บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
๙. เหมวตสุตฺตวณฺณนา อชฺช ปนฺนรโสติ เหมวตสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? ปุจฺฉาวสิกา อุปฺปตฺติ. เหมวเตน หิ ปุฏฺโฐ ภควา "ฉสุ โลโก สมุปฺปนฺโน"ติอาทีนิ อภาสิ, ตตฺถ "อชฺช ปนฺนรโส"ติอาทิ สาตาคิเรน วุตฺตํ, "อิติ สาตาคิโร"ติอาทิ สงฺคติกาเรหิ, "กจฺจิ มโน"ติอาทิ เหมวเตน "ฉสุ โลโก"ติอาทิ ภควตา, ตํ สพฺพมฺปิ สโมธาเนตฺวา "เหมวตสุตฺตนฺ"ติ วุจฺจติ. "สาตาคิริสุตฺตนฺ"ติ เอกจฺเจ. ๑- ตตฺถ ยายํ "อชฺช ปนฺนรโส"ติอาทิ คาถา, ตสฺสา อุปฺปตฺติ:- อิมสฺมึเยว ภทฺทกปฺเป วีสติวสฺสสหสฺสายุเกสุ ปุริเสสุ อุปฺปชฺชิตฺวา โสฬสวสฺสสหสฺสายุกานิ ฐตฺวา ปรินิพฺพุตสฺส ภควโต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส มหติยา ปูชาย สรีรกิจฺจํ อกํสุ. ตสฺส ธาตุโย อวิกิริตฺวา สุวณฺณกฺขนฺโธ วิย เอกคฺฆนา หุตฺวา อฏฺฐํสุ. ๒- ทีฆายุกพุทฺธานํ หิ เอสา ธมฺมตา. อปฺปายุกพุทฺธา ปน ยสฺมา พหุตเรน ชเนน อทิฏฺฐาเอว ปรินิพฺพายนฺติ, ตสฺมา ธาตุปูชมฺปิ กตฺวา "ตตฺถ ชนา ปุญฺญํ ปสวิสฺสนฺตี"ติ อนุกมฺปกาย "ธาตุโย วิกิรนฺตู"ติ อธิฏฺฐหนฺติ, เตน เตสํ สุวณฺณวณฺณนา ๓- วิย ธาตุโย วิกิรนฺติ เสยฺยถาปิ อมฺหากํ ภควโต. มนุสฺสา ตสฺส ภควโต เอกํเยว ธาตุฆรํ กตฺวา เจติยํ ปติฏฺฐาเปสุํ. โยชนํ อุพฺเพเธน ปริกฺเขเปน จ. ตสฺส เอเกกคาวุตนฺตรานิ จตฺตาริ ทฺวารานิ อเหสุํ, เอกํ ทฺวารํ กึกิราชา ๔- อคฺคเหสิ, เอกํ ตสฺเสว ปุตฺโต ปฐวินฺธโร นาม, เอกํ เสนาปติปฺปมุขา อมจฺจา, เอกํ เสฏฺฐิปฺปมุขา ชานปทา. รตฺตสุวณฺณมยา เอกคฺฆนา รตฺตสุวณฺณรสปฏิภาคา จ นานารตนมยา อิฏฺฐกา อเหสุํ เอเกกา สตสหสฺสคฺฆนิกา. เต หริตาลมโนสิลาหิ มตฺติกากิจฺจํ สุรภิเตเลน อุทกกิจฺจญฺจ กตฺวา ตํ เจติยํ ปติฏฺฐาเปสุํ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอกจฺเจหิ ๒ สี. สณฺฐหึสุ @๓ ฉ.ม.,อิ. สุวณฺณจุณฺณานิ ๔ ฉ.