโต มาถึงพระผู้เป็นเจ้าแล้ว จงโปรดระงับเสียซึ่งความสงสัย ในกาล บัดนั้น พระนาคเสนจึงมีเถรวาจาว่า มหาราช ขอถวายพระพร สมเด็จพระโลกุตตมาจารย์ มีพระพุทธฎีกาว่า รุกฺโข อเจตโน ไม้หาเจตนาบ่มิได้ คำเดิมตรัสฉะนี้ คำภายหลังตรัสให้ ภารทวาชพราหมณ์ไปพูดกับไม้สะคร้อนั้น ตํปิ วจนํ อันว่าคำที่ว่าไม้เจตนามิได้นั้น สมเด็จ พระสัพพัญญูเจ้า ตรัสตามภาษาสัตว์โลกพูดกัน ก็จริงอยู่ ไม้ทั้งหลายนั้นหาเจตนาไม่ จะพูดจะ เจรจาไม่ได้ อปิจ ยังข้อหนึ่ง ที่จะไม้สะคร้อเจรจาได้นั้น นะบพิตรพระราชสมภาร คือว่า เทวดา พฤกษวิมานสิงอยู่ในไม้นั้น พูดเจรจาออกมาไม่เห็นตัว โลกบัญญัติเรียกว่าไม้พูดได้ จะเปรียบ ฉันใด ดุจเกวียนบรรทุกข้าวเปลือกไว้ ที่จริงนั้นกระทำด้วยไม้หรอก แต่ว่าเอาข้าวเปลือก บรรทุกไว้ เขาก็เรียกกันว่า เกวียนข้าวเปลือก ที่แท้เกวียนนั้นจะกระทำด้วยข้าวเปลือกหามิได้ และความนี้มีครุวนาฉันใด รุกิโข อันว่าต้นไม้นั้น อเจตโน หาเจตนาบ่มิได้ แต่ทว่าเทวดา สิงอยู่ในไม้นั้นพูดเจรจา โลกก็พลอยบัญญัติเรียกว่าไม้พูดได้ อุปไมยเหมือนเรียกว่าเกวียนข้าว เปลือกนั้น อนึ่งเล่า มหาราช ขอถวายพระพร มีครุวนาเปรียบประดุจบุคคลกระทำทธิให้ เป็นน้ำมันเปรียง ที่จริงก็เอาทธินั้นมากระทำก่อน เป็นน้ำมันเปรียงต่อเมื่อกระทำแล้ว แต่ เมื่อยังกระทำไม่แล้ว ก็เรียกว่ากระทำน้ำมันเปรียง ความนี้มีครุวนาอุปมาฉันใดก็ดี มหาราช ขอถวายพระพรบพิตรพระราชสมภาร ไม้นี้ก็ปานกันนั้นแล ด้วยเทวดาสิงอยู่ในไม้พูดออกได้ โลกก็บัญญัติเรียกว่าไม้พูดได้ ที่จริงไม้หาเจตนาบ่มิได้ จะเจรจาได้หาบ่มิได้ มหาราช ขอถวาย พระพร เหมือนหนึ่งว่า บุคคลจะไปหาสิ่งของที่ต้องการ เที่ยวถามไปทุกถิ่นทุกบ้าน ได้ยินเขา พูดว่าไม่มี ก็กลับมาบอกันว่าได้ยินเขาพูดว่าไม่มี โลกก็เรียกว่า ผู้นั้นไปหาไม่ได้ ที่จริงก็ได้ยิน เขาบอกว่าไม่มีแล้วก็กลับมา ยถา ความนี้ครุวนาฉันใด มหาราช ขอถวายพระพร ความที่ว่า ไม้พูดได้นี้ก็เหมือนกัน อนึ่งเล่า มหาราช ขอถวายพระพร โลกทั้งปวงเข้าใจกันอย่างไร บัญญัติประการใด เข้าใจตามภาษาของตัวตามโลกสามัญฉันใดก็ดี สมเด็จพระพิชิตมารโมลี ก็ตรัสพระสัทธรรมเทศนาตามภาษาโลกเจรจาร้องเรียกนั้น พระพุทธฏีกาสมเด็จพระมหากรุณา จะได้เป็นสองหามิได้ พระองค์ตรัสไปตามวิสัยโลกพุดกันเข้าใจกันอย่างนั้น ขอถวายพระพร สมเด็จพระเจ้ามิลินท์ปิ่นประชากรได้ทรงฟังก็สโมสรโสมนัสตรัสซ้องสาธุการว่า สธุสะ พระเจ้าข้า ปัญหานี้พระผู้เป็นเจ้าช่างแก้เป็นอันดี โยมนี้จะรับเอาถ้อยคำจำไว้ในกาลบัดนี้ รุกขานัง เจตนาเจตนปัญหาคำรบ ๓ จบเพียงนี้

เนื้อความมิลินทปัญหา หน้าที่ ๒๗๘ - ๒๗๙. http://84000.org/tipitaka/milin/milin.php?i=117 สารบัญมิลินทปัญหา http://84000.org/tipitaka/milin/milin.php?i=0#item_117