มิลินทปัญหา

ปรารภเมณฑกปัญหา
             อถโข  นาคโสน  ลำดับนั้น  พระนาคเสนผู้มีอายุก็พระพรลากลับไปสู่สังฆราม
             ฝ่ายสมเด็จพระเจ้ามิลินท์ปิ่นประชา  ผู้ประกอบด้วยปัญญาฉลาดที่จะไต่ถามอรรถ-
ปัญหา  ครั้นว่าได้ไต่ถามพระนาคเสนส้องเสพย์สมาคมเข้าก็ค่อยมีปัญญากว้างขวางไปในพระ
ไตรปิฎก  อันเป็นพระพุทธวจนะมีองค์ ๙ ประการ จึงเสด็จเข้าสู่รโหฐานสงัด  สมเด็จพระเจ้า
มิลินท์ปิ่นกษัตริย์จึงทรงรำพึงไปในราตรี  รำพึงเห็นว่าเมณฑกปัญหานี้ยากที่บุคคลจะวิสัชนาได้
นานไปภายหน้ากุลบุตรในพระพุทธศาสนาจะสนทนากันด้วยพระพุทธวจนะเป็นมณฑกปัญหาแล้ว
จะวิวาทกันด้วยพระไตรปิฎกนั้นเป็นหลายสถาน  สมเด็จพระศาสดาจารย์ตรัสไว้โดยปริยายนั้น
ก็ดี  ตรัสไว้โดยอรรถนั้นก็ดี  ตรัสไว้โดยสภาวะนั้นก็ดี  หนฺท  ผิดังนี้  อาตมานี้จะให้พระนาคเสน
ชื่นชมยินดีในถ้อยคำของอาตมาแล้ว จะถามซึ่งเมณฑกปัญหา  ให้พระนาคเสนวิสัชนาแก้ไขให้
แจ้งแจ่มใส  จะได้แก้เสียซึ่งทิฐิแห่งกุลบุตรอันจะเกิดมาในอนาคตกาลเบื้องหน้า
             อถ โข มิลินฺโท ราชา  อันดับนั้น  สมเด็จพระเจ้ามิลินท์ภูมินทราธิบดี  ครั้นราตรี
รุ่งรางสว่างฟ้า  เสียงสกุณานิกรนกผาดผันโผผินบินไปจากรวงรัง  แร่ร่อนสัญจรเที่ยวเล็มล่าหา
อาหาร  ชาวพนักงานพร้อมเพรียง  ก็ประโคมด้วยเสียงดุริยางคดนตรีกระจับปี่สีซอแตรสังข์
หมู่พราหมณ์นั่งถวายชัยมงคล  สมเด็จพระเจ้ามิลินท์ก็เสด็จออกจากที่รโหฐาน  ชำระพระองค์
สรงสนานแล้ว น้ำพระทัยเธอผ่องแผ้วมิได้น้อมไปต่อเมถุนธรรม  ตั้งอัญชลีประณมเหนือ
ศิโรตม์ของอาตมา  อนุสฺสริตฺวา  มาระลึกถึงคุณพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ที่เป็นอดีตล่วงแล้วและ
เป็นอนาคตปัจจุบัน  ขณะนั้นท้าวเธอก็สมาทานซึ่งวัตรปฏิบัติแปดประการด้วยสันนิษฐานเข้า
พระทัยฉะนี้ว่า  อาตมาจะสมาทานซึ่งคุณ ๘ ประการ  จะตั้งตบะคุณให้เกิดขึ้นเป็นอันดี  เมื่อ
อาตมาสำเร็จตบะพิธีแล้ว ยังอาจารย์คือพระนาคเสนให้ท่านชื่นชมยินดีแล้ว  จะถามเมณฑก-
ปัญหา  พระเจ้ามิลินท์ทรงพระจินตนาการดังนี้  มิได้ช้า  อปนยิตฺวา  พระองค์ผลัดพระภูษาที่ทรง