ม. กิกีราชา เอวํ ปติฏฺฐิเต เจติเย เทฺว กุลปุตฺตา สหายกา นิกฺขมิตฺวา สมฺมุขสาวกานํ เถรานํ สนฺติเก ปพฺพชึสุ. ทีฆายุกพุทฺธานญฺหิ สมฺมุขสาวกาเยว ปพฺพาเชนฺติ อุปสมฺปาเทนฺติ นิสฺสยํ เทนฺติ, อิตเร น ลภนฺติ. ตโต เต กุลปุตฺตา "สาสเน ภนฺเต กติ ธุรานี"ติ ปุจฺฉึสุ. เถรา "เทฺว ธุรานี"ติ กเถสุํ "วาสธุรํ ปริยตฺติธุรนฺ"ติ. ตตฺถ ปพฺพชิเตน กุลปุตฺเตน อาจริยุปชฺฌายสนฺติเก ปญฺจ วสฺสานิ วสิตฺวา วตฺตปฺปฏิวตฺตํ ปูเรตฺวา ปาติโมกฺขํ เทฺว ตีณิ ภาณวารสุตฺตนฺตานิ จ ปคุณํ กตฺวา กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา กุเล วา คเณ วา นิราลเยน อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อรหตฺตสจฺฉิกิริยาย ฆฏิตพฺพํ วายมิตพฺพํ, เอตํ วาสธุรํ. อตฺตโน ถาเมน ปน เอกํ วา นิกายํ ปริยาปุณิตฺวา เทฺว วา ปญฺจ วา นิกาเย ปริยตฺติโต จ อตฺถโต จ สุวิสุทฺธํ ๑- สาสนํ อนุยุญฺชิตพฺพํ, เอตํ ปริยตฺติธุรนฺติ. อถ เต กุลปุตฺตา "ทฺวินฺนํ ธุรานํ วาสธุรเมว เสฏฺฐนฺ"ติ วตฺวา "มยํ ปนมฺหา ทหรา, วุฑฺฒกาเล วาสธุรํ ปริปูเรสฺสาม, ปริยตฺติธุรํ ตาว ปูเรสฺสามา"ติ ปริยตฺตึ อารภึสุ. เต ปกติยาว ปญฺญวนฺโต นจิรสฺเสว สกเล พุทฺธวจเน ปกตญฺญุโน วินเย จ อติวิย วินิจฺฉยกุสลา อเหสุํ. เตสํ ปริยตฺตึ นิสฺสาย ปริวาโร อุปฺปชฺชิ, ปริวารํ นิสฺสาย ลาโภ, เอกเมกสฺส ปญฺจสตา ปญฺจสตา ภิกฺขู ปริวารา อเหสุํ. เต สตฺถุ สาสนํ ทีเปนฺตา วิหรึสุ, ปุน พุทฺธกาโล วิย อโหสิ. ตทา เทฺว ภิกฺขู คามกาวาเส วิหรนฺติ ธมฺมวาที จ อธมฺมวาที จ. อธมฺมวาที จณฺโฑ โหติ ผรุโส มุขโร, ตสฺส อชฺฌาจาโร อิตรสฺส ปากโฏ โหติ. ตโต นํ "อิทํ เต อาวุโส กมฺมํ สาสนสฺส อปฺปติรูปนฺ"ติ โจเทสิ, โส "กินฺเต ทิฏฺฐํ กินฺเต สุตนฺ"ติ วิกฺขิปติ. อิตโร "วินยธรา ชานิสฺสนฺตี"ติ อาห. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุวิสทํ ตโต อธมฺมวาที "สเจ อิมํ วตฺถุํ วินยธรา วินิจฺฉินิสฺสนฺติ, อทฺธา เม สาสเน ปติฏฺฐา น ภวิสฺสตี"ติ ญตฺวา อตฺตโน ปกฺขํ กาตุกาโม ตาวเทว ปริกฺขาเร อาทาย เต เทฺว เถเร อุปสงฺกมิตฺวา สมณปริกฺขาเร ทตฺวา เตสํ นิสฺสเยน วิหริตุมารทฺโธ, สพฺพญฺจ เนสