ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 7 : PALI ROMAN Ma.A. (papa–ca.1)

Samudayappajahano nirodharammano ariyamaggo maggasaccam. Evam catusaccavasena
ussakkitva nibbutim papunatiti idamekassa catuiriyapathapariggahakassa bhikkhuno
yava arahatta niyyanamukhanti.
                      Iriyapathapabbavannana nitthita.
                          ------------
                        Catusampajannapabbavannana
     [109] Evam iriyapathavasena kaye kayanupassanam vibhajitva idani
catusampajannavasena vibhajitum puna ca parantiadimaha. Tattha abhikkante patikkanteti
ettha tava abhikkantam vuccati gamanam. Patikkantam nivattanam. Tadubhayampi catusu
iriyapathesu labbhati. Gamane tava purato kayam abhiharanto abhikkamati nama.
Patinivattanto patikkamati nama. Thanepi thitakova kayam purato onamento
abhikkamati nama. Pacchato apanamento patikkamati nama. Nisajjayapi nisinnakova
asanassa purimaangabhimukho samsaranto abhikkamati nama. Pacchimam angapadesam
paccha samsaranto patikkamati nama. Nipajjayapi eseva nayo.
     Sampajanakari hotiti sampajannena sabbakiccakari, sampajannameva va kari.
So hi abhikkantadisu sampajannam karoteva, na katthaci sampajannavirahito hoti.
Tattha satthakasampajannam sappayasampajannam gocarasampajannam asammohasampajannanti
catubbidham sampajannam. Tattha abhikkamanacitte uppanne cittavaseneva agantva
"kinnu me ettha gatena atthoyeva atthi natthi"ti atthanattham parigganhitva
atthaparigganhanam satthakasampajannam. Tattha ca atthoti cetiyadassanabodhidassana-
samghadassanatheradassanaasubhadassanadivasena dhammato vaddhi. Cetiyam va bodhim va disvapi
hi buddharammanam samghadassanena samgharammanam pitim uppadetva tadeva khayavayato
sammasanto arahattam papunati. There disva tesam ovade patitthaya asubham
disva tattha pathamajjhanam uppadetva tadeva khayavayato sammasanto arahattam
Papunati. Tasma etesam dassanam satthakam. Keci pana "amisatopi vaddhi
atthoyeva, tam nissaya brahmacariyanuggahaya patipannatta"ti vadanti.
     Tasmim pana gamane sappayasappayam parigganhitva sappayaparigganhanam
sappayasampajannam. Seyyathidam, cetiyassa dassanam tava sattham. Sace pana cetiyassa
mahapujaya dasadvadasayojanantare parisa sannipatanti. Attano vibhavanurupam
itthiyopi purisapi alankatapatiyatta cittakammarupakani viya sancaranti. Tatra
cassa itthe arammane lobho, anitthe patigho, asamapekkhane 1- moho uppajjati,
kayasamsaggapattim va apajjati, jivitabrahmacariyanam va antarayo hoti, evam
tam thanam asappayam hoti. Vuttappakaraantarayabhave sappayam. Bodhidassanepi
eseva nayo. Samghadassanampi sattham. Sace pana antogame mahamandapam karetva
sabbarattim dhammassavanam karentesu manussesu vuttappakareneva janasannipato
ceva antarayo ca hoti, evam tam thanam asappayam. Antarayabhave sappayam.
Mahaparisaparivaranam theranam dassanepi eseva nayo.
     Asubhadassanampi sattham. Tadatthadipanatnca idam vatthu:-
     eko kira daharabhikkhu samaneram gahetva dantakatthatthaya gato. Samanero
magga okkamitva purato gacchanto asubham disva pathamam jhanam nibbattetva
tadeva padakam katva sankhare sammasanto tini phalani sacchikatva uparimaggatthaya
kammatthanam pariggahetva atthasi. Daharo tam apassanto "samanera"ti
pakkosi. So "maya pabbajitadivasato patthaya bhikkhuna saddhim dve katha nama
na kathitapubba, annasmimpi divase uparivisesam nibbattessami"ti cintetva "kim
bhante"ti pativacanam adasi. Ehiti ca vutto ekavacaneneva agantva "bhante
imina tava maggena gantva mama thitokase muhuttam puratthabhimukho thatva
oloketha"ti aha. So tatha katva tena pattavisesameva papuni. Evam ekam
asubham dvinnam jananam atthaya jatam. Evam satthampi panetam purisassa matugamasubham
@Footnote: 1 Si., i. asamapekkhanena
Asappayam. Matugamassa ca purisasubham. Sabhagameva sappayanti evam sappayapariggahanam
sappayasampajannam nama.
     Evam pariggahitasatthakasappayassa pana atthatimsaya kammatthanesu attano
cittarucitam kammatthanasankhatam gocaram uggahetva bhikkhacaragocare tam gahetva
gamanam gocarasampajannam nama. Tassavibhavattham idam catukkam veditabbam. Idhekacco
bhikkhu harati na paccaharati, ekacco na harati paccaharati, ekacco neva harati
na paccaharati, ekacco harati ca paccaharati ca.
     Tattha yo bhikkhu divasam cankamena nisajjaya avaraniyehi dhammehi cittam
parisodhetva tatha rattiya pathamam yamam majjhime yame seyyam kappetva pacchime
yamepi nisajjaya cankamehi vitinametva pageva cetiyanganabodhiyanganavattam katva
bodhirukkhe udakam asincitva paniyaparibhojaniyam paccupatthapetva
acariyupajjhayavattadini sabbani khandhakavattadini samadaya vattati. So sariraparikammam
katva senasanam pavisitva ca dve tayo pallanke usumam gahapetva
kammatthanamanuyunjitva bhikkhacaravelaya utthahitava kammatthanasiseneva
pattacivaramadaya senasanato nikkhamitva kammatthanam manasikarontova cetiyanganam
gantva sace buddhanussatikammatthanam hoti, tam avisajjetvava cetiyanganam pavisati.
Annam ce kammatthanam hoti, sopanapadamule thatva hatthena gahitabhandam viya tam thapetva
buddharammanam pitim gahetva cetiyanganam aruyha mahantam ce cetiyam, tikkhattum
padakkhinam katva catusu thanesu vanditabbam. Khuddakam ce cetiyam, tatheva padakkhinam
katva atthasu thanesu vanditabbam. Cetiyam vanditva bodhiyanganam pattenapi
buddhassa bhagavato sammukha viya nipaccakaram dassetva bodhi vanditabbo. So evam
cetiyanca bodhinca vanditva patisamitatthanam gantva patisamitabhandakam hatthena
ganhanto viya nikkhittakammatthanam gahetva gamasamipe kammatthanasiseneva civaram
parupitva gamam pindaya pavisati.
    Atha nam manussa disva "ayyo no agato"ti paccuggantva pattam
gahetva asanasalaya va gehe va nisidapetva yagum datva yava 1- bhattam
@Footnote: 1 cha.Ma. yava bhattam na nitthati
Nitthati, tava pade dhovitva makkhetva purato nisiditva panham va pucchanti,
dhammam va sotukama honti. Sace pana 1- kathapenti janasangahattham dhammakatha
nama katabbayevati atthakathacariya vadanti. Dhammakatha hi kammatthanavimutta
nama natthi. Tasma kammatthanasiseneva dhammam kathetva kammatthanasiseneva
aharam paribhunjitva anumodanam katva nivattiyamanehipi manussehi anugatova
gamato nikkhamitva tattheva nivattitva maggam patipajjati. Atha nam puretaram
nikkhamitva bahigame katabhattakicca samaneradaharabhikkhu disva paccuggantva
pattacivaramassa ganhanti.
     Poranakabhikkhu kira "na amhakam upajjhayo acariyo"ti mukham oloketva
vattam karonti. Sampattaparicchedeneva karonti. Te tam pucchanti "bhante ete
manussa kim te honti 2- matipakkhato sambandha pitipakkhato"ti. Kim disva
pucchathati. Tumhesu etesam pemam bahumananti. Avuso yam matapituhipi dukkaram, tam
ete amhakam karonti, pattacivarampi no etesam santakameva, etesam anubhavena
neva bhaye bhayam, na chatake chatakam janama, edisa nama amhakam upakarino
natthiti tesam gune kathento gacchati, ayam vuccati harati na paccaharati.
     Yassa pana pageva vuttappakaravattapatipattim karontassa kammajatejo
pajjalati, anupadinnakam muncitva upadinnakam ganhati, sarirato seda muncanti,
kammatthanavithim narohati, so pageva pattacivaramadaya vegasava cetiyam vanditva
gorupanam nikkhamanavelayameva gamam yagubhikkhaya pavisitva yagum labhitva asanasalam
gantva pivati. Athassa dvattikkhattum ajjhoharanamatteneva kammajatejo upadinnakam
muncitva anupadinnakam ganhati. Ghatasatena nhato viya tejodhatu parilahanibbapanam
katva kammatthanasisena yagum paribhunjitva pattanca mukhanca
dhovitva antarabhatte kammatthanam manasikatva avasesatthane pindaya caritva
kammatthanasisena aharam paribhunjitva tato patthaya ponkhanuponkham 3- upatthahamanam
@Footnote: 1 cha.Ma., i sacepi na  2 cha.Ma., i. manussa tumhakam kim honti.  3 ka. pokhanupokham
Kammatthanam gahetva gacchati, 1- ayam vuccati na harati paccaharatiti. Edisa ca bhikkhu
yagum pivitva vipassanam arabhitva buddhasasane arahattam patta nama gananapatham
vitivatta, sihaladipeyeva tesu tesu gamesu asanasalaya na tam asanam atthi,
yattha yagum pivitva arahattam pattabhikkhu natthiti.
     Yo pana pamadavihari hoti nikkhittadhuro, sabbavattani bhinditva
papancacetokhilavinibandhacitto 2- viharanto "kammatthanam nama atthi"tipi sannam
akatva gamam pindaya pavisitva ananulomikena gihisamsaggena samsattho vicaritva
ca bhunjitva ca tuccho nikkhamati, ayam vuccati neva harati na paccaharatiti.
     Yo panayam 3- harati ca paccaharati cati vutto, so gatapaccagatikavattavasena
veditabbo. Atthakama hi kulaputta sasane pabbajitva dasapi visampi timsampi
cattalisampi pannasampi satampi ekato vasanta katikavattam katva viharanti "avuso
tumhe na inatta na bhayatta na jivikapakata pabbajita, dukkha muncitukamaka
panettha 4- pabbajita, tasma gamane uppannakilesam gamaneyeva nigganhatha, thane
nisajjaya sayane uppannakilesam sayaneyeva nigganhatha"ti. Te evam katikavattam katva
bhikkhacaram gacchanta addhausabhausabhaaddhagavutagavutantaresu pasana honti. Taya
sannaya kammatthanam manasikarontava gacchanti. Sace kassaci gamane kileso uppajjati,
tattheva nam nigganhati. Tatha asakkonto titthati. Athassa pacchato agacchantopi
titthati. So "ayam bhikkhu tuyham uppannavitakkam janati, ananucchavikam te etan"ti
attanam paticodetva vipassanam vaddhetva tattheva ariyabhumim okkamati. Tatha
asakkonto nisidati. Athassa pacchato agacchantopi nisidatiti soyeva nayo.
Ariyabhumim okkamitum asakkontopi tam kilesam vikkhambhetva kammatthanam
manasikarontova gacchati. Na kammatthanavippayuttena cittena padam uddharati. Uddharati
ce, patinivattitva purimapadesamyeva eti alindakavasimahapussadevatthero viya.
@Footnote: 1 cha.Ma., i. gahetvava agacchati  2 cha.Ma., i. pancavidha....  3 i. yo payam.
@4 Si.,i. panattha.
     So kira ekunavisati vassani gatapaccagatikavattam purentoeva vihasi.
Manussapi sudam antaramagge kasanta vapanta maddanta kammani ca karonta
theram tatha gacchantam disva "ayam thero punappunam nivattitva gacchati. Kinnu
kho maggamulho udahu kinci pamuttho"ti sallapanti. So tam anadiyitva
kammatthanayuttacitteneva samanadhammam karonto visativassabbhantare arahattam papuni.
Arahattappattadivaseyevassa cankamanakotiyam adhivattha devata angulihi dipam katva 1-
atthasi. Cattaropi maharajano sakko ca devanamindo brahma ca sahampati
upatthanam agamamsu. Tanca obhasam disva vanavasimahatissatthero tam dutiyadivase
pucchi "rattibhage ayasmato santike obhaso ahosi, kim so obhaso"ti.
Thero vikkhepam karonto "obhaso nama dipobhasopi hota maniobhasopi"ti
evamadimaha. Tato "paticchadetha tumheti nibandho 2- ama"ti patijanitva
arocesi kalavallimandapavasi mahanagatthero viya ca.
     Sopi kira gatapaccagatikavattam purento pathamam tava bhagavato mahapadhanam
pujessamiti sattavassani cankamameva adhitthasi. Puna solasavassani gatapaccagatikavattam
puretva arahattam papuni. So kammatthanayutteneva cittena padam uddharanto
viyuttena uddhate patinivattanto gamasamipam gantva "gavi nu pabbajito nu"ti
sasankaniyapadese thatva civaram parupitva kacchakantarato udakena pattam dhovitva
udakagandusam 3- karoti. Kimkarana, ma me bhikkham datum vanditum va agate manusse
dighayuka hontuti 4- vacanamattenapi kammatthanavikkhepo ahositi. Ajja bhante
katamiti divasam va bhikkhugananam va panham va pucchito pana udakam gilitva
arocesi. Sacepi divasadipucchaka na honti, nikkhamanavelayam gamadvare nitthubhitvava
yati kalambatitthavihare vassupagatapannasabhikkhu viya.
     Te kira asalhapunnamayam katikavattam akamsu "arahattam apatva
annamannam na alapissama"ti. Gamanca pindaya pavisanta udakagandusam
@Footnote: 1 cha.Ma. ujjaletva  2 cha.Ma. nibaddho   3 gandusam itipi patho   4 cha.Ma. hothati
Katva pavisimsu. Divasadisu pucchitesu vuttanayeneva patipajjimsu. Tattha manussa
nitthubhanam disva janimsu "ajjeko agato, ajja dve"ti. Evanca cintesum "kim
nu kho ete amheheva saddhim na sallapanti, udahu annamannampi, yadi
annamannam na sallapanti, addha vivadajata bhavissanti, etha te 1- annamannam
khamapessama"ti. Sabbe viharam gantva pannasaya bhikkhusu dvepi bhikkhu
ekokase naddasamsu. Tato yo tesu cakkhuma puriso, so aha "na bho
kalahakarakanam okaso idiso hoti, susammattham cetiyanganam bodhiyanganam, sanikkhitta
sammajjaniyo, supatthitam 2- paniyam paribhojaniyan"ti. Te tato vinivatta, 3- tepi
bhikkhu antotemaseyeva arahattam patva mahapavaranaya visuddhipavaranaya 4-
pavaresum.
     Evam kalavallimandapavasi mahanagatthero viya kalambatitthavihare vassupagatabhikkhu
viya ca kammatthanayutteneva cittena padam uddharanto gamasamipam patva
udakagandusam katva vithiyo sallakkhetva yattha surasondadhuttadayo kalahakaraka
candahatthiassadayo va natthi, tam vithim patipajjati. Tattha ca pindaya caramano
na turitaturito viya javena gacchati. Na hi javena pindapatiyadhutangam nama
kinci atthi. Visamabhumibhagappattam pana udakasakatam viya niccalo hutva gacchati.
Anugharam pavittho ca tam datukamatam adatukamatam sallakkhetum tadanurupam kalam
agamento bhikkham gahetva antogame va bahigame va viharameva va agantva
yathaphasuke patirupe okase nisiditva kammatthanam manasikaronto ahare
patikulasannam upatthapetva akkhabhanjanavanalepanaputtamamsupamavasena nam paccavekkhanto
atthangasamannagatam aharam ahareti, neva davaya na madaya na mandanaya
na vibhusanaya. Bhuttavi ca udakakiccam katva muhuttam bhattakilamatham patipassambhetva
yatha purebhattam, evam pacchabhattam. Yatha purimayamam, evam pacchimayamam ca kammatthanameva
manasikaroti, ayam vuccati harati ca paccaharati cati.
@Footnote: 1 cha.Ma. me  2 cha.Ma. supatthapitam  3 cha.Ma., i. tatova nivatta.
@4 cha.Ma., i. visuddhipavaranam
     Imam pana haranapaccaharanasankhatam gatapaccagatikavattam purento yadi upanissayasampanno
hoti. Pathamavaye eva arahattam papunati. No ce pathamavaye papunati,
atha majjhimavaye. No ce majjhimavaye papunati, atha pacchimavaye. No ce pacchimavaye
papunati, atha maranasamaye. No ce maranasamaye papunati, atha devaputto hutva
papunati, no ce devaputto hutva papunati, anuppanne buddhe nibbatto
paccekabodhim sacchikaroti. No ce paccekabodhim sacchikaroti, atha buddhanam sammukhibhave
khippabhinno va hoti seyyathapi thero bahiyo daruciriyo, mahapanno va
seyyathapi thero sariputto, mahiddhiko va seyyathapi thero mahamoggallano,
dhutavado 1- va seyyathapi thero mahakassapo, dibbacakkhuko va seyyathapi thero
anuruddho, vinayadharo va seyyathapi thero upali, dhammakathiko va seyyathapi
thero punno mantaniputto, aranniko va seyyathapi thero revato, bahussuto
va seyyathapi thero anando, sikkhakamo va seyyathapi thero rahulo
buddhaputtoti. Iti imasmim catukke yvayam harati ca paccaharati ca, tassa
gocarasampajannam sikkhappattam hoti.
     Abhikkamadisu pana asammuyhanam asammohasampajannam. Tam evam veditabbam:-
idha bhikkhu abhikkamanto va patikkamanto va yatha andhaputhujjana abhikkamadisu
"atta abhikkamati, attana abhikkamo nibbattito"ti va "aham abhikkamami, maya
abhikkamo nibbattito"ti va sammuyhanti. Tatha asammuyhanto "abhikkamami"ti
citte uppajjamane teneva cittena saddhim cittasamutthana vayodhatu vinnattim
janayamana uppajjati, iti cittakiriyavayodhatuvippharavasena ayam kayasammato
atthisanghato abhikkamati, tassevam 2- abhikkamato ekekapaduddharane pathavidhatu
apodhatuti dve dhatuyo omatta honti manda, itara dve adhimatta honti
balavatiyo, tatha atiharanavitiharanesu. Vossajjane tejodhatuvayodhatuyo omatta honti
manda, itara dve adhimatta honti balavatiyo. Tatha sannikkhepanasannirumbhanesu. 3-
Tattha uddharane pavatta ruparupadhamma atiharanam na papunanti. Tatha atiharane
pavatta vitiharanam, vitiharane pavatta vossajjanam, vossajjane pavatta sannikkhepanam,
@Footnote: 1 cha.Ma. dhutangadharo   2 ka. tasseva     3 Ma....sannirujjanesu
Sannikkhepane pavatta sannirumbhanam 1- na papunanti. Tattha tattheva pabbapabbam
sandhisandhi 2- odhiodhi hutva tattakapale pakkhittatilani viya tatatatayanta
bhijjanti. Tattha ko eko abhikkamati, kassa va ekassa abhikkamanam. Paramatthato
hi dhatunamyeva gamanam, dhatunam thanam, dhatunam nisajja, 3- dhatunam sayanam, tasmim
tasminhi kotthase saddhim rupena:-
              annam uppajjate cittam            annam cittam nirujjhati
              avicimanusambandho                nadisotova vattatiti.
     Evam abhikkamadisu asammuyhanam asammohasampajannam namati.
     Nitthito abhikkante patikkante sampajanakari hotiti padassa attho.
     Alokite vilokiteti ettha pana alokitam nama purato pekkhanam.
Vilokitam nama anudisa pekkhanam. Annanipi hettha upari pacchato pekkhanavasena
olokitaullokitapalokitani nama honti, tani idha na gahitani. Saruppavasena
pana imaneva dve gahitani, imina va mukhena sabbanipi tani gahitanevati.
     Tattha "alokessami"ti citte uppanne cittavaseneva analoketva 4-
atthapariganhanam satthakasampajannam. Tam ayasmantam nandam kayasakkhim katva
veditabbam. Vuttanhetam bhagavata "sace bhikkhave nandassa puratthima disa
aloketabba hoti, sabbam cetaso 5- samannaharitva nando puratthimam disam
aloketi, evam me puratthimam disam alokayato na abhijjhadomanassa papaka akusala
dhamma 6- anvassavissantiti itiha 6- tattha sampajano hoti, sace bhikkhave nandassa
pacchima disa, uttara disa, dakkhina disa, uddham, adho, anudisa aloketabba
hoti, sabbam cetaso samannaharitva nando anudisam aloketi. Evam me anudisam
alokayato .pe. Sampajano hoti"ti. 7-
@Footnote: 1 Ma. sannirujjanam  2 Si. sandhisandhim  3 cha.Ma. nisajjanam.  4 cha.Ma. anoloketva
@5 cha.Ma. cetasa     6-6 cha.Ma. anvassaveyyunti iti so
@7 cha.Ma. an. atthaka. 23/99/168-9 nandasutta (sya)
     Apica idhapi pubbe vuttacetiyadassanadivaseneva satthakata ca sappayata
ca veditabba. Kammatthanassa pana avijahanameva gocarasampajannam. Tasma
khandhadhatuayatanakammatthanikehi attano kammatthanavaseneva, kasinadikammatthanikehi
va pana kammatthanasiseneva alokanavilokanam katabbam. Abbhantare atta nama
aloketa viloketa va natthi, alokessamiti pana citte uppajjamane
teneva cittena saddhim cittasamutthana vayodhatu vinnattim janayamana uppajjati.
Iti cittakiriyavayodhatuvippharavaseneva hetthimam akkhidalam adho sidati, uparimam
uddham langheti, koci yantakena vivaranto nama natthi, tato cakkhuvinnanam
dassanakiccam sadhentam uppajjatiti. Evam sampajananam panettha asammohasampajannam
nama.
     Apica mulaparinnaagantukatavakalikabhavavasenapettha asammohasampajannam
veditabbam. Mulaparinnavasena tava:-
              bhavangavajjanam ceva              dassanam sampaticchanam
              santiranam votthabbanam              javanam bhavati sattamam.
     Tattha bhavangam upapattibhavassa angakiccam sadhayamanam pavattati, tam avattitva 1-
kiriyamanodhatu avajjanakiccam sadhayamana, tannirodha cakkhuvinnanam dassanakiccam
sadhayamanam, tannirodha vipakamanodhatu sampaticchanakiccam sadhayamana, tannirodha
vipakamanovinnanadhatu santiranakiccam sadhayamana, tannirodha kiriyamanovinnanadhatu
votthabbanakiccam sadhayamana, tannirodha sattakkhattum javanam javati. Tattha
pathamajavanepi "ayam itthi ayam puriso"ti rajjanadussanamuyhanavasena alokitavilokitam
na hoti. Dutiyajavanepi .pe. Sattamajavanepi etesu pana yuddhamandale yodhesu viya
hetthupariyavasena bhijjitva pavattitesu 2- "ayam itthi ayam puriso"ti rajjanadivasena
alokitavilokitam hoti. Evam tavettha mulaparinnavasena asammohasampajannam
veditabbam.
@Footnote: 1 cha.Ma. avattetva   2 cha.Ma.. patitesu
     Cakkhudvare pana rupe apathagate bhavangacalanato uddham sakakiccanipphadanavasena
avajjanadisu uppajjitva niruddhesu avasane javanam uppajjati. Tam pubbe
uppannanam avajjanadinam gehabhute cakkhudvare agantukapuriso viya hoti.
Tassa yatha paragehe kinci yacitum pavitthassa agantukassa purisassa gehasamikesu
tunhimasinesu anakaranam na yuttam. Evam avajjanadinam gehabhute cakkhudvare
avajjanadisupi arajjantesu adussantesu amuyhantesu ca rajjanadussanamuyhanam
ayuttanti evam agantukabhavavasena asammohasampajannam veditabbam.
     Yani panetani cakkhudvare votthabbanapariyosanani cittani uppajjanti,
tani saddhim sampayuttadhammehi tattha tattheva bhijjanti, annamannam na passantiti
itarani tavakalikani honti. Tattha yatha ekasmim ghare sabbesu manusakesu
matesu avasesassa ekassa tamkhananneva maranadhammassa na yutta naccagitadisu
abhirati nama, evameva ekadvare sampayuttesu avajjanadisu tattha tattheva
matesu avasesassa tamkhaneyeva maranadhammassa javanassapi rajjanadussanamuyhanavasena
abhirati nama na yuttati evam tavakalikabhavavasena asammohasampajannam veditabbam.
     Apica khandhayatanadhatupaccayapaccavekkhanavasena cetam veditabbam. Ettha hi
cakkhunceva rupanca rupakkhandho, dassanam vinnanakkhandho, tamsampayutta vedana
vedanakkhandho, sanna sannakkhandho, phassadika sankharakkhandho. Evametesam
pancannam khandhanam samavaye alokanavilokanam pannayati. Tattha ko eko
aloketi, ko viloketi. Tatha cakkhum cakkhvayatanam, rupam rupayatanam, dassanam manayatanam,
vedanadayo sampayuttadhamma dhammayatanam. Evameva tesam catunnam, ayatananam samavaye
alokanavilokanam pannayati. Tattha ko eko aloketi, ko viloketi. Tatha
cakkhu cakkhudhatu, rupam rupadhatu, dassanam cakkhuvinnanadhatu, tamsampayutta vedanadayo
dhammadhatu, evametasam catunnam dhatunam samavaye alokanavilokanam pannayati.
Tattha ko eko aloketi, ko viloketi. Tatha cakkhu nissayapaccayo, rupam
arammanapaccayo, avajjanam anantarasamanantarupanissayanatthivigatapaccayo, aloko
Upanissayapaccayo, vedanadayo sahajatapaccaya. Evametesam paccayanam samavaye
alokanavilokanam pannayati. Tattha ko eko aloketi, ko viloketiti evamettha
khandhayatanadhatupaccayapaccavekkhanavasenapi asammohasampajannam veditabbam.
     Samminjite pasariteti pabbanam samminjanapasarane. Tattha cittavaseneva
samminjanapasaranam akatva hatthapadanam samminjanapasaranapaccaya atthanattham
parigaghetva atthaparigaganhanam satthakasampajannam. Tattha hatthapade aticiram
samminjitva va pasaritva va thitassa khane khane vedana uppajjanti, cittam
ekaggam na labhati, kammatthanam paripatati, visesam na adhigacchati. Kalena 1-
samminjantassa kalena 1- pasarentassa pana ta vedana na uppajjanti, cittam
ekaggam hoti, kammatthanam phatim gacchati, visesam adhigacchatiti evam
atthanatthaparigganhanam veditabbam.
     Atthe pana satipi sappayasappayam parigganhitva sappayapariggahanam
sappayasampajannam. Tatrayam nayo:- mahacetiyangane kira daharabhikkhu sajjhayam
karonti. 2- Tesam pitthipasse daharabhikkhuniyo dhammam sunanti. Tatreko daharo hattham
pasaretva kayasamsaggam patva teneva karanena gihi jato. Aparopi bhikkhu padam
pasarento aggimhi pasaresi, atthim ahacca pado jhayi. Aparo vammike
pasaresi, so asivisena dattho. Aparo civarakutidandake pasaresi, tam manisappo
damsi. Tasma evarupe asappaye apasaretva sappaye pasaretabbam. Idamettha
sappayasampajannam.
     Gocarasampajannam pana mahatheravatthuna dipetabbam:- mahathero kira
divatthane nisinno antevasikehi saddhim kathayamano sahasa hattham samminjitva
puna yathatthane thapetva sanikam samminjesi. Tam antevasika pucchimsu "kasma
bhante sahasa hattham samminjitva puna yathatthane thapetva sanikam samminjayittha"ti.
Yato patthayaham avuso kammatthanam manasikatum araddho, na me kammatthanam
muncitva hattho samminjitapubbo, idani pana tumhehi saddhim kathayamanena
@Footnote: 1 cha.Ma. kale          2 cha.Ma. ganhanti
Kammatthanam muncitva samminjito, tasma puna yathatthane thapetva
samminjesinti. Sadhu bhante bhikkhuna nama evarupena bhavitabbanti. Evametthapi
kammatthanavijahanameva gocarasampajannanti veditabbam.
     Abbhantare atta nama koci samminjento va pasarento va natthi.
Vuttappakaracittakiriyavayodhatuvippharena pana suttakaddhanavasena daruyantassa
hatthapadalalanam viya samminjanapasaranam hotiti evam parijananam panettha
asammohasampajannanti veditabbam.
     Sanghatipattacivaradharaneti ettha sanghaticivaranam nivasanaparupanavasena
pattassa bhikkhapatiggahanadivasena paribhogo dharanam nama. Tattha sanghaticivaradharane
tava nivasetva parupitva ca pindaya carato amisalabho "sitassa
patighataya"tiadina nayena bhagavata vuttappakaroyeva ca attho attho nama.
Tassa vasena satthakasampajannam veditabbam.
     Unhapakatikassa pana dubbalassa ca civaram sukhumam sappayam. Sitalukassa ghanam
dupattam. Viparitam asappayam. Yassa kassaci jinnam asappayameva. Aggaladidanena
hissa tam palibodhakaram hoti. Tatha pattadukuladibhedam 1- lobhaniyam civaram. Tadisam
hi aranne ekekassa nivasanantarayakaram jivitantarayakaram vapi hoti. Nippariyayena
pana yam nimittakammadimicchajivavasena uppannam, yancassa sevamanassa akusala
dhamma abhivaddhanti, kusala dhamma parihayanti, tam asappayam. Viparitam sappayam.
Tassa vasenettha sappayasampajannam, kammatthanavijahanavaseneva ca gocarasampajannam
veditabbam.
     Abbhantare atta nama koci civaram parupanto nama natthi. Vuttappakara-
cittakiriyavayodhatuvipphareneva pana civaraparupanam hoti. Tattha civarampi acetanam,
kayopi acetano. Civaram na janati "maya kayo paruto"ti. Kayopi na janati
"aham civarena paruto"ti, dhatuyova dhatusamuham paticchadenti patapilotikaya
@Footnote: 1 cha.Ma. pattunnadukuladibhedam
Potthakarupapaticchadane viya. Tasma neva sundaram civaram labhitva somanassam katabbam,
na asundaram labhitva domanassam. Nanavammikacetiyarukkhadisu 1- hi keci
malagandhadhupavatthadihi sakkaram karonti, keci guthamuttakaddamadandasatthappaharadihi
asakkaram, na tena vammikarukkhadayo somanassam va domanassam va karonti. Evameva
neva sundaram civaram labhitva somanassam katabbam. Na asundaram labhitva domanassanti
evam pavattapatisankhanavasenettha asammohasampajannam veditabbam.
     Pattadharanepi pattam sahasava agahetva imam gahetva pindaya caramano
bhikkham labhissamiti evam pattagahanapaccaya patilabhitabbaatthavasena satthakasampajannam
veditabbam.
     Kisadubbalasarirassa pana garupatto asappayo. Yassa kassaci
catupancaganthikahato dubbisodhaniyo asappayova. Duddhotapatto hi na vattati, tam
dhovantasseva cassa palibodho hoti. Manivannapatto pana lobhaniyo civare
vuttanayeneva asappayo. Nimittakammadivasena laddho pana yancassa sevamanassa
akusala dhamma abhivaddhanti, kusala dhamma parihayanti, ayam ekantaasappayova.
Viparito sappayo. Tassa vasenettha sappayasampajannam, kammatthanavijahanavaseneva
ca gocarasampajannam veditabbam.
     Abbhantare atta nama koci pattam ganhanto natthi. Vuttappakara-
cittakiriyavayodhatuvipphareneva pana pattagahanam nama hoti. Tattha pattopi acetano,
hatthapi acetana. Patto na janati "aham hatthehi gahito"ti. Hatthapi na
jananti "patto amhehi gahito"ti. Dhatuyova dhatusamuham ganhanti sandasena
aggivannapattagahane viyati evam pavattapatisankhanavasenettha asammohasampajannam
veditabbam.
     Apica yatha chinnahatthapade vanamukhehi paggharitapubbalohitakimikule
nilamakkhikasamparikinne anathasalayam nipanne anathamanusse disva dayaluka
@Footnote: 1 cha.Ma. nagavammikacetiyarukkhadisu.
Purisa tesam vanapaticchadanacolakani ceva kapaladihi ca bhesajjani upanamenti.
Tattha colakanipi kesanci sanhani, kesanci thulani papunanti. Bhesajjakapalakanipi
kesanci susanthanani, kesanci dussanthanani papunanti, na te tattha
sumana va dummana va honti. Vanapaticchadanamatteneva hi colakena
bhesajjapatiggahanamattakeneva ca kapalakena tesamattho, evameva yo bhikkhu vanacolakam viya
civaram, bhesajjakapalakam viya pattam, kapalake bhesajjamiva ca patte laddhabhikkham
sallakkheti. Ayam sanghatipattacivaradharane asammohasampajannena
uttamasampajannakariti veditabbo.
     Asitadisu asiteti pindapatabhojane. Piteti yaguadipane. Khayiteti
pitthakhajjakadikhadane. Sayiteti madhuphanitadisayane. Tattha "neva davaya"ti
adina nayena vutto atthavidhopi attho attho nama. Tassa vasena
satthakasampajannam veditabbam. Lukhapanitatittamadhuradisu pana yena bhojanena yassa aphasu
hoti, tam tassa asappayam. Yam pana nimittakammadivasena patiladdham, yancassa
bhunjato akusala dhamma abhivaddhanti, kusala dhamma parihayanti, tam
ekantaasappayameva viparitam sappayam. Tassa vasena 1- sappayasampajannam,
kammatthanavijahanavaseneva ca gocarasampajannam veditabbam.
     Abbhantare atta nama koci bhunjako natthi, vuttappakaracittakiriya-
vayodhatuvippharavaseneva pana pattapatiggahanam nama hoti. Cittakiriyavayodhatu-
vippharavaseneva hatthassa patte otaranam nama hoti. Cittakiriyavayodhatuvipphareneva
alopakaranam alopauddharanam mukhavivaranam ca hoti. Na koci kuncikaya yantakena
ca hanukatthini vivarati, cittakiriyavayodhatuvipphareneva alopassa mukhe thapanam,
uparidantanam musalakiccasadhanam, hetthadantanam udukkhalakiccasadhanam, jivhaya
hatthakiccasadhananca hoti.
     Iti nam tattha aggajivhaya tanukakhelo mulajivhaya bahalakhelo makkheti. Tam
hetthadantaudukkhale jivhahatthaparivattitam khelaudakatemitam
uparidantamusalasancunnitam
@Footnote: 1 cha.Ma. tassa vasenettha
Koci katacchuna va dabbiya va anto pavesanto nama natthi, vayodhatuyava
pavisati. Pavittham pavittham koci palalasantharakam 1- katva dharento nama natthi,
vayodhatuvaseneva titthati. Thitam thitam koci uddhanam katva aggim jaletva
paccanto nama natthi, tejodhatuya ca paccati. 2- Pakkam pakkam koci dandena
va yatthiya va bahiniharako nama natthi, vayodhatuyeva niharati.
     Iti vayodhatu atiharati ca vitiharati ca dhareti ca pavatteti ca sancunneti
ca visoseti ca niharati ca. Pathavidhatu dhareti ca parivatteti ca sancunneti ca
visoseti ca. Apodhatu sineheti ca allatanca anupaleti. Tejodhatu antopavittham
paripaceti. Akasadhatu anjaso hoti. Vinnanadhatu tattha tattha sammapayogamanvaya
abhunjatiti 3- evam pavattapatisankhanavasenettha asammohasampajannam veditabbam.
     Apica gamanato pariyesanato paribhogato asayato nidhanato aparipakkato
paripakkato phalato nisandato sammakkhanatoti 4- evam dasavidham patikulabhavam paccavekkhanato
cettha asammohasampajannam veditabbam. Vittharakatha panettha visuddhimagge
aharapatikulasannaniddesato gahetabba.
     Uccarapassavakammeti uccarassa ca passavassa ca karane. Tattha pattakale
uccarapassavam akarontassa sakalasarirato seda muncanti, akkhini bhamanti, cittam
na ekaggam hoti, anne ca roga uppajjanti. Karontassa pana sabbantam
na hotiti ayamettha attho. Tassa vasena satthakasampajannam veditabbam. Atthane
uccarapassavam karontassa pana apatti hoti, ayaso vaddhati, jivitantarayo
hoti. Patirupe thane karontassa sabbantam na hotiti idamettha sappayam.
Tassa vasena sappayasampajannam, kammatthanavijahanavaseneva ca gocarasampajannam
veditabbam.
     Abbhantare atta nama koci uccarapassavam karonto natthi.
Cittakiriyavayodhatuvipphareneva pana uccarapassavakammam hoti. Yatha pana pakke
@Footnote: 1 cha.Ma. palalasantharam   2 Ma. pacati    3 cha.Ma. abhujatiti   4 cha.Ma. sammakkhanatoti
Gande gandabhedena pubbalohitam akamataya nikkhamati, yatha ca atibharita
udakabhajana udakam akamataya nikkhamati, evam pakkasayamuttavatthisu sannissita 1-
uccarapassava vayuvegasamuppilita akamatayapi nikkhamanti. Yo 2- panayam evam
nikkhamanto uccarapassavo neva tassa bhikkhuno attano hoti, na parassa. Kevalam
sariranissandova hoti. Yathakim? yatha udakakumbhato 3- puranaudakam chaddentassa
neva tam attano hoti, na paresam. Kevalam patijagganamattameva hoti. Evam
pavattapatisankhanavasenettha asammohasampajannam veditabbam.
     Gatadisu gateti gamane. Thiteti thane. Nisinneti nisajjaya. Sutteti
sayane. Jagariteti jagarane. Bhasiteti kathane. Tunhibhaveti akathane. "gacchanto
va gacchamiti pajanati, thito va thitomhiti pajanati, nisinno va
nisinnomhiti pajanati, sayano va sayanomhiti pajanati"ti imasminhi thane
addhanairiyapatha kathita. "abhikkante patikkante alokite vilokite samminjite
pasarite"ti imasmim majjhima. "gate thite nisinne sutte jagarite"ti idha pana
khuddakacunniyairiyapatha kathita. Tasma etesupi vuttanayeneva sampajanakarita
veditabba.
     Tipitakamahasivatthero panaha:- yo ciram gantva va cankamitva va
aparabhage thito iti patisancikkhati "cankamanakale pavatta ruparupadhamma ettheva
niruddha"ti, ayam gate sampajanakari nama. Yo sajjhayam va karonto panham
va vissajjento kammatthanam va manasikaronto ciram thatva aparabhage nisinno
iti patisancikkhati "thitakale pavatta ruparupadhamma ettheva niruddha"ti, ayam
thite sampajanakari nama. Yo sajjhayadikaranavaseneva ciram nisiditva aparabhage
nipanno iti patisancikkhati "nisinnakale pavatta ruparupadhamma ettheva
niruddha"ti, ayam nisinne sampajanakari nama. Yo pana nipannakova 4- sajjhayam
va karonto kammatthanam va manasikaronto niddam okkamitva aparabhage
utthaya iti patisancikkhati "sayanakale pavatta ruparupadhamma ettheva niruddha"ti,
ayam sutte ca jagarite ca sampajanakari nama. Kiriyamayacittananhi appavattam
@Footnote: 1 cha.Ma. sannicita   2 cha.Ma. so   3 cha.Ma. udakatumbato   4 cha.Ma. va-saddo na dissati
Suttam nama, pavattam jagaritam namati. Yo pana bhasamano "ayam saddo nama
otthe ca paticca dante ca jivhanca talunca paticca cittassa ca tadanurupam
payogam paticca jayati"ti sato sampajano bhasati, ciram va pana kalam sajjhayam
va katva dhammam va kathetva kammatthanam va parivattetva panham va vissajjetva
aparabhage tunhibhuto iti patisancikkhati "bhasitakale uppanna ruparupadhamma
ettheva niruddha"ti, ayam bhasite sampajanakari nama. Yo tunhibhuto ciram
dhammam va kammatthanam va manasikatva aparabhage iti patisancikkhati "tunhibhutakale
pavatta ruparupadhamma ettheva niruddha, upadarupappavattiya sati bhasati
nama, asati tunhi bhavati nama"ti, ayam tunhibhave sampajanakari namati.
     Tayidam mahasivattherena vuttam asammohadhuram imasmim satipatthanasutte
adhippetam. Samannaphale pana sabbampi catubbidham sampajannam labhati. 1- Tasma visesato
ettha asammohasampajannasseva vasena sampajannakarita 2- veditabba. Sampajanakari
sampajanakariti ca sabbapadesu satisampayuttasseva sampajannassa vasena attho
veditabbo. Vibhangappakarane pana "sato sampajano abhikkamati, sato sampajano
patikkamati"ti 3- evam etani padani vibhattaneva.
     Iti ajjhattam vati evam catusampajannaparigganhanena 4- attano va
kaye, parassa va kaye, kalena va attano, kalena va parassa kaye
kayanupassi viharati. Idhapi 5- samudayavayadhammanupassitiadisu rupakkhandhasseva
samudayo ca vayo ca niharitabbo. Sesam vuttasadisameva.
     Idha catusampajannapariggahika sati dukkhasaccam, tassa samutthapika
purimatanha samudayasaccam, ubhinnam appavatti nirodhasaccam, vuttappakaro ariyamaggo
maggasaccam. Evam catusaccavasena ussakkitva nibbutim papunatiti idhamekassa
catusampajannapariggahakassa bhikkhuno vasena yava arahatta niyyanamukhanti.
                     Catusampajannapabbavannana nitthita.
                          -------------
@Footnote: 1 cha.Ma. labbhati     2 cha.Ma. sampajanakarita    3 abhi. vibhanga. 35/523/301 jhanavibhanga
@4 cha.Ma.....pariggahanena, sabbattha evamuparipi  5 ka. idha
                       Patikulamanasikarapabbavannana
     [110] Evam catusampajannavasena kayanupassanam vibhajitva idani
patikulamanasikaravasena vibhajitum puna caparantiadimaha. Tattha imameva kayanti
adisu yam vattabbam siya, tam sabbam sabbakarena vittharato visuddhimagge
kayagatasatikammatthane vuttam. Ubhatomukhati hettha ca upari cati dvihi mukhehi
yutta. Nanavihitassati nanavidhassa.
     Idam panettha opammasamsandanam:- ubhatomukha mutoli 1- viya hi
catummahabhutiko kayo, tattha missitva pakkhittananavidhadhannam viya kesadayo
dvattimsakara, cakkhuma puriso viya yogavacaro, tassa tam mutolim muncitva
paccavekkhato nanavidhadhannassa pakatakalo viya yogino dvattimsakarassa vibhutakaro 2-
veditabbo.
     Iti ajjhattam vati evam kesadisu parigganhanena attano va kaye, parassa
va kaye, kalena va attano, kalena va parassa kaye kayanupassi
viharati, ito param vuttanayameva. Kevalanhi idha dvattimsakarapariggahika sati
dukkhasaccanti evam yojanam katva niyyanamukham veditabbam. Sesam purimasadisamevati.
                    Patikulamanasikarapabbavannana nitthita.