เป็นปกติเสียแล้ว  ทรงนุ่งผ้าย้อมฝาดผืนหนึ่งพันคาดพระเศียรกระทำเหมือนวงแหวนอัน
งามบวร  เปลื้องเสียซึ่งอาภรณ์อันงามวิจิตร  สถิตอยู่ในที่เป็นมุนีภาวะนักปราชญ์ปรีชาญาณ
แล้วสมาทานซึ่งคุณ ๘ ประการถ้วน ๗ วัน
             คุณ ๘ ประการนั้น  น รญฺญา  อตฺโถ  อนุสาสิตพฺโพ  คือมิได้สั่งสอนอรรถธรรมว่า
ราชการนั้นประการ ๑  น ราคุนปสญฺหิตํ  จิตฺตํ  อุปาเทตพฺพํ  มิได้ให้จิตกำหนัดยินดี  ด้วย
อำนาจแห่งราคะดำฤษณาประการ ๑ น กสฺสจิ  ปรสฺส  โกโธ  กรณีโย  มิให้พระทัยโกรธ
เคียดแค้นแก่ผู้ใดผู้หนึ่งประการ ๑  น โมหวเสน  จริตพฺพํ  มิได้ประพฤติเป็นมโหจริตลุ่มปลง

ประการ ๑ นิวาตวุตฺตินา  ภวิตพฺพํ  ประพฤติอ่อนน้อมต่อนางทาสีและนางพนักงานใช้และ
ห้ามแหนทั้งปวง มิให้หยาบช้าทารุณประการ ๑ กายิกวาจสิกํ  อนุรกฺขิตพฺพํ  รักษาซึ่งสุจริต
คือกายและวาจาประการ ๑ ฉปิ  อายตนานิ  รกฺขิตพฺพานิ  รักษาสำรวมอายตนะ  ๖ ประการ มี
จักขวายตนะ  เป็นต้น  มีมนายตนะเป็นปริโยสานประการ ๑ เมตฺตาภาวนา  มานสํ  ปกฺขิปิตพฺพํ
ปลงจิตลงในกระแสเมตตาภาวนาประการ ๑ สิริเป็นคุณ  ๘ ประการเท่านี้
             สมเด็จพระเจ้ามิลินท์ภูมินทราธิบดี  ปลงพระทัยสถิตในคุณ ๘ ประการนี้  มิได้เสด็จ
ออกกำหนด ๗ วัน ครั้นรุ่งขึ้นเป็นวันอัฏฐมี  สมเด็จพระเจ้ากรุงมิลินท์ภูมินทราธิบดี  จึงเสวย
พระสุธาหารแต่เช้า  สนทนาพาทีด้วยถ้อยคำควรจะรักใคร่  ตั้งอยู่ในอริยาบถเป็นอันดี  มีน้ำ
พระทัยมิได้ฟุ้งซ่าน  มีพระหฤทัยชื่นบานหรรษาเฟื่องฟู  จึงเสด็จไปสู่สำนักพระนาคเสนผู้วิเศษ
ประณมกรขึ้นเหนือเกศแล้วจึงมีพระราชโองการตรัสว่า  ภนฺเต  นาคเสน  ข้าแต่พระนาคเสนผู้
ปรีชา  โยมจะใคร่สนทนาอรรถอันหนึ่งกับพระผู้เป็นเจ้าสองต่อสอง  และอรรถอันนี้อย่าให้มีคน
อื่นแซมแทรกแปลกปลอมเข้ามาได้  อรรถอันนี้เป็นโอกาสอันลับสงัด  ดุจป่าอันสงัดสมควร
แก่สมณสารูป โยมจะถามอรรถอันนี้เป็นปัญหา  นิมนต์พระผู้เป็นเจ้าวิสัชนา  แต่ทว่าอรรถที่
ไม่ควรจะลับก็ อย่าได้ลับอย่าได้ซ่อนอำพรางปกปิดไว้  จงกระทำอุปมาอุปไมยให้เห็นแจ้งแจ่มใส
ยถา  กึ  วิย จะเหมือนด้วยสิ่งใดดี  มีครุวนาดุจปฐพีอันเป็นที่จะซ่อนของไว้  และเป็นที่หาของ
ตรึกตรองคิดซึ่งอรรถนั้น  ตรัสฉะนี้แล้วก็เสวยพระสุทธาหารแต่เช้า  เสด็จเข้าสู่ที่สงัดกับพระนาค
เสนแล้วมีพระราชโองการ  ตรัสว่า  ภนฺเต  นาคเสน  ข้าแต่พระนาคเสนพระผู้เป็นเจ้า  บุคคลจะ
ิคิดซึ่งอรรถอันคัมภีรภาพลึกลับนั้น  ให้เว้นจากปริวัชชนียฐาน  ๘ ประการ  และบุรุษจะรำพึงการ
อันเป็นอรรถอันลับ  จะพูดอรรถอันลับนั้นถ้าไม่เว้นที่ควรเว้น ๘ ประการนี้แล้ว  ย่อมจะเสียความ
ภนฺเต  ข้าแต่พระผู้เป็นเจ้าผู้เจริญ ปริวัชชนียฐาน ๘ ประการนั้น  วิสมํ  ฐานํ คือที่มิได้เสมอกันนี้
ประการ ๑ สพฺภยํ  คือที่ประกอบด้วยภัยประการ  ๑ อติวาโต คือที่ลมพัดแรงนักประการ ๑
ปฏิจฺฉนฺนํ คือ  ที่กำบังประการ ๑ เทฏฺฐานํ  คือที่เทวสถานประการ ๑ ปนฺโถ  คือหนทาง
ประการ ๑ สงฺกโม  คือที่ย่างขึ้นย่างลงประการ ๑ อุทติตฺกํ  คือที่ท่าน้ำประการ ๑ สิริเป็น
ปริวัชชนียฐาน ๘ ประการในกาลบัดนี้  เมื่อสมเด็จพระเจ้ามิลินทราธิบดีมีพระราช
โองการตรัสแก่พระนาคเสน  ดังนี้
             พระนาคเสนเถระจึงมีเถรวาจาว่า  มหาราช  ดูกรบพิตรพระราชสมภาร  ที่ควรจะเว้น
ทั้ง ๘ ประการนั้นเป็นเหตุไฉน  บพิตรจงวิสัชนาให้แจ้งแต่ละข้อ  อย่าให้ย่อ จะตรัสไปให้แจ้งก่อน
ณ กาลบัดนี้

	สมเด็จพระเจ้ามิลินท์จึงพระราชโองการแก้ไขว่า  ภนฺเต  ข้าแต่พระผู้เป็นเจ้าผู้ปรีชา
บุรุษจะพิจารณาตรึกตรองซึ่งอรรถนั้นฟั่นเฟือนเร่ร่อนไป เพราะเหตุว่าที่นั้นไม่เสมอ  นั่งนอน
ไม่สบายประการ ๑ ข้อหนึ่งบุรุษนั่งรำพึงอรรถในที่อันมีภัยผีช้างร้ายเสือร้ายเป็นต้น ก็
ให้ขนพองสยองเกล้ามิอาจจะรำพึงอรรถนั้นได้ประการ ๑ ข้อหนึ่งเล่าบุรุษจะคิดซึ่งอรรถในที่ลม
กล้า  ตกว่าเสียงลมพัดดังตลบอบไป  มิอาจที่จะคิดอรรถอันนั้นได้ประการ  ๑ ข้อหนึ่งเล่า
บุคคลจะคิดอรรถในที่ลับนั้น  จะมีคนมองฟังให้เสียการนี้อย่าง ๑ ข้อหนึ่งเล่าบุรุษจะคิดซึ่งอรรถ
ในที่เทวสถานดุจศาลเทพารักษ์นั้นต้องห้ามอยู่  เพราะว่าศาลเทพารักษ์นั้นเป็นที่เคารพนบนอบ
ไม่ควรจะคิดอรรถ  นัยหนึ่งว่าเป็นที่คนไปมาบวงสรวงสักการบูชาคำนับประการ ๑ ข้อหนึ่งจะ
คิดอรรถที่หนทางคนเดินไม่ได้ความ  เพราะคนไปมาสับสนประการ ๑ ข้อหนึ่งจะคิดอรรถอันลับ
ที่คนเขาจะย่างขึ้นจะย่างลงนั้น  ย่อมกระทั่งกระเทือนไม่สงัด  มิอาจนะรำพึงอรรถอันลับได้
ประการ ๑  ข้อหนึ่งจะคิดอรรถที่ท่าน้ำนั้น  เป็นที่คนไปตักน้ำไปอาบน้ำสำส่อน  ไม่ควรจะคิด
การลับประการ ๑ เหตุฉะนี้จึงว่าที่ทั้ง ๘ ประการ  วิสมํ คือที่ไม่เสมอ  สพฺภยํ  คือที่เป็นที่
สะดุ้งตกใจ อติวาโต  คือที่ด้านลมพัด  ปฏิจฺฉนฺนํ  คือที่กำบัง  เทวนิสฺสิตํ  คือที่เทวดาสิงอยู่
ปนฺโถ  คือหนทาง สงฺกโม  คือที่ย่างไป ติตฺโถ  คือท่าน้ำ  ที่ ๘ ประการนี้เป็นที่ควรเว้น
ไม่ควรจะสนทนาพูดจาซึ่งอรรถอันลับ
             ประการหนึ่งเล่า  ภนฺเต  นาคเสน  ข้าแต่พระนาคเสนผู้เจริญ ยังมีบุคคลอีก  ๘ จำพวก
ถ้าว่าคิดอรรถแล้ว  พฺยาปาเทนฺติ  ยังอรรถอันลึกลับให้ฉิบหายไป  กตเม  อฏฐ ปุคฺคลา  บุคคล ๘
จำพวกนั้นได้แก่ใครบ้าง  ราคจริโต  ปุคฺคโต  คือบุคคลเป็นราคจริตพวก ๑  โทสจริโต  ปุคฺคโล
คือบุคคลเป็นโทสจริตพวก ๑  โมหจริโต  ปุคฺคโล คือบุคคลเป็นโมจริต  พวก ๑  มานจริโต
ปคฺคโล  คือบุคคลเป็นมานจริตพวก  ๑  ลุทฺโธ  คือบุคคลหยาบพวก ๑ อลโส  คือบุคคลเกียจ
คร้านพวก ๑  เอกจินฺติโต  คือบุคคลมีจิตคิดเห็นเอาแต่ในตัวนั้นพวก ๑ พาโล  คือบุคคลเป็น
พาลพวก ๑ สิริเป็น  ๘ จำพวกด้วยกัน  เมื่อสมเด็จพระเจ้ามิลินท์ภูมินทราธิบดีตรัสฉะนี้
             พระนาคเสนเถระจึงมีวาจาซักถามว่า เหตุกระไรเล่า  บพิตรพระราชสมภาร
             สมเด็จพระเจ้ามิลินท์ปิ่นกษัตริย์ จึงมีพระราชโองการตรัสว่าภนฺเต  นาคเสน  ข้า
แต่พระนาคเสนผู้เจริญ  บุคคลที่เป็นราคจริตนั้น  กำหนัดอยู่ด้วยราคะ  แม้นจะพูดด้วยอรรถอัน
ลับจะคิดซึ่งอรรถอันลับมิอาจจะคิดได้  ยังอรรถอันลับให้ฉิบหาย  นะผู้เป็นเจ้า  ประการหนึ่งเล่า
บุคคลเป็นโทสจริตนั้น  ยังอรรถอันลับให้ฉิบหายไปด้วยใจนั้นโทโสเข้าครอบงำในสันดาน  และ
คนเป็นโมหจริตคิดการอันลับนั้นไม่ได้  ด้วยเป็นคนหลงลืมฟั่นเฟือนไป  บุคคลเป็นมานจริตนั้น
ไม่คิดอรรถอันลึกลับได้ด้วยใจมานะกระด้างดื้อถือผิดเป็นชอบ  และบุคคลหยาบนั้นก็ไม่คิด

อรรถอันลึกลับได้เพราะมีความคิดหยาบ  และบุคคลผู้เกียจคร้านนั้น  ก็ไม่คืออรรถอันลึกลับได้
เพราะประกอบไปด้วยความเกียจคร้าน  และบุคคลประกอบเป็นเอกจินติตะนั้น คิดให้เนื่องระคน
ปนเข้าที่ตนคิดเห็นไปผู้เดียวไม่มีใครเห็นด้วย  จึงคิดอรรถอันไม่ได้  บุคคลที่เป็นใจพาลปัญญา
น้อยมิอาจจะคิดอรรถอันลับได้  พระผู้เป็นเจ้าจงรู้เถิดด้วยประการฉะนี้  นี่แหละพระอาจารย์เจ้า
ผู้แต่งคัมภีร์  จึงผูกเป็นคาถาไว้ดังนี้
                                       ราคโทโส จ โมโห  จ                 มาโน  ลุทฺโธ  จ  อลโส
                                       เอกจินฺติโต  จ  พาโล                ปญฺญาเวกลฺลตาย  จ
                                       เอเต  อตฺถํ  วินสฺเสยฺยุ ํ               อฏฺฐมนฺตวินาสกา
             แปลเนื้อความในพระคาถานี้ว่า  บุคคล ๘ จำพวกนี้คือ  บุคคลประกอบด้วยราคะ ๑
บุคคลประกอบด้วยโทสะ ๑ บุคคลประกอบด้วยโมหะ ๑ บุคคลประกอบด้วยมานะ ๑ บุคคล
หยาบ ๑ บุคคลเกียจคร้าน ๑ บุคคลเป็นเอกจินติตะ ๑ บุคคลเป็นพาล ๑ นี่แหละจะคิดอรรถ
อันลึกลับมิได้  สิ้นความในพระคาถาเท่านี้
             สมเด็จพระเจ้ามิลินท์จึงมีพระราชโองการตรัสต่อไปว่า  ภนฺเต  นาคเสน  ข้าแต่พระ
นาคเสนผู้เจริญ  อันว่าบุคคล ๙ จำพวกนี้มิอาจจะเปิดออกซึ่งอรรถอันลึกลับได้  และบุคคล ๙
จำพวกนี้มิอาจจะทรงจะจำไว้ซึ่งอรรถอันลึกล้ำคัมภีรภาพได้  คน ๙ จำพวกนั้นอย่างไร คน ๙
จำพวกนั้น  คือบุคคลเป็นราคจริต  ๑ โทสจริต  ๑ โมหจริต  ๑ ภีรุโก  คือบุคคลมีชาติอันขลาด ๑
อามิสครุ  คือบุคคลเคารพในลาภ ๑ อิตฺถี คือสตรีภาพ  ๑ โสณฺฑี  คือนักเลงสุรา  ๑ มณฺฑโก
คือคนขี้แต่งตัว  ๑ ทารโก  คือทารก ๑ สิริเป็น ๙ ด้วยกัน
             พระนาคเสนจึงถามว่า  คนทั้ง ๙ นั้นมีลักษณะเป็นอย่างไร  จึงมิอาจจะจำไว้ซึ่งอรรถ
และมิอาจจะทรงไว้ซึ่งอรรถนั้นได้
             พระเจ้ากรุงมิลินท์จึงวิสัชนาแก้ไขว่า  ภนฺเต  ข้าแต่พระผู้เป็นเจ้าผู้เจริญ  บุคคลที่
ประกอบในราคจริตนั้น  มีจิตกำหนัดจึงมิอาจจะคิดอรรถเปิดอรรถทรงอรรถไว้ได้  บุคคลที่เป็น
โทสจริตนั้น  มีจิตอันโทโสครอบงำ  มีแต่จะคิดเป็นวิหิงสาพยาบาทไป  จึงมิอาจจะคืออรรถ
จำอรรถเปิดออกซึ่งอรรถได้  บุคคลที่ประกอบไปด้วยโมหจริตนั้น  มีแต่จะหลงเลือนเหือนไป
มิอาจจะจำอรรถทรงอรรถคิดอรรถเปิดออกซึ่งอรรถให้แจ้งได้ ภีรุโก คนมีชาติอันขลาดมีแต่จะ
ให้กลัวไป มิอาจจะเปิดซึ่งอรรถจำอรรถได้  บุคคลที่มีจิตเคารพในอามิสนั้น  ด้วยใจนั้นน้อมไป
ต่อที่จะได้อามิส  จึงมิอาจจะคิดอรรถได้ มิอาจจะจำทรงอรรถได้  สตรีภาพที่ใจลามกปัญญา
เขลาโฉดนั้น มิอาจจะคิดซึ่งอรรถจำอรรถเปิดอรรถอันลับออกได้ และนักเลงสุรานั้นพะวงอยู่ที่
จะดื่มสุรา  จึงมิอาจจะจำอรรถเปิดออกซึ่งอรรถอันลับได้  มณฺฑโก  คนโอ่โถงมักตบแต่งซึ่งกาย
มีจิตหมายจะให้ผู้อื่นรักนั้น  เป็นกังวลอยู่ด้วยจะแต่งกาย จึงมิอาจจะคิดอรรถจำอรรถทั้งหลายได้
อนึ่งทารกนั้นมีสติปัญญาอ่อน รู้แต่จะคะนองไหววิ่งเล่น  จึงมิอาจจะคิดอรรถทรงอรรถไว้ได้
แก้ไขมาถ้วนบุคคล ๙ จำพวกเท่านี้
             สมเด็จพระเจ้ามิลินท์ปิ่นประชาชาวสาคลราษฎร์  จึงมีพระราชโองการตรัสประภาษว่า
ภนฺเต  นาคเสน  ข้าแต่พระนาคเสนผู้ปรีชา  อันว่าเหตุอันจะให้ได้ปัญญานี้มี  ๘ ประการ  คือ
บุคคลมีวัยอันจำเริญนี้ประการ ๑ จำเริญยศประการ  ๑ อุตสาหะหมั่นไต่ถามนี้ประการ ๑
มิได้คบหาด้วยเดียรถีย์ประการ ๑ ปัญญาเจริญด้วยโยนิโสมสิการกำหนดเอานั้นประการ ๑
ปัญญา  นั้นจำเริญด้วยธรรมสากัจฉาพูดจาอรรถธรรมนั้นประการ ๑ มีสิเนหารักใคร่ใน
อรรถธรรมนั้นประการ ๑ อยู่ในประเทศอันสมควรนั้นประการ ๑ สิริเป็นองค์ ๘ ประการดังนี้
             สมเด็จพระเจ้ามิลินท์มีพระราชโองการตรัสต่อไปว่า อยํ  ภูมิภาโค ประเทศที่อันนี้ก็
ประกอบด้วยองค์คุณ ๘ ประการ  อนึ่ง โยมก็เป็นเพื่อนพอจะปรึกษาหารืออันยิ่งของพระผู้
เป็นเจ้าได้ และจะรักษาไว้ซึ่งข้อความอันลับ  ถ้าชีวิตของโยมยังมีอยู่ตราบใด  ก็จะรักษาไว้
ตราบนั้น  บัดนี้ปัญญาของโยมก็น้อมมาด้วยเหตุ  ๘ ประการ  อันเตวาสิกเห็นปานดังโยมนี้หาได้
เป็นอันยากนักหนา  อนึ่งเล่า ภนฺเต  ข้าแต่พระผู้เป็นเจ้าผู้เจริญ  อันว่าอาจริยคุณมี ๒๕
ประการ อนฺเตวาสิกมฺหิ  สตตํ  สมิตํ  คืออาจารย์อุปถัมภ์แก่ศิษย์  รักศิษย์เป็นนิจเนืองไป
ประการ ๑ อาเสวนา  นาเสวนํ  คืออาจารย์รู้ว่าศิษย์นี้ควรจะคบหาไว้และคบหาไว้มิได้
ประการ ๑ ปมตฺตาปมตฺตํ  ชานิตพฺพํ  คือรู้ว่าศิษย์ประมาทและมิได้ประมาทประการ ๑
เสยฺโยวกาโส  คือรู้ว่าโอกาสแห่งศิษย์จะนอนประการ ๑ คิลาโน  คือรู้ว่าศิษย์เจ็บไข้ประการ ๑
โภชนํ  ลทฺธาลทฺธํ คือรู้ดูเอาใจใส่ว่าศิษย์คนนั้นได้โภชนะอาหารแล้ว  ศิษย์คนนี้ยังไม่ได้ซึ่ง
อาหารประการ ๑ วิเสโส  ชานิตพฺโพ  คืออาจารย์รู้คุณวิเศษประการ ๑ อาจารย์พึงแจกส่วน
อาหารให้ศิษย์ประการ ๑  อาจารย์พึงเล้าโลมศิษย์ว่าอย่ากลัวประการ ๑ อาจารย์พึงรู้ซึ่งจะ
สอนศิษย์ว่า  บุคคลผู้นี้จำเริญ  ประพฤติอย่างนี้  ควรที่ท่านจะประพฤติต่อไปประการ ๑ อาจารย์
รู้คามอุปจารประการ ๑ อาจารย์รู้คุณวิหารอุปจารประการ ๑ อาจารย์มิให้ศิษย์เล่นและหัวเราะ
เล่นประการ ๑  อาจารย์เห็นว่าศิษย์เป็นโทษ  ห้ามเสียงซึ่งโทษ  อดโทษศิษย์ประการ ๑ สกฺกจฺจํ
การินา  มีปรกติอ่อนน้อมต่อศิษย์ประการ ๑ อวขณฺฑา การินา  มีปรกติตักเตือนมิให้ขาดจาก
เล่าเรียนประการ ๑ อรหสฺสํ  การินา  มิได้กระทำกำบังไว้ซึ่งอรรถอันลับแก่ศิษย์ประการ ๑
นิรสเสสํ  การินา  มีปรกติมิให้อรรถอันลับนั้นเหลืออยู่ประการ ๑ อาจารย์พึงคิดว่าจะให้ศิษย์รู้
ศิลปศาสตร์ประการ ๑ อาจารย์พึงคิดว่าจะมิให้ศิษย์เสื่อมจากศิลปศาสตร์  อุปถัมภ์ใจศิษย์ให้

ศิษย์มีจิตจำเริญประการ ๑ อาจารย์พึงคิดอุปถัมภ์ศิษย์ว่า  อาตมาจะกระทำศิษย์นี้ ให้หัดศึกษา
เล่าเรียนวิชานี้ประการ ๑ อาจารย์พึงตั้งจิตเมตตาต่อศิษย์ประการ ๑ อาจารย์มิได้ทิ้งศิษย์เมื่อ
อันตรายมาถึงประการ ๑ อาจารย์มิได้ประมาทในกิริยาอันควรจะกระทำแก่ศิษย์ประการ ๑
ธรรมที่ศิษย์เรียนเคลื่อนคลาดไป  อาจารย์พึงยกขึ้นบอกให้ประการ ๑ สิริเป็นคุณอาจารย์ ๒๕
เท่านี้  พระผู้เป็นเจ้าจงปฏิบัติต่อโยมด้วยอาจริยคุณ ๒๕ ประการ ดุจพรรณนาฉะนี้  เพราะ
ศิษย์เช่นตัวข้าพเจ้านี้หายากนักหนา  บัดนี้ข้าพเจ้าพิเคราะห์ดูเมณฑกปัญหา ชินเทสิโต ที่
สมเด็จพระมหาชิเนนทรสัมมาสัมพุทธเจ้าตรัสเทศนาไว้  ข้าพเจ้าสงสัยอยู่มากนักหนา  อนาคเต
อทฺธาเน  เมื่อกาลล่วงไปข้างหน้ากุลบุตรที่เกิดมาเป็นปัจฉิมาชนตาจะวิวาทกัน  จะมีปรับ
ปวาทคำภายนอกสอดถามเข้ามา  จะหามีผู้วิสัชนาแก้ไขไม่ และภิกษุซึ่งจะมีปัญญาเช่นพระผู้
เป็นเจ้าไปข้างหน้าจะหายามไม่มีแล้ว นิมนต์พระผู้เป็นเจ้าให้จักขุไว้ที่จะได้แก้ไขปัญหาข่มขี่
ถ้อยคำปรับปวาทเมื่อหน้า  โยมจะถามปัญหาแก่พระผู้เป็นเจ้าสืบไป  จงโปรดวิสัชนาแก้ไข
ในกาลบัดนี้
             พระนาคเสนรับคำว่าสาธุแล้วก็สำแดงคุณอุบาสก ๑๐ ประการว่า  มหาราช ขอ
ถวายพระพรบพิตรพระราชสมภาร  คุณอุบาสก  ๑๐ ประการ คือ อุบาสกในพระศาสนานี้มี
สุขและทุกข์เสมอกันไปด้วยพระภิกขุสงฆ์ประการ  ๑ อุบาสกพึงรักษาสุจริตในกายและวาจา
ิมิได้ประพฤติทุจริตประการ ๑ มีธรรมเป็นอธิบดีประการ ๑ สํวิภาครตฺโต  ยินดีที่จะจำหน่าย
จ่ายทานประการ ๑ เพียรพยายามเพื่อจะรู้คำสั่งสอนของสมเด็จพระชินวรเจ้าประการ ๑
สมฺมาทิฏฺฐิโก  เป็นสัมมาทิฏฐิประการ ๑ ปราศจากโกตุหลมงคลภายนอกพระศาสนา  ถึงจะ
เสียชีวิตก็มิได้สำนักครูภายนอกพระศาสนาประการ ๑  สมคฺคาราโม  ยินดีในที่จะให้พระ
ภิกษุสงฆ์พร้อมเพรียงกัน  และยังอุบาสกอุบาสิกาทั้งหลายให้พร้อมหน้ากันทำบุญให้ทาน
ประการ ๑ มิได้ประพฤติโกกกลามกในพระศาสนาประการ ๑ ถึงซึ่งพระพุทธคุณ  พระธรรมคุณ
พระสังฆคุณ  เป็นที่พึ่งประการ ๑ ดูกรบพิตรพระราชสมภาร  สิริคุณอุบาสก  ๑๐ ประการ  คุณ
อุบาสก  ๑๐ ประการนี้พึงให้มีในพระราชสันดานแห่งมหาบพิตรพระราชสมภาร  ประการหนึ่ง
มหาบพิตรพึงเอาพระทัยใส่  เห็นเหตุสิ่งไรที่พระพุทธศาสนาจะโรยราเสื่อมเศร้าไป  มีน้ำพระทัย
จะทะนุบำรุงพระพุทธศาสนาให้ถาวรจำเริญไป  จงไต่ถามไว้อย่าให้เคลื่อนคลาด  อาตมาถวาย
โอกาสแก่มหาบพิตร  มหาบพิตรจงถามให้สำราญพระทัยในกาลบัดนี้

             เนื้อความมิลินทปัญหา หน้าที่  ๑๘๐ - ๑๘๕.
http://84000.org/tipitaka/milin/milin.php?i=94
             สารบัญมิลินทปัญหา
http://84000.org/tipitaka/milin/milin.php?i=0#item_94