                        -----------------
                        Dhatumanasikarapabbavannana
     [111] Evam patikulamanasikaravasena kayanupassanam vibhajitva idani
dhatumanasikaravasena vibhajitum puna caparantiadimaha. Tatrayam opammasamsandanena
saddhim atthavannana:- yatha koci goghatako va tasseva va bhattavettanabhato
antevasiko gavim vadhitva vinivijjhitva catasso disa gatanam mahapathanam
vemajjhatthanasankhate catumahapathe kotthasam kotthasam katva nisinno assa,
evameva bhikkhu catunnam iriyapathanam yena kenaci akarena thitatta yathathitam,
@Footnote: 1 cha.Ma. putoli             2 Ma. vibhutakalo
Yathathitatta ca yathapanihitam kayam "atthi imasmim kaye pathavidhatu .pe.
Vayodhatu"ti evam paccavekkhati.
     Kim vuttam hoti:- yatha goghatakassa gavim posentassapi aghatanam
aharantassapi aharitva tattha bandhitva thapentassapi vadhentassapi vadhitam
matam passantassapi tavadeva gaviti sanna na antaradhayati, yava nam padaletva
vilaso 1- na vibhajati. Vibhajitva nisinnassa pana gaviti sanna antaradhayati,
mamsasanna pavattati, nassa evam hoti "aham gavim vikkinami, ime gavim
haranti"ti. Atha khvassa "aham mamsam vikkinami, ime mamsam haranti"icceva hoti,
evameva imassapi bhikkhuno pubbe balaputhujjanakale gihibhutassapi
pabbajitassapi tavadeva sattoti va puggaloti va sanna na antaradhayati, yava
imameva kayam yathathitam yathapanihitam ghanavinibbhogam katva dhatuso na paccavekkhati.
Dhatuso paccavekkhato panassa sattasanna antaradhayati, dhatuvaseneva cittam
santitthati. Tenaha bhagava "imameva kayam yathathitam yathapanihitam dhatuso paccavekkhati,
atthi imasmim kaye pathavidhatu apodhatu tejodhatu vayodhatuti, seyyathapi
bhikkhave dakkho goghatako va .pe. Vayodhatu"ti.
     Goghatako viya hi yogi, gavisanna viya sattasanna, catumahapatho viya
catuiriyapatho, vilaso vibhajitva nisinnagoghatako 2- viya dhatuso paccavekkhananti.
Ayamettha palivannana, kammatthanakatha pana visuddhimagge vittharita.
     Iti ajjhattam vati evam catudhatuparigganhanena 3- attano va kaye,
kalena va attano, kalena va parassa kaye kayanupassi viharati. Ito param
vuttanayameva. Kevalanhi idha catudhatupariggahika sati dukkhasaccanti evam yojanam
katva niyyanamukham veditabbam. Sesam purimasadisamevati.
                    Dhatumanasikarapabbavannana nitthita.
                         --------------
@Footnote: 1 cha.Ma. bilaso, i. dilaso evamuparipi       2 cha.Ma., i. nisinnabhavo
@3 cha.Ma.....pariggahanena sabbattha evamuparipi
                         Navasivathikapabbavannana
     [112] Evam dhatumanasikaravasena kayanupassanam vibhajitva idani navahi
sivathikapabbehi vibhajitum puna caparantiadimaha. Tattha seyyathapi passeyyati
yatha passeyya. Sariranti matasariram. Sivathikaya chadditanti susane apavittham. Ekaham
matassa assati ekahamatam. Dviham matassa assati dvihamatam. Tiham matassa assati
tihamatam. Bhasta viya vayuna uddham jivitapariyadana yathanukkamam samuggatena
sunabhavena uddhumatatta uddhumatakam. Vinilam vuccati viparibhinnavannam. Vinilameva
vinilakam. Patikulatta va kucchitam vinilanti vinilakam. Mamsussadatthanesu
rattavannassa pubbasanniccayatthanesu setavannassa yebhuyyena vinilavannassa
nilatthanesu nilasatakaparutasseva chavasarirassetam adhivacanam. Paribhinnatthanepi 1- navahi
va vanamukhehi vissandamanam pubbam vipubbam. Vipubbameva vipubbakam, patikulatta va
kucchitam vipubbanti vipubbakam. Vipubbakam jatam tathabhavam gatanti vipubbakajatam.
     So imameva kayanti so bhikkhu imam attano kayam tena kayena saddhim
nanena upasamharati upaneti. Katham? ayampi kho kayo evamdhammo evambhavi
evamanatitoti.
     Kim 1-  vuttam hoti:- ayu usma vinnananti imesam tinnam dhammanam
atthitaya ayam kayo thanagamanadikkhamo hoti, imesam pana vigama ayampi evamdhammo
evamputikasabhavoyeva, evambhaviti evamuddhumatadibhedo bhavissati, evamanatitoti
evamuddhumatadibhavam anatikkanto.
     Iti ajjhattam vati evam uddhumatadiparigganhanena attano va kaye,
parassa va kaye, kalena va attano, kalena va parassa kaye kayanupassi
viharati.
     Khajjamananti udaradisu nisiditva udaramamsam otthamamsam akkhikutadini
luncitva khadiyamanam. Samamsalohitanti sesavasesamamsalohitayuttam.
@Footnote: 1 cha.Ma., i. paribhinnatthanehi.      2 cha.Ma., i. idam
Nimmamsalohitamakkhitanti mamse khinepi lohitam na sussati, tam sandhaya vuttam
"nimmamsalohitamakkhitan"ti. Annenati annena disabhagena. Hatthatthikanti
catusatthibhedampi hatthatthikam patiyekkam vippakinnam. Padatthikadisupi eseva nayo.
Terovassikaniti atikkantasamvaccharani. Putiniti abbhokase thitani
vatatapavutthisamphasse na terovassikaneva putini honti. Antobhumigatani
pana cirataram titthanti. Cunnakajataniti cunnacunnam hutva vippakinnani. Sabbattha
so imamevati vuttanayena khajjamanadinam vasena yojana katabba.
     Iti ajjhattam vati evam khajjamanadiparigganhanena yava cunnakabhava
attano va kaye, parassa va kaye, kalena va attano, kalena va parassa
kaye kayanupassi viharati.
     Idha pana thatva navasivathika samodhanetabba. "ekahamatam va"tiadina
nayena vutta sabbapi eka, "kakehi va khajjamanan"tiadika eka,
"atthikasankhalikam samamsalohitam naharusambandhan"ti eka, "nimmamsalohitamakkhitam
naharusambandhan"ti eka, "apagatamamsalohitam naharusambandhan"ti eka, "atthikani
apagatasambandhanani"tiadika eka, "atthikani setani sankhavannapatibhagani"ti
eka, "punjakitani terovassikani"ti eka, "putini cunnakajatani"ti eka.
     Evam kho bhikkhaveti idha 1- navasivathika dassetva kayanupassanam nitthapento
aha. Tattha navasivathikapariggahika sati dukkhasaccam, tassa samutthapika purimatanha
samudayasaccam, ubhinnam appavatti nirodhasaccam, dukkhaparijanano samudayam pajahano
nirodharammano ariyamaggo maggasaccam. Evam catusaccavaseneva ussakkitva nibbutim
papunatiti idam navasivathikapariggahakanam bhikkhunam yava arahatta niyyanamukhanti.
                     Navasivathikapabbavannana nitthita.
     Ettavata ca anapanapabbam iriyapathapabbam catusampajannapabbam
patikulamanasikarapabbam dhatumanasikarapabbam navasivathikapabbani"ti 2- catuddasapabba
kayanupassana nitthita hoti. Tattha anapanapabbam patikulamanasikarapabbanti
@Footnote: 1 cha.Ma. idam       2 i. nava....pabbanti
Imaneva dve appanakammatthanani. Sivathikanam pana adinavanupassanavasena
vuttatta sesani dvadasapi upacarakammatthananevati.
                        Kayanupassana nitthita.
                          -------------
                        Vedananupassanavannana
     [113] Evam bhagava cuddasavidhena kayanupassanasatipatthanam kathetva
idani navavidhena vedananupassanam kathetum kathanca bhikkhaveti adimaha. Tattha
sukham vedananti kayikam va cetasikam va sukham vedanam vediyamano "aham sukham vedanam
vediyami"ti pajanatiti attho. Tattha kamam uttanaseyyakapi daraka
thannapivanadikale sukham vediyamana "sukham vediyamana"ti pajananti, na panetam evarupam
jananam sandhaya vuttam. Evarupam jananam hi sattupaladdhim na vijahati, sattasannam
na ugghateti, kammatthanam satipatthanabhavana va na hoti. Imassa pana bhikkhuno
jananam sattupaladdhim vijahati, sattasannam ugghateti, kammatthanam ceva satipatthanabhavana
ca hoti. Idanhi "ko vediyati, kassa vedana, kimkarana vedana"ti
evam sampajanavediyanam sandhaya vuttam.
     Tattha ko vediyatiti na koci satto va puggalo va vediyati. Kassa
vedanati na kassaci sattassa va puggalassa va vedana. Kimkarana vedanati
vatthuarammanava panassa vedana. 1- Tasma esa evam pajanati "tam tam
sukhadinam vatthum arammanam katva vedanava vediyati, tam pana vedanapavattim upadaya
`aham vediyami'ti voharamattam hoti"ti. Evam vedanava vatthum arammanam katva
vedanava vediyatiti sallakkhento esa "sukham vedanam vediyami"ti pajanatiti
veditabbo. Cittalatapabbate annataro thero viya. Thero kira aphasukakale
balavavedanaya nitthunanto aparaparam parivattati. Tameko daharo aha "kataram vo
bhante thanam rujjati"ti. Avuso patiyekkam rujjanatthanam nama natthi, vatthum
@Footnote: 1 ka. vedanati
Arammanam katva vedanava vediyatiti. Evam jananakalato patthaya adhivasetum
vattati no bhanteti. Adhivasemi avusoti. Adhivasana bhante seyyati. Thero
adhivasesi. Tato vato yava hadaya phalesi, mancake antani rasibhutani
ahesum. Thero daharassa dassesi "vattatavuso ettaka adhivasana"ti. Daharo
tunhi ahosi. Thero viriyasamatham yojetva saha patisambhidahi arahattam papunitva
samasisi hutva parinibbayi.
     Yatha ca sukham, evam dukkham .pe. Niramisam adukkhamasukham vedanam vediyamano
"niramisam adukkhamasukham vedanam vediyami"ti pajanati. Iti bhagava rupakammatthanam
kathetva arupakammatthanam kathento vedanavasena kathesi. Duvidhanhi kammatthanam
rupakammatthananca arupakammatthananca. Rupapariggaho arupapariggahotipi etadeva
vuccati. Tattha bhagava rupakammatthanam kathento sankhepamanasikaravasena va
vittharamanasikaravasena va catudhatuvavatthanam katheti. Tadubhayampi sabbakarato
visuddhimagge dassitameva.
     Arupakammatthanam pana kathento yebhuyyena vedanavasena katheti. Tividho
hi arupakammatthane abhiniveso phassavasena vedanavasena cittavasenati. Katham?
ekaccassa hi sankhittena va vittharena va pariggahite rupakammatthane tasmim
arammane cittacetasikanam pathamabhinipate 1- tam arammanam phusanto uppajjamano
phasso pakato hoti. Ekaccassa tam arammanam anubhavanti uppajjamana vedana
pakata hoti. Ekaccassa tam arammanam pariggahetva vijanantam uppajjamanam
vinnanam pakatam hoti. Tattha yassa phasso pakato hoti, sopi "na kevalam
phassova uppajjati, tena saddhim tadeva arammanam anubhavamana vedanapi uppajjati,
sanjanamana 2- sannapi, cetayamana cetanapi, vijanamanam 3- vinnanampi
uppajjati"ti phassapancamakeyeva parigganhati. Yassa vedana pakata hoti, so
"na kevalam vedanava uppajjati, taya saddhim tadevarammanam phusamano phassopi
uppajjati, sanjanamana 2- sannapi, cetayamana cetanapi, vijanamanam 3- vinnanampi
uppajjati"ti phassapancamakeyeva parigganhati. Yassa vinnanam pakatam hoti, so
@Footnote: 1 cha.Ma. pathamabhinipato     2-2 cha.Ma. sanjananamana    3-3 cha.Ma. vijananamanam
"na kevalam vinnanameva uppajjati, tena saddhim tadevarammanam phusamano phassopi
uppajjati, anubhavamana vedanapi, sanjanamana sannapi, cetayamana cetanapi
uppajjati"ti phassapancamakeyeva parigganhati.
     So "ime phassapancamaka dhamma kim nissita"ti upadharento "vatthum
nissita"ti pajanati. Vatthu nama karajakayo, yam sandhaya vuttam "idanca pana
me vinnanam ettha nissitam ettha patibaddhan"ti. 1- So atthato bhutani ceva
upadarupani ca. Evamettha "vatthu rupam, phassapancamaka naman"ti namarupamattameva
passati. Rupancettha rupakkhandho, namam cattaro arupino khandhati pancakkhandhamattam
hoti. Namarupavinimutta hi pancakkhandha pancakkhandhavinimuttam va namarupam natthi.
     So "ime pancakkhandha kimhetuka"ti upaparikkhanto "avijjadihetuka"ti
passati. Tato paccaya ceva paccayuppannanca idam, anno satto va puggalo va
natthi, suddhasankharapunjamattamevati sappaccayanamarupavasena tilakkhanam aropetva
vipassanapatipatiya "aniccam dukkham anatta"ti sammasanto vicarati.
     So "ajja ajja"ti pativedham akankhamano tatharupe divase utusappayam
puggalasappayam bhojanasappayam dhammassavanasappayam ca labhitva ekapallankena
nisinno vipassanam matthakam papetva arahatte patitthati. Evam imesampi tinnam
jananam yava arahatta kammatthanam kathitam hoti.
     Idha pana bhagava arupakammatthanam kathento vedanavasena kathesi. Phassavasena
va hi vinnanavasena va kathiyamanam na pakatam hoti, andhakaram viya khayati.
Vedanavasena pana pakatam hoti. Kasma? vedanauppattipakatataya.
Sukhadukkhavedanananhi uppatti pakata. Yada sukham uppajjati, sakalasariram khobhentam
maddantam pharamanam abhisandayamanam satadhotam sappim khadapayantam viya satapakatelam
makkhayamanam viya ghatasahassena parilaham nibbapayamanam viya "aho sukham aho
@Footnote: 1 di.Si. 9/234-5/77 samannaphalasutta, Ma.Ma. 13/252/228 mahasakuludayisutta
Sukhan"ti vacam niccharayamanameva uppajjati. Yada dukkham uppajjati, sakalasariram
khobhentam maddantam pharamanam abhisandayamanam tattaphalam pavesantam viya vilinatambalohena
asincantam viya sukkhatinavanappatimhi aranne daruukkakalapam pakkhipayamanam 1- viya
"aho dukkham aho dukkhan"ti vippalapayamanameva uppajjati. Iti sukhadukkhavedananam
uppatti pakata hoti.
     Adukkhamasukha pana duddipana andhakara avibhuta. Hesa 2- sukhadukkhanam
apagameva satasatapatikkhepavasena majjhattakarabhuta adukkhamasukha vedanati nayato
ganhantassa pakata hoti. Yathakim? yatha antara pitthipasanam arohitva palatassa
migassa anupatham gacchanto migaluddako pitthipasanassa orabhagepi parabhagepi
padam disva majjhe apassantopi "ito arulho, ito orulho, majjhe
pitthipasane imina padesena gato bhavissati"ti nayato janati, evam
arulhatthane padam viya hi sukhavedanaya uppatti pakata hoti. Orulhatthane
padam viya dukkhavedanaya uppatti pakata hoti. "ito aruyha ito oruyha
majjheeva gato"ti nayato gahanam viya sukhadukkhanam apagameva satasatapatikkhepavasena
majjhattakarabhuta adukkhamasukha vedanati nayato ganhantassa pakata hoti.
Evam bhagava pathamam rupakammatthanam kathetva paccha arupakammatthanam vedanavasena
nivattetva ca 3- dassesi.
     Na kevalam idheva evam dassesi, culatanhasankhaye mahatanhasankhaye
culavedalle mahavedalle ratthapalasutte magandiyasutte dhatuvibhange
anenjasappaye dighanikayamhi mahanidane sakkapanhe mahasatipatthane samyuttamhi
culanidanasutte rukkhopame parivimamsanasutte sakale vedanasamyutteti evam anekesu
suttesu pathamam rupakammatthanam kathetva paccha arupakammatthanam vedanavasena
nivattetva dassesi. Yatha ca tesu, evam imasmimpi satipatthanasutte pathamam
rupakammatthanam kathetva paccha arupakammatthanam vedanavasena nivattetva
dassesi.
@Footnote: 1 cha.Ma. khipamanam, Si. khipiyamanam, Ma. pakkhipamanam   2 cha.Ma. sa
@3 cha.Ma. nibbattetva va
     Tattha sukham vedanantiadisu ayam aparopi pajananapariyayo:- sukham vedanam
vediyamiti pajanatiti sukhavedanakkhane dukkhavedanaya abhavato sukham vedanam
vediyamano "sukham vedanam vediyami"ti pajanati. Tena ya pubbe anubhutapubba
dukkha vedana, tassa idani abhavato imissa ca sukhaya vedanaya ito pathamam
abhavato vedana nama anicca adhuva viparinamadhammati 1- itiha tattha sampajano
hoti.
     Vuttampi cetam bhagavata:-
     "yasmim aggivessana samaye sukham vedanam vedeti, neva tasmim samaye
dukkham vedanam vedeti, na adukkhamasukham vedanam vedeti, sukhamyeva tasmim samaye
vedanam vedeti, yasmim aggivessana samaye dukkham .pe. Adukkhamasukham vedanam
vedeti, neva tasmim samaye sukham vedanam vedeti, na dukkham vedanam vedeti,
adukkhamasukhanneva tasmim samaye vedanam vedeti. Sukhapi kho aggivessana
vedana anicca sankhata paticcasamuppanna khayadhamma vayadhamma viragadhamma
nirodhadhamma. Dukkhapi kho .pe. Adukkhamasukhapi kho aggivessana vedana
anicca .pe. Nirodhadhamma. Evam passam aggivessana sutava ariyasavako sukhayapi
vedanaya nibbindati dukkhayapi adukkhamasukhayapi vedanaya nibbindati,
nibbindam virajjati, viraga vimuccati, vimuttasmim vimuttamiti nanam hoti.
`khina Jati, vusitam brahmacariyam katam karaniyam, naparam itthattaya'ti
pajanati"ti. 2-
     Samisam va sukhantiadisu samisa sukha nama pancakamagunamisanissita
cha gehasitasomanassavedana. Niramisa sukha nama cha nekkhammasitasomanassavedana.
Samisa dukkha nama cha gehasitadomanassavedana. Niramisa dukkha nama cha
nekkhammasitadomanassavedana. Samisa adukkhamasukha nama cha gehasitaupekkhavedana.
Niramisa adukkhamasukha nama cha nekkhammasitaupekkhavedana. Tasam vibhago
uparipannasake paliyam agatoyeva.
@Footnote: 1 cha.Ma. iti-saddo na dissati    2 Ma.Ma. 13/205/182 dighanakhasutta
     Iti ajjhattam vati evam sukhavedanadiparigganhanena attano va vedanasu,
parassa va vedanasu, kalena va attano, kalena va parassa vedanasu
vedananupassi viharati. Samudayadhammanupassi vati ettha pana "avijjasamudaya
vedanasamudayo"tiadihi 1- pancahi pancahi akarehi vedananam samudayanca vayanca
passanto samudayadhammanupassi va vedanasu viharati, vayadhammanupassi va vedanasu
viharati, kalena samudayadhammanupassi va kalena vayadhammanupassi va vedanasu
viharatiti veditabbo. Ito param kayanupassanaya vuttanayameva.
     Kevalanhi idha vedanapariggahika sati dukkhasaccanti evam yojanam katva
vedanapariggahakassa bhikkhuno niyyanamukham veditabbam. Sesam tadisamevati.
                       Vedananupassana nitthita.
                          -------------
                         Cittanupassanavannana
     [114] Evam navavidhena vedananupassanasatipatthanam kathetva idani
solasavidhena cittanupassanam kathetum kathanca bhikkhavetiadimaha. Tattha saraganti
atthavidhalobhasahagatam. Vitaraganti lokiyakusalabyakatam. Idam pana yasma sammasanam na
dhammasamodhanam, tasma idha ekapadepi lokuttaram na labbhati. Sesani cattari
akusalacittani neva purimapadam, na pacchimapadam bhajanti. Sadosanti duvidham
domanassasahagatam. Vitadosanti lokiyakusalabyakatam. Sesani dasakusalacittani neva
purimapadam, na pacchimapadam bhajanti. Samohanti vicikicchasahagatanceva uddhaccasahagatancati
duvidham. Yasma pana moho sabbakusalesu uppajjati, tasma tanipi idha
vattantiyeva. Imasmimyeva hi duke dvadasakusalacittani pariyadinnaniti.
Vitamohanti lokiyakusalabyakatam. Sankhittanti thinamiddhanupatitam, etamhi
sankucitacittam nama. Vikkhittanti uddhaccasahagatam, etanhi pasavacittam 2- nama.
@Footnote: 1 khu. pati. 31/108/80 nanakatha (sya)    2 cha.Ma., i. pasatacittam
     Mahaggatanti rupavacararupavacaram. Amahaggatanti kamavacaram. Sauttaranti
kamavacaram. Anuttaranti rupavacaranca arupavacaranca. Tatrapi sauttaram rupavacaram,
anuttaram arupavacarameva. Samahitanti yassa appanasamadhi upacarasamadhi va atthi.
Asamahitanti ubhayasamadhivirahitam. Vimuttanti tadangavikkhambhanavimuttihi vimuttam.
Avimattanti ubhayavimuttivirahitam, samucchedapatipassaddhinissaranavimuttinam pana idha
okasova natthi.
     Iti ajjhattam vati evam saragadiparigganhanena yasmim yasmim khane yam yam cittam
pavattati, tam tam sallakkhento attano va citte, parassa va citte, kalena
va attano, kalena va parassa citte cittanupassi viharati. Samudayavayadhammanupassiti
ettha pana "avijjasamudaya vinnanasamudayo"ti 1- evam pancahi pancahi akarehi
vinnanassa samudayo ca vayo ca niharitabbo. Ito param vuttanayameva.
     Kevalanhi idha cittapariggahika sati dukkhasaccanti evam yojanam katva
cittapariggahakassa bhikkhuno niyyanamukham veditabbam. Sesam tadisamevati.
                        Cittanupassana nitthita.
                           ----------
                     Dhammanupassana nivaranapabbavannana
     [115] Evam solasavidhena cittanupassanam kathetva idani pancavidhena
dhammanupassanam dassetum kathanca bhikkhavetiadimaha. Apica bhagavata kayanupassanaya
suddharupapariggaho kathito, vedana cittanupassanahi suddhaarupapariggaho. Idani
ruparupamissakapariggaham kathetum "kathanca bhikkhave"tiadimaha. Kayanupassanaya va
rupakkhandhapariggahova kathito, vedananupassanaya vedanakkhandhapariggahova,
cittanupassanaya vinnanakkhandhapariggahova. 2- Idani sannasankharakkhandhapariggahampi
kathetum "kathanca bhikkhave"tiadimaha.
@Footnote: 1 khu. pati. 31/110/81 nanakatha (sya)     2 cha.Ma.....pariggahovati.
     Tattha santanti abhinhasamudacaravasena samvijjamanam. Asantanti asamudacaravasena
va pahinatta va avijjamanam. Yatha cati yena karanena kamacchandassa
uppado hoti. Tanca pajanatiti tanca karanam pajanati. 1- Imina nayena
sabbapadesu attho veditabbo.
     Tattha subhanimitte ayonisomanasikarena kamacchandassa uppado hoti.
Subhanimittam nama subhampi subhanimittam, subharammanampi subhanimittam. Ayonisomanasikaro
nama anupayamanasikaro uppathamanasikaro anicce niccanti va dukkhe sukhanti
va anattani attati va asubhe subhanti va manasikaro, tam tattha bahulam
pavattayato kamacchando uppajjati. Tenaha bhagava "atthi bhikkhave subhanimittam,
tatthayonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va kamacchandassa
uppadaya uppannassa va kamacchandassa bhiyyobhavaya vepullaya"ti. 2-
     Asubhanimitte pana yonisomanasikarenassa pahanam hoti. Asubhanimittam nama
asubhampi asubharammanampi. Yonisomanasikaro nama upayamanasikaro pathamanasikaro
anicce aniccanti va dukkhe dukkhanti va anattani anattati va asubhe
asubhanti va manasikaro, tam tattha bahulam pavattayato kamacchando pahiyyati.
Tenaha bhagava "atthi bhikkhave asubhanimittam, tattha yonisomanasikarabahulikaro,
ayamaharo anuppannassa va kamacchandassa anuppadaya uppannassa va
kamacchandassa pahanaya"ti. 3-
     Apica cha dhamma kamacchandassa pahanaya samvattanti asubhanimittassa
uggaho asubhabhavananuyogo indriyesu guttadvarata bhojane mattannuta
kalyanamittata sappayakathati. Dasavidham hi asubhanimittam ugganhantassapi
kamacchando pahiyyati, bhaventassapi, indriyesu pihitadvarassapi, catunnam
pancannam alopanam okase sati udakam pivitva yapanasilataya bhojane mattannunopi.
Tenetam vuttam vuttam:-
@Footnote: 1 ka. pajanatiti        2 sam. maha. 19/232/91 aharasutta
@3 sam. maha. 19/232/94 aharasutta
         "cattaro panca alope         abhutva udakam pive
          alam phasuviharaya              pahitattassa bhikkhuno"ti. 1-
     Asubhakammikatissattherasadise asubhabhavanarate kalyanamitte sevantassapi
kamacchando pahiyyati, thananisajjadisu dasaasubhanissitasappayakathayapi pahiyyati.
Tena vuttam  "../../bdpicture/cha dhamma kamacchandassa pahanaya samvattanti"ti. Imehi pana chahi
dhammehi pahinassa kamacchandassa arahattamaggena ayatim anuppado hotiti
pajanati.
     Patighanimitte ayonisomanasikarena pana byapadassa uppado hoti.
Tattha patighampi patighanimittam, patigharammanampi patighanimittam. Ayonisomanasikaro
sabbattha ekalakkhanova. Tam tasmim nimitte bahulam pavattayato byapado uppajjati.
Tenaha bhagava "atthi bhikkhave patighanimittam, tattha ayonisomanasikarabahulikaro,
ayamaharo anuppannassa va byapadassa uppadaya uppannassa va byapadassa
bhiyyobhavaya vepullaya"ti. 2-
     Mettaya pana cetovimuttiya yonisomanasikarenassa pahanam hoti. Tattha tattha
"metta"ti vutte appanapi upacaropi vattati. "cetovimutti"ti appanava.
Yonisomanasikaro vuttalakkhanova. Tam tattha bahulam pavattayato byapado pahiyyati.
Tenaha bhagava "atthi bhikkhave metta cetovimutti, tattha yonisomanasikarabahulikaro,
ayamaharo anuppannassa va byapadassa anuppadaya uppannassa va
byapadassa pahanaya"ti. 3-
     Apica cha dhamma byapadassa pahanaya samvattanti mettanimittassa
uggaho mettabhavananuyogo kammassakatapaccavekkhana patisankhanabahulata
kalyanamittata sappayakathati. Odissakaanodissakadisapharanananhi annataravasena mettam
ugganhantassapi byapado pahiyyati, odiso anodiso disapharanavasena mettam
bhaventassapi. "tvam etassa kuddho kim karissasi, kimassa siladini nasetum
sakkhissasi, nanu tvam attano kammena agantva attano kammeneva gamissasi,
@Footnote: 1 khu. thera. 26/983/395 sariputtattheragatha   2 sam. maha. 19/232/92 aharasutta
@4 sam. maha. 19/232/94 aharasutta
Parassa kujjhanam nama vitacchitaangaratattaayasalakaguthadini gahetva param
paharitukamatasadisam hoti, esopi tava kuddho kim karissati, kim te siladini vinasetum
sakkhissati, esa attano kammeneva agantva attano kammena gamissati,
apaticchitapahenakam viya pativatam khittarajomutthi viya ca etassevesa kodho matthake
patissati"ti 1- evam attano ca parassa ca kammassakatam paccavekkhatopi, ubhaya-
kammasakatam paccavekkhitva patisankhane thitassapi, assaguttattherasadise
mettabhavanarate kalyanamitte sevantassapi byapado pahiyyati. Thananisajjadisu
mettanissitasappayakathayapi pahiyyati. Tena vuttam "../../bdpicture/cha dhamma byapadassa
pahanaya samvattanti"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahinassa byapadassa
anagamimaggena ayatim anuppado hotiti pajanati.
     Aratiadisu ayonisomanasikarena thinamiddhassa uppado hoti. Arati
nama ukkanthitta. Tandi nama kayalasiyata. Vijambhita nama kayavinamana.
Bhattasammado nama bhattamucchabhattaparilaho. Cetaso linattam nama cittassa
linakaro. Imesu aratiadisu ayonisomanasikaram bahulam pavattayato thinamiddham
uppajjati. Tenaha bhagava "atthi bhikkhave arati tandi vijambhita bhattasammado
cetaso linattam, tattha ayonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va
thinamiddhassa uppadaya uppannassa va thinamiddhassa bhiyyobhavaya vepullaya"ti 2-
     arambhadhatuadisu pana yonisomanasikarenassa pahanam hoti. Arambhadhatu
nama pathamarambhaviriyam. Nikkamadhatu nama kosajjato nikkhantataya tato balavataram.
Parakkamadhatu nama param param thanam akkamanato tatopi balavataram. Imasmim tippabhede
viriye yonisomanasikaram bahulam pavattayato thinamiddham pahiyyati. Tenaha "atthi
bhikkhave arambhadhatu nikkamadhatu parakkamadhatu, tattha yonisomanasikarabahulikaro,
ayamaharo anuppannassa va thinamiddhassa anuppadaya uppannassa va
thinamiddhassa pahanaya"ti. 3-
     Apica cha dhamma thinamiddhassa pahanaya samvattanti, atibhojane nimittaggaho
iriyapathasamparivattanata alokasannamanasikaro abbhokasavaso
@Footnote: 1 cha.Ma. patissatiti   2 sam. maha. 19/232/92 aharasutta
@3 sam. maha. 19/232/94 aharasutta
Kalyanamittata sappayakathati. Aharahatthakabhuttavamitakatatravattakaalamsatakakakamasakabhojanam
bhunjitva rattitthanadivatthane nisinnassa hi samanadhammam karoto thinamiddham
mahahatthi viya ottharantam agacchati. Catupancaalopaokasam pana thapetva
paniyam pivitva yapanasilassa bhikkhuno tam na hotiti evam atibhojananimittam
ganhantassapi thinamiddham pahiyyati. Yasmim iriyapathe thinamiddham okkamati, tato annam
parivattentassapi rattim candalokadipalokaukkaloke diva suriyalokam
manasikarontassapi, abbhokase vasantassapi, mahakassapattherasadise pahinathinamiddhe
kalyanamitte sevantassapi thinamiddham pahiyyati. Thananisajjadisu
dhutanganissitasappayakathayapi pahiyyati. Tena vuttam "../../bdpicture/cha dhamma thinamiddhassa pahanaya
samvattanti"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahinassa thinamiddhassa arahattamaggena ayatim
anuppado hotiti pajanati.
     Cetaso avupasame ayonisomanasikarena uddhaccassa kukkuccassa uppado
hoti. Avupasamo nama avupasantakaro. Uddhaccakukkuccameva tam atthato. Tattha
ayonisomanasikaram bahulam pavattayato uddhaccakukkuccam uppajjati. Tenaha "atthi
bhikkhave cetaso avupasamo, tattha yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo
anuppannassa va uddhaccakukkuccassa uppadaya uppannassa va
uddhaccakukccassa bhiyyobhavaya vepullaya"ti. 1-
     Samadhisankhate pana cetaso vupasame yonisomanasikarenassa pahanam hoti.
Tenaha "atthi bhikkhave cetaso vupasamo, tattha yonisomanasikarabahulikaro,
ayamaharo anuppannassa va uddhaccakukkuccassa anuppadaya uppannassa va
uddhaccakukkuccassa pahanaya"ti. 2-
     Apica cha dhamma uddhaccakukkuccassa pahanaya samvattanti bahussutata
paripucchakata vinaye pakatannuta vuddhasevita kalyanamittata sappayakathati.
Bahusaccenapi hi ekam va dve va tayo va cattaro va panca va nikaye
palivasena ca atthavasena ca ugganhantassapi uddhaccakukkuccam pahiyyati.
@Footnote: 1 sam. maha. 19/232/92     2 sam. maha. 19/232/94 bojjhangasamyutta aharasutta
Kappiyakappiyaparipucchabahulassapi vinayapannattiyam cinnavasikataya pakatannunopi
vuddhe mahallakatthere upasankamantassapi upalittherasadise vinayadhare kalyanamitte
sevantassapi uddhaccakukkuccam pahiyyati. Thananisajjadisu kappiyakappiyanissita-
sappayakathaya pahiyyati. Tena vuttam "../../bdpicture/cha dhamma uddhaccakukkuccassa pahanaya
samvattanti"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahine uddhaccakukkucce uddhaccassa
arahattamaggena kukkuccassa anagamimaggena ayatim anuppado hotiti pajanati.
     Vicikicchatthaniyesu dhammesu ayonisomanasikarena vicikicchaya uppado
hoti. Vicikicchatthaniya dhamma nama punappunam vicikicchaya karanatta vicikicchava,
tattha ayonisomanasikaram bahulam pavattayato vicikiccha uppajjati. Tenaha "atthi
bhikkhave vicikicchatthaniya dhamma, tattha ayonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo
anuppannaya va vicikicchaya uppadaya uppannaya va vicikicchaya bhiyyobhavaya
vepullaya"ti. 1-
     Kusaladisu dhammesu yonisomanasikarena panassapi vicikicchaya pahanam
hoti. Tenaha "atthi bhikkhave kusalakusala dhamma savajjanavajja dhamma 2-
sevitabbasevitabba 2- dhamma hinappanita dhamma kanhasukkasappatibhaga dhamma,
tattha yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannaya va vicikicchaya
uppadaya uppannaya va vicikicchaya bhiyyobhavaya vepullaya"ti. 3-
     Apica cha dhamma vicikicchaya pahanaya samvattanti bahussutata paripucchakata
vinaye pakatannuta adhimokkhabahulata kalyanamittata sappayakathati. Bahusaccenapi
hi ekam va .pe. Panca va nikaye palivasena ca atthavasena ca ugganhantassapi
vicikiccha pahiyyati. Tini ratanani arabbha paripucchabahulassapi vinaye
cinnavasibhavassapi tisu ratanesu okappaniyasaddhasankhataadhimokkhabahulassapi
saddhadhimutte vakkalittherasadise kalyanamitte sevantassapi vicikiccha pahiyyati.
Thananisajjadisu tinnam ratananam gunanissitasappayakathayapi pahiyyati. Tena vuttam "../../bdpicture/cha
dhamma vicikicchaya pahanaya samvattanti"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahinaya
vicikicchaya sotapattimaggena ayatim anuppado hotiti pajanati.
@Footnote: 1 sam. maha. 19/232/92 aharasutta   2-2 paliyam ime patha na dissanti
@3 sam. maha. 19/232/94 aharastta
     Iti ajjhattam vati evam pancanivaranaparigganhanena attano va dhammesu,
parassa va dhammesu, kalena va attano, kalena va parassa dhammesu dhammanupassi
viharati. Samudayavaya panettha subhanimittaasubhanimittadisu ayonisomanasikara-
yonisomanasikaravasena pancasu nivaranesu vuttanayena niharitabba. Ito param vuttanayameva.
     Kevalanhi idha nivaranapariggahika sati dukkhasaccanti evam yojanam katva
nivaranapariggahakassa bhikkhuno niyyanamukham veditabbam. Sesam tadisamevati.
                       Nivaranapabbavannana nitthita.
                          -------------
                           Khandhapabbavannana
     [116] Evam pancanivaranavasena dhammanupassanam vibhajitva idani
pancakkhandhavasena vibhajitum puna caparantiadimaha. Tattha pancasu upadanakkhandhesuti
upadanassa khandha upadanakkhandha, upadanassa paccayabhuta dhammapunja
dhammarasiyoti attho. Ayamettha sankhePo. Vittharato pana khandhakatha visuddhimagge
vutta. Iti rupanti "idam rupam, ettakam rupam, na ito param rupam atthi"ti
sabhavato rupam janati. Vedanadisupi eseva nayo. Ayamettha sankhePo. Vittharena
pana rupadini visuddhimagge khandhakathayameva vuttani. Iti rupassa samudayoti evam
avijjasamudayadivasena pancahakarehi rupassa samudayo. Iti rupassa atthangamoti
evam avijjanirodhadivasena pancahakarehi rupassa atthangamo, vedanadisupi eseva
nayo. Ayamettha sankhePo. Vittharo pana visuddhimagge udayabbayananakathayam vutto,
     iti ajjhattam vati evam pancakkhandhaparigganhanena attano va dhammesu,
parassa va dhammesu, kalena va attano, kalena va parassa dhammesu
dhammanupassi viharati. Samudayavaya panettha "avijjasamudaya rupasamudayo"tiadinam 1-
pancasu khandhesu vuttanam pannasaya lakkhananam vasena niharitabba. Ito
param vuttanayameva.
@Footnote: 1 khu. pati. 31/106/79 udayabbayanananiddesa (sya)
     Kevalanhi idha khandhapariggahika sati dukkhasaccanti evam yojanam katva
khandhapariggahakassa bhikkhuno niyyanamukham veditabbam. Sesam tadisamevati.
                       Khandhapabbavannana nitthita.
                           ----------
                          Ayatanapabbavannana
     [117] Evam pancakkhandhavasena dhammanupassanam vibhajitva idani
ayatanavasena vibhajitum puna caparantiadimaha. Tattha chasu ajjhattikabahiresu ayatanesuti
cakkhu sotam ghanam jivha kayo manoti imesu chasu ajjhattikesu rupam saddo
gandho raso photthabbo dhammati imesu chasu bahiresu. Cakkhunca pajanatiti
cakkhupasadam yathavasarasalakkhanavasena pajanati. Rupe ca pajanatiti bahiddha
catusamutthanikarupam ca yathavasarasalakkhanavasena pajanati. Yanca tadubhayam paticca uppajjati
sannojananti yanca tam cakkhunceva rupe cati ubhayam paticca kamaragannojanam
patighamanaditthivicikicchasilabbataparamasabhavaragaissamacchariyavijjasannojananti
dasavidham sannojanam uppajjati, tanca yathavasarasalakkhanavasena pajanati.
     Katham panetam uppajjatiti. Cakkhudvare tava apathagatam ittharammanam
kamassadavasena assadayato abhinandato kamaragasannojanam uppajjati.
Anittharammane kujjhato patighasannojanam uppajjati. "thapetva mam na koci anno
etam arammanam vibhavetum samattho atthi"ti mannato manasannojanam uppajjati
"evam 1- ruparammanam niccam dhuvan"ti ganhato ditthisannojanam uppajjati. "evam 1-
ruparammanam satto nukho sattassa nukho"ti vicikicchato vicikicchasannojanam
uppajjati. "sampattibhave vata no idam sulabham jatan"ti bhavam patthentassa
bhavasannojanam uppajjati. "ayatim evarupam silabbatam samadiyitva sakka laddhun"ti
silabbatam samadiyantassa silabbataparamasasannojanam uppajjati. "aho vatetam
ruparammanam anne na labheyyun"ti usuyayato 2- issasannojanam uppajjati.
@Footnote: 1-1 cha.Ma. etam            2 cha.Ma. usuyato
Attana laddham ruparammanam annassa maccharayato macchariyasannojanam uppajjati.
Sabbeheva sahajataannanavasena avijjasannojanam uppajjati.
     Yatha ca anuppannassati yena karanena asamudacaravasena anuppannassa
tassa dasavidhassapi sannojanassa uppado hoti, tanca karanam pajanati.
Yatha ca uppannassati appahinatthena pana samudacaravasena va uppannassa
tassa dasavidhassapi sannojanassa yena karanena pahanam hoti, tanca karanam
pajanati. Yatha ca pahinassati tadangavikkhambhanappahanavasena pahinassapi tassa
dasavidhassa sannojanassa yena karanena ayatim anuppado hoti, tanca pajanati.
Kena karanena panassa ayatim anuppado hoti,? ditthivicikicchasilabbataparamasa-
issamacchariyabhedassa tava pancavidhassa sannojanassa sotapattimaggena ayatim
anuppado hoti. Kamaragapatighasannojanadvayassa olarikassa sakadagamimaggena
anusahagatassa anagamimaggena manabhavaragavijjasannojanattayassa arahattamaggena
ayatim anuppado hoti.
     So tanca pajanati sadde catiadisupi eseva nayo. Apicettha
ayatanakatha vittharato visuddhimagge ayatananiddese vuttanayeneva veditabba.
     Iti ajjhattam vati evam ajjhattikayatanaparigganhanena attano va
dhammesu, bahirayatanaparigganhanena parassa va dhammesu, kalena va attano,
kalena va parassa dhammesu dhammanupassi viharati. Samudayavaya panettha
"avijjasamudaya cakkhusamudayo"ti rupayatanassa rupakkhandhe, arupayatanesu manayatanassa
vinnanakkhandhe, dhammayatanassa sesakkhandhesu vuttanayena niharitabba.
Lokuttaradhamma na gahetabba. Ito param vuttanayameva.
     Kevalanhi idha ayatanapariggahika sati dukkhasaccanti evam yojanam katva
ayatanapariggahakassa bhikkhuno niyyanamukham veditabbam. Sesam tadisamevati.
                      Ayatanapabbavannana nitthita.
                          ------------
                         Bojjhangapabbavannana
     [118] Evam chaajjhattikabahirayatanavasena dhammanupassanam vibhajitva
idani bojjhangavasena vibhajitum puna caparantiadimaha. Tattha bojjhangesuti
bujjhanakasattassa angesu. Santanti patilabhavasena samvijjamanam. Satisambojjhanganti
satisankhatam sambojjhangam. Ettha hi sambujjhati araddhavipassakato patthaya
yogavacaroti sambodhi, yaya va so satiadikaya sattadhammasamaggiya sambujjhati
kilesaniddato utthati, saccani va pativijjhati, sa dhammasamaggi sambodhi.
Tassa sambodhissa, tassa va sambodhiya anganti sambojjhangam. Tena vuttam
"satisankhatam sambojjhangan"ti. Sesasambojjhangesupi iminava nayena vacanattho
veditabbo.
     Asantanti appatilabhavasena avijjamanam. Yatha ca anuppannassatiadisu
pana satisambojjhangassa tava "atthi bhikkhave satisambojjhangatthaniya dhamma,
tattha yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va satisambojjhangassa
uppadaya, uppannassa va satisambojjhangassa bhiyyobhavaya vepullaya 1- bhavanaya
paripuriya samvattati"ti 2- evam uppado hoti. Tattha satiyeva
satisambojjhangatthaniya dhamma. Yonisomanasikaro vuttalakkhanoyeva, tam tattha
bahulam pavattayato satisambojjhango uppajjati.
     Apica cattaro dhamma satisambojjhangassa uppadaya samvattanti satisampajannam
mutthassatipuggalaparivajjanata upatthitassatipuggalasevanata tadadhimuttati.
Abhikkantadisu hi sattasu thanesu satisampajannena bhattanikkhittakakasadisamutthassati-
puggalaparivajjanena tissadattattheraabhayattherasadisaupatthitassatipuggalasevanena
thananisajjadisu satisamutthapanattham ninnaponapabbharacittataya ca satisambojjhango
uppajjati. Evam catuhi karanehi uppannassa panassa arahattamaggena bhavanaparipuri
hotiti pajanati.
@Footnote: 1 paliyam bhiyyobhavaya vepullayati ime patha na dissanti
@2 sam. maha. 19/183/60 kayasutta.
     Dhammavicayasambojjhangassa pana "atthi bhikkhave kusalakusala dhamma .p.
Kanhasukkasappatibhaga dhamma, tattha yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo
anuppannassa va dhammavicayasambojjhangassa uppadaya, uppannassa va dhammavicaya-
sambojjhangassa bhiyyobhavaya vepullaya bhavanaya paripuriya samvattati"ti 1- evam
uppado hotiti.
     Apica satta dhamma dhammavicayasambojjhangassa uppadaya samvattanti
paripucchakata vatthuvisadakiriya indriyasamattapatipadana duppannapuggalaparivajjana
pannavantapuggalasevana gambhirananacariyapaccavekkhana tadadhimuttatati. Tattha
paripucchakatati khandhadhatuayatanaindriyabalabojjhangamaggangajhanangasamathavipassananam
atthasannissitaparipucchabahulata.
     Vatthuvisadakiriyati ajjhattikabahiranam vatthunam visadabhavakaranam. Yada hissa
kesanakhaloma atidigha honti, sariram va ussannadosanceva sedamalamakkhitanca,
tada ajjhattikavatthu avisadam hoti aparisuddham. Yada pana civaram jinnam kilittham
duggandham hoti, senasanam va uklapam, tada bahiravatthu avisadam hoti aparisuddham.
Tasma kesadicchedapanena uddhamvirecanaadhovirecanadihi sarirasallahukabhavakaranena
ucchadananhapanena ca 2- ajjhattikavatthu visadam katabbam.
     Sucikammadhovanarajanaparibhandakaranadihi bahiravatthu visadam katabbam. Etasminhi
ajjhattikabahire vatthusmim avisade uppannesu cittacetasikesu nanampi aparisuddham
hoti, aparisuddhani dipakapallakavattitelani nissaya uppannadipasikhaya obhaso
viya. Visade pana ajjhattikabahire vatthumhi uppannesu cittacetasikesu nanampi
visadam hoti, parisuddhani dipakapallakavattitelani nissaya uppannadipasikhaya
obhaso viya. Tena vuttam "vatthuvisadakiriya dhammavicayasambojjhangassa uppadaya
samvattati"ti.
@Footnote: 1 sam. maha. 19/232/92 aharasutta.    2 ka. ca-saddo na dissati
     Indriyasamattapatipadana nama saddhadinam indriyanam samabhavakaranam. Sace
hissa saddhindriyam balavam hoti, itarani mandani. Tato viriyindriyam paggahakicca,
satindriyam upatthanakiccam, samadhindriyam avikkhepakiccam, pannindriyam
dassanakaccam katum na sakkoti. Tasma tam dhammasabhavapaccavekkhanena va yatha va
manasikaroto balavam jatam, tatha amanasikarena hapetabbam. Vakkalittheravatthu cettha
nidassanam. Sace pana viriyindriyam balavam hoti, atha neva saddhindriyam adhimokkhakiccam
katum sakkoti, na itarani itarakiccabhedam. Tasma tam passaddhadibhavanaya hapetabbam.
Tatrapi sonattherassa vatthu dassetabbam. Evam sesesupi ekassa balavabhave
sati itaresam attano kiccesu asamatthata veditabba.
     Visesato panettha saddhapannanam samadhiviriyananca samattam pasamsanti.
Balavasaddho hi mandapanno muddhappasanno 1- hoti, avatthusmim pasidati. Balavapanno
mandasaddho keratikapakkham bhajati. Bhesajjasamutthito viya rogo atekiccho hoti.
Cittuppadamatteneva kusalam hotiti atidhavitva danadini akaronto niraye
uppajjati. Ubhinnam samataya vatthusmimyeva pasidati. Balava samadhi 2- pana mandam
viriyam samadhissa kosajjapakkhatta kosajjam abhibhavati. 3- Balavam viriyam mando samadhi 2-
viriyassa uddhaccapakkhatta uddhaccam abhibhavati. 3- Samadhi pana viriyena samyojito
kosajje patitum na labhati. Viriyam samadhina samyojitam uddhacce patitum na labhati.
Tasma tadubhayam samam katabbam. Ubhayasamataya hi appana hoti.
     Apica samadhikammikassa balavatipi saddha vattati. Evam saddahanto okappento
appanam papunissati. Samadhipannasu pana samadhikammikassa ekaggata balavati
vattati, evanhi so appanam papunati. Vipassanakammikassa panna balavati
vattati, evanhi so lakkhanapativedham papunati. Ubhinnam pana samatayapi appana
hotiyeva. Sati pana sabbattha balavati vattati. Sati hi cittam uddhaccapakkhikanam
saddhaviriyapannanam vasena uddhaccapatato, kosajjapakkhikena samadhina kosajjapatato
rakkhati. Tasma sa lonadhupanam viya sabbabyanjanesu sabbakammikaamacco viya ca
@Footnote: 1 cha.Ma. mudhapasanno.   2-2 cha.Ma. i. samadhim.    3-3 cha.Ma. adhibhavati.
Sabbarajakiccesu sabbattha icchitabba. Tenaha "sati ca pana sabbatthika vutta
bhagavata, kimkarana? cittanhi satipatisaranam, arakkhapaccupatthanava 1- sati, na ca
vina satiya cittassa paggahaniggaho hoti"ti.
     Duppannapuggalaparivajjana nama khandhadibhede anogalhapannanam
dummedhapuggalanam arakava parivajjanam. Pannavantapuggalasevana nama
samapannasalakkhanapariggahikaya udayabbayapannaya samannagatapuggalasevana.
Gambhirananacariyapaccavekkhana nama gambhiresu khandhadisu pavattaya gambhirapannaya
pabhedapaccavekkhana. Tadadhimuttata nama thananisajjadisu dhammavicayasambojjhanga-
samutthapanattham ninnaponapabbharacittata. Evam uppannassa panassa arahattamaggena
bhavanaparipuri hotiti pajanati.
     Viriyasambojjhangassa "atthi bhikkhave arambhadhatu nikkamadhatu parakkamadhatu,
tattha yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va viriyasambojjhangassa
uppadaya, uppannassa va viriyasambojjhangassa bhiyyobhavaya vepullaya bhavanaya
paripuriya samvattati"ti 2- evam uppado hoti.
     Apica ekadasa dhamma viriyasambojjhangassa uppadaya samvattanti
apayabhayapaccavekkhanata anisamsadassavita gamanavithipaccavekkhanata pindapatapacayanata
dayajjamahattapaccavekkhanata satthumahattapaccavekkhanata jatimahattapaccavekkhanata
sabrahmacarimahattapaccavekkhanata kusitapuggalaparivajjanata araddhaviriyapuggalasevanata
tadadhimuttatati.
     Tattha nirayesu pancavidhabandhanakammakaranato patthaya mahadukkhamanubhavanakalepi,
tiracchanayoniyam jalakkhipakuminadihi gahitakalepi, pajanakantakadippaharatunnassa
pana sakatahanadikalepi, pittivisaye anekanipi vassasahassani ekam buddhantarampi
khuppipasahi aturibhutakalepi 3- kalakanjikaasuresu satthihatthaasitihatthappamanena 4-
atthicammamatteneva attabhavena vatatapadidukkhanubhavanakalepi na sakka
@Footnote: 1 cha.Ma., i. ca.            2 sam. maha. 19/232/93 aharasutta.
@3 cha.Ma. aturitakalepi.     4 Ma. sattati...
Viriyasambojjhangam uppadetum, ayameva te bhikkhukalo viriyakaranayati evam apayabhayam
paccavekkhantassapi viriyasambojjhango uppajjati.
     "na sakka kusitena navalokuttaradhammam laddhum araddhaviriyeneva sakka
ayamanisamso viriyassa"ti evam anisamsadassavinopi uppajjati. "sabbabuddha-
paccekabuddhamahasavakehi 1- te gatamaggo gantabbo, so ca na sakka kusitena
gantun"ti evam gamanavithim paccavekkhantassapi uppajjati. "ye tam pindapatadihi
upatthahanti, ime te manussa neva nataka, na dasakammakara, napi `tam
nissaya jivissama'ti te panitani pindapatadini denti, athakho attano
karanam mahapphalatam paccasimsamana denti, sattharapi `ayam ime paccaye
paribhunjitva kayadalhibahulo sukham viharissati'ti na evam sampassata tuyham paccaya
anunnata, athakho `ayam ime paribhunjamano samanadhammam katva vattadukkhato
muccissati'ti te paccaya anunnata, sodani tvam kusito viharanto na tam
pindapatam apacayissasi, araddhaviriyasseva hi pindapatapacayanam nama hoti"ti
evam pindapatapacayanam paccavekkhantassapi uppajjati mahamittattherassa viya.
     Thero kira kassakalene nama pativasati. Tassa ca gocaragame eka
mahaupasika theram puttam katva patijaggati. Sa ekadivasam arannam gacchanti dhitaram
aha "amma asukasmim thane puranatandula, asukasmim khiram, asukasmim sappi,
asukasmim phanitam, tava bhatikassa ayyamittassa agatakale bhattam pacitva
khirasappiphanitehi saddhim dehi, tvam ca bhunjeyyasi, aham pana hiyyo
pakkaparivasikabhattam kanjiyena bhuttamhi"ti. Diva kim bhunjissasi ammati.
Sakapannam pakkhipitva kanatandulehi ambilayagum pacitva thapehi ammati.
     Thero civaram parupitva pattam niharantova tam saddam sutva attanam
ovadi "mahaupasika kira kanjiyena parivasikabhattam bhunji, divapi
kanapannambilayagum bhunjissati, tuyham atthaya pana puranatanduladini acikkhati, tam
nissaya kho panesa neva khettam na vatthum na bhattam na vattham paccasimsati, tisso pana
sampattiyo patthayamana deti, tvam etissa ta sampattiyo datum sakkhissasi, na
@Footnote: 1 Si....mahasavakeheva
Sakkhissasiti, ayam kho pana pindapato taya saragena sadosena samohena na
sakka ganhitunti pattam thavikaya pakkhipitva ganthikam muncitva nivattitva
kassakalenameva gantva pattam hetthamance civaram civaravamse thapetva arahattam
papunitva na nikkhamissami"ti viriyam adhitthahitva nisidi. Digharattam appamatto
hutva nivutthabhikkhu vipassanam vaddhetva purebhattameva arahattam patva vikasitamiva
padumam mahakhinasavo sitam karontova nikkhami. Lenadvare rukkhamhi adhivattha
devata:-
         "namo te purisajanna           namo te purisuttama
          yassa te asava khina         dakkhineyyosi marisa"ti
evam udanam udanetva "bhante pindaya pavitthanam tumhadisanam arahantanam
bhikkham datva mahallakitthiyo dukkha muccissanti"ti aha.
     Thero utthahitva dvaram vivaritva kalam olokento patoyevati natva
pattacivaramadaya gamam pavisi. Darikapi bhattam sampadetva "idani me bhata
agamissati, idani agamissati"ti dvaram olokayamana nisidi. Sa there gharadvaram
sampatte pattam gahetva sappiphanitayojitassa khirapindapatassa puretva hatthe
thapesi. Thero "sukham hotu"ti anumodanam katva pakkami. Sapi tam olokayamanava
atthasi. Therassa hi tada ativiya parisuddho chavivanno ahosi, vippasannani
indriyani, mukham bandhana pamuttatalapakkam viya ativiya virocittha. Mahaupasika
aranna agantva "kim amma bhatiko te agato"ti pucchi. Sa sabbam tam
pavuttim arocesi. Sa upasika "aj jame puttassa pabbajitakiccam matthakam
pattan"ti natva "abhiramati te amma bhata buddhasasane na ukkanthati"ti aha.
     "mahantam kho panetam satthu dayajjam, yadidam satta ariyadhanani nama,
tam na sakka kusitena gahetum. Yatha hi vippatipannam puttam matapitaro `ayam
amhakam aputto'ti paribahiram karonti, so tesam accayena dayajjam na labhati,
evam kusitopi idam ariyadhanadayajjam na labhati, araddhaviriyova labhati"ti
dayajjamahattam paccavekkhatopi uppajjati. "maha kho pana te sattha, satthuno hi
Matukucchismim patisandhiggahanakalepi abhinikkhamanepi abhisambodhiyampi dhammacakkappa-
vattanepi yamakapatihariyadevorohanaayusankharavossajjanesupi parinibbanakalepi
dasasahassilokadhatu kampittha, yuttam nu te evarupapassa satthuno sasane `pabbajitva
kusitena bhavitun"ti evam satthumahattam paccavekkhatopi uppajjati.
     Jatiyapi "tvam idani na lamakajatiko, asambhinnaya mahasammatapaveniya
agato, okkakarajavamse sanjatosi, suddhodanamaharajassapi mahamayadeviya ca
natta, rahulabhaddassa kanittho, taya nama evarupena jinaputtena hutva na
yuttam kusitena viharitun"ti evam jatimahattam paccavekkhatopi uppajjati.
"sariputtamoggallana ceva asiti ca mahasavaka viriyeneva lokuttaradhammam
pativijjhimsu, tvam etesam sabrahmacarinam maggam patipajjissasi na patipajjissasi"ti
evam sabrahmacarimahattam paccavekkhatopi uppajjati. Kucchim puretva thitaajagarasadise
vissatthakayikacetasikaviriye kusitapuggale parivajjentassapi araddhaviriye pahitatte
puggale sevantassapi, thananisajjadisu viriyuppadanattham ninnaponapabbhara-
cittassapi uppajjati. Evam uppannassa panassa arahattamaggena bhavanaparipuri
hotiti pajanati.
     Pitisambojjhangassa "atthi bhikkhave pitisambojjhangatthaniya dhamma,
tattha yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va pitisambojjhangassa
uppadaya, uppannassa va pitisambojjhangassa bhiyyobhavaya vepullaya bhavanaya
paripuriya samvattati"ti 1- evam uppado hoti. Tattha pitiyeva
pitisambojjhangatthaniya dhamma nama, tassa uppadakamanasikaro yonisomanasikaro nama.
     Apica ekadasa dhamma pitisambojjhangassa uppadaya samvattanti
buddhanussati dhammasamghasilacagadevatanussati upasamanussati lukhapuggalaparivajjanata
siniddhapuggalasevanata pasadaniyasuttantapaccavekkhanata tadadhimuttatati.
     Buddhagune anussarantassapi hi yava upacara sakalasariram pharamano
pitisambojjhango uppajjati. Dhammasamghagunam 2- anussarantassapi, digharattam akhandam
@Footnote: 1 sam. maha. 19/232/93 aharasutta   2 cha.Ma., i. dhammasamghagune
Katva rakkhitacatupparisuddhasilam paccavekkhantassapi, gihinopi dasasilam pancasilam
paccavekkhantassapi, dubbhikkhabhayadisu panitam bhojanam sabrahmacarinam datva "evam
nama adamha"ti cagam paccavekkhantassapi gihinopi evarupe kale silavantanam
dinnam danam paccavekkhantassapi yehi gunehi samannagata devata devattam
patta, tatharupanam gunanam attani atthitam paccavekkhantassapi, "samapattiya
vikkhambhita kilesa satthipi sattatipi vassani na samudacaranti"ti
paccavekkhantassapi, cetiyadassanabodhidassanatheradassanesu asakkaccakiriyaya
samsucitalukhabhave buddhadisu pasadasinehabhavena gadrabhapitthe rajasadise lukhapuggale
parivajjentassapi, buddhadisu pasadabahule muducittena siniddhapuggale
sevantassapi, ratanattayagunaparidipake pasadaniye suttante paccavekkhantassapi,
thananisajjadisu pitiuppadanattham ninnaponapabbharacittassapi uppajjati. Evam
uppannassa panassa arahattamaggena bhavanaparipuri hotiti pajanati.
     Passaddhisambojjhangassa "atthi bhikkhave kayapassaddhi cittapassaddhi,
tattha yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va passaddhi-
sambojjhangassa uppadaya, uppannassa va passaddhisamabojjhangassa bhiyyobhavaya
vepullaya bhavanaya paripuriya samvattati"ti 1- evam uppado hoti.
     Apica satta dhamma passaddhisambojjhangassa uppadaya samvattanti
panitabhojanasevanata utusukhasevanata iriyapathasukhasevanata majjhattapayogata
saraddhakayapuggalaparivajjanata passaddhakayapuggalasevanata tadadhimuttati.
     Panitanhi siniddham sappayabhojanam bhunjantassapi, situnhesu utusu thanadisu
iriyapathesu sappayam utunca iriyapathanca sevantassapi passaddhi uppajjati.
Yo pana mahapurisajatiko sabbautuiriyapathakkhamova hoti, na tam sandhayetam vuttam.
Yassa sabhagavisabhagata atthi, tasseva visabhage utuiriyapathe vajjetva sabhage
sevantassapi uppajjati. Majjhattapayogo vuccati attano ca parassa ca
kammassakatapaccavekkhana, imina majjhattapayogena uppajjati. Yo leddudandadihi
@Footnote: 1 sam. maha. 19/232/93 aharasutta
Param vihethayamanova vicarati. Evarupam saraddhakayam puggalam parivajjentassapi,
samyatapadapanipassaddhakayam puggalam sevantassapi, thananisajjadisu passaddhi-
uppadanatthaya ninnaponapabbharacittassapi uppajjati. Evam uppannassa panassa
arahattamaggena bhavanaparipuri hotiti pajanati.
     Samadhisambojjhangassa "atthi bhikkhave samathanimittam abyagganimittam, tattha
yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va samadhisambojjhangassa
uppadaya, uppannassa va samadhisambojjhangassa bhiyyobhavaya vepullaya bhavanaya
paripuriya samvattati"ti 1- evam uppado hoti. Tattha samathova samathanimittam,
avikkhepatthena ca abyagganimittanti.
     Apica ekadasa dhamma samadhisambojjhangassa uppadaya samvattanti
vatthuvisadakiriyata indriyasamattapatipadanata nimittakusalata samaye cittassa
pagganhanata samaye cittassa nigganhanata samaye sampahamsanata samaye
ajjhupekkhanata asamahitapuggalaparivajjanata samahitapuggalasevanata jhanavimokkha-
paccavekkhanata tadadhimuttatati. Tattha vatthuvisadakiriyata indriyasamattapatipadanata
ca vuttanayeneva veditabba.
     Nimittakusalata nama kasinanimittassa uggahakusalata. Samaye cittassa
pagganhanatati yasmim samaye atisithilaviriyatadihi linam cittam hoti, tasmim samaye
dhammavicayaviriyapitisambojjhangasamutthapanena 2- tassa pagganhanam. Samaye cittassa
nigganhanatati yasmim samaye accaraddhaviriyatadihi uddhatam cittam hoti, tasmim
samaye passaddhisamadhiupekkhasambojjhangasamutthapanena tassa nigganhanam. Samaye
sampahamsanatati yasmim samaye cittam pannapayogamandataya va upasamasukhanadhigamena
va nirassadam hoti, tasmim samaye atthasamvegavatthupaccavekkhanena samvejeti. Attha
samvegavatthuni nama jatijarabyadhimaranani cattari, apayadukkham pancamam, atite
vattamulakam dukkham, anagate vattamulakam dukkham, paccuppanne aharapariyetthimulakam
@Footnote: 1 sam. maha. 19/232/96 aharasutta.
@2 cha.Ma. dhammavicayaviriyasambojjhanga.... (piti na dissati)
Dukkhanti. Ratanattayagunanussaranena ca pasadam janeti. Ayam vuccati "samaye
sampahamsanata"ti.
     Samaye ajjhupekkhanata nama yasmim samaye sammapatipattim agamma alinam
anuddhatam anirassadam arammane samappavattam samathavithipatipannam cittam hoti,
tadassa paggahaniggahasampahamsanesu na byaparam apajjati sarathi viya
samappavattesu assesu. Ayam vuccati "samaye ajjhupekkhanata"ti. Asamahitapuggala-
parivajjanata nama upacaram va appanam va appattanam vikkhittacittanam puggalanam
araka parivajjanam. Samahitapuggalasevanata nama upacarena va appanaya va
samahitacittanam sevana bhajana payirupasana. Tadadhimuttata nama thananisajjadisu
samadhiuppadanatthamyeva ninnaponapabbharacittata. Evam hi patipajjato esa
uppajjati. Evam uppannassa panassa arahattamaggena bhavanaparipuri hotiti
pajanati.
     Upekkhasambojjhangassa "atthi bhikkhave upekkhasambojjhangatthaniya
dhamma, tattha yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va upekkha-
sambojjhangassa uppadaya, uppannassa va upekkhasambojjhangassa bhiyyobhavaya
vepullaya bhavanaya paripuriya samvattati"ti 1- evam uppado hoti. Tattha upekkhava
upekkhasambojjhangatthaniya dhamma nama.
     Apica panca dhamma upekkhasambojjhangassa uppadaya samvattanti
sattamajjhattata sankharamajjhattata sattasankharakelayanapuggalaparivajjanata
sattasankharamajjhattapuggalasevanata tadadhimuttatati.
     Tattha dvihakarehi sattamajjhattatam samutthapeti "tvam attano kammena
agantva attano kammena gamissasi, esopi attano kammena agantva
attano kammena gamissati, tvam kam kelayasi"ti evam kammassakatapaccavekkhanena ca,
"paramatthato sattoyeva natthi, so tvam kam kelayasi"ti evam nissattapaccavekkhanena
@Footnote: 1 sam. maha. 19/232/94 aharasutta.
Ca. Dvihakarehi sankharamajjhattatam samutthapeti "idam civaram anupubbena vannavikaram
ceva jinnabhavanca upagantva padapunjanacolakam hutva yatthikotiya chaddaniyam
bhavissati, sace panassa samiko bhaveyya, nassa evam vinassitum dadeyya"ti evam
assamikabhavapaccavekkhanena ca "anaddhaniyam idam tavakalikan"ti evam
tavakalikabhavapaccavekkhanena ca, yatha ca civare, evam pattadisupi yojana katabba.
     Sattasankharakelayanapuggalaparivajjanatati ettha yo puggalo gihi va attano
puttadhitadike pabbajito va attano antevasikasaddhiviharikasamanupajjhayakadike 1-
mamayati, sahattheneva nesam kesacchedanasucikammacivaradhovanarajanapattapacanadini karoti,
muhuttampi apassanto "asuko samanero kuhim, asuko daharo kuhin"ti
bhantamigo viya ito cito ca aloketi, annena kesacchedanadinam atthaya
"muhuttam tava asukam pesetha"ti yaciyamanopi "amhepi tam attano kammam na
karema, tumhe tam gahetva kilamessatha"ti na deti. Ayam sattakelayano nama.
Yo pana pattacivarathalakakattarayatthiadini mamayati, annassa hatthena paramasitumpi
na deti, tavakalikam yacito "mayampi idam mamayanta 2- na paribhunjama, tumhakam
kim dassama"ti vadati. Ayam sankharakelayano nama. Yo pana tesu dvisu vatthusupi
majjhatto udasino. Ayam sattasankharamajjhatto nama. Iti ayam upekkhasambojjhango
evarupam sattasankharakelayanapuggalam araka parivajjentassapi
sattasankharamajjhattapuggalam sevantassapi thananisajjadisu taduppadanattham
ninnaponapabbharacittassapi uppajjati. Evam uppannassa panassa arahattamaggena
bhavanaparipuri hotiti pajanati.
     Iti ajjhattam vati evam attano va sattasambojjhange parigganhitva parassa
va, kalena va attano, kalena va parassa sambojjhange parigganhitva dhammesu
dhammanupassi viharati. Samudayavaya panettha sambojjhanganam nibbattinirodhavasena
veditabba. Ito param vuttanayameva.
@Footnote: 1 cha.Ma. antevasikasamanupajjhayakadike   2 Ma. noyanta
     Kevalanhi idha bojjhangapariggahika sati dukkhasaccanti evam yojanam
katva bojjhangapariggahakassa bhikkhuno niyyanamukham veditabbam. Sesam tadisamevati.
                      Bojjhangapabbavannana nitthita.
                          -------------
                          Catusaccapabbavannana
     [119] Evam sattabojjhangavasena dhammanupassanam vibhajitva idani
catusaccavasena vibhajitum puna caparantiadimaha.
     Tattha idam dukkhanti yathabhutam pajanatiti thapetva tanham tebhumike dhamme
"idam dukkhan"ti yathasabhavato pajanati, tasseva kho pana dukkhassa janikam
samutthapikam purimatanham "ayam dukkhasamudayo"ti, ubhinnam appavatti nibbanam "ayam
dukkhanirodho"ti, dukkhaparijananam samudayapajahanam nirodhasacchikaranam ariyamaggam "ayam
dukkhanirodhagamini patipada"ti yathasabhavato pajanatiti attho. Avasesa ariyasaccakatha
visuddhimagge vittharitayeva.
     Iti ajjhattam vati evam attano va cattari saccani parigganhitva,
parassa va, kalena va attano, kalena va parassa cattari saccani parigganhitva
dhammesu dhammanupassi viharati. Samudayavaya panettha catunnam saccanam yathasabhavato
uppattinibbutivasena 1- veditabba. Ito param vuttanayameva.
     Kevalanhi idha catusaccapariggahika sati dukkhasaccanti evam yojanam katva
saccapariggahakassa bhikkhuno niyyanamukham veditabbam. Sesam tadisamevati.
                      Catusaccapabbavannana nitthita.
                          -------------
@Footnote: 1 cha.Ma. uppattinivattivasena
     Ettavata anapanam catuiriyapatham catusampajannam dvattimsakaram
catudhatuvavatthanam navasivathika vedananupassana cittanupassana nivaranapariggaho
khandhapariggaho ayatanapariggaho bojjhangapariggaho saccapariggahoti ekavisati
kammatthanani vuttani. Tesu anapanadvattimsakaranavasivathikati ekadasa appana-
kammatthanani honti. Dighabhanakamahasivatthero pana "navasivathika adinavanu-
passanavasena vutta"ti aha. Tasma tassa matena dveyeva appanakammatthanani,
sesani upacarakammatthanani. Kim panetesu sabbesu abhiniveso jayati na jayatiti.
Na jayati. Iriyapathasampajannanivaranasambojjhangesu hi abhiniveso na jayati,
sesesu jayatiti. Mahasivatthero panaha "etesupi abhiniveso jayati, ayanhi
atthi nu kho me cattaro iriyapatha, udahu natthi, atthi nu kho me catusampajannam,
udahu natthi, atthi nu kho me panca nivarana, udahu natthi, atthi nu kho me
sattabojjhanga, udahu natthiti evam parigganhati, tasma sabbattha abhiniveso
jayati"ti.
     [137] Yo hi koci bhikkhaveti yo koci 1- bhikkhu va bhikkhuni va upasako
va upasika va. Evam bhaveyyati adito patthaya vuttena bhavananukkamena
bhaveyya. Patikankhanti patikankhitabbam, avassam bhaviti attho. Annati arahattam.
Sati va upadiseseti upadisese va sati aparikkhine. Anagamitati anagamibhavo.
     Evam sattannam vassanam vasena sasanassa niyyanikabhavam dassetva
puna tato appatarepi kale dassento "titthantu bhikkhave"tiadimaha. Sabbampi
cetam majjhimasseva veneyyapuggalassa 2- vasena vuttam. Tikkhapannam pana sandhaya
         "pato anusittho sayam          visesam adhigamissati,
          sayam anusittho pato          visesam adhigamissati"ti 3-
vuttam.
@Footnote: 1 cha.Ma. yo hi koci   2 cha.Ma. neyyapuggalassa
@3 Ma.Ma. 13/345/328 bodhirajakumarasutta
     Iti bhagava "evam niyyanikam bhikkhave mama sasanan"ti dassetva
ekavisatiyapi thanesu arahattanikutena desitam desanam niyyatento "ekayano
ayam bhikkhave maggo .pe. Iti yantam vuttam, idametam paticca vuttan"ti aha.
Sesam uttanatthamevati.
                    Papancasudaniya majjhimanikayatthakathaya
                     satipatthanasuttavannana nitthita.
                           -----------
                   Mulapariyayavaggo nama pathamo vaggo.
                              Nitthito
                         ---------------



             The Pali Atthakatha in Roman Book 7 page 269-319. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=6880&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=7&A=6880&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=131              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=1754              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=2073              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=2073              Contents of The Tipitaka Volume 12 http://84000.org/tipitaka/read/?index_12

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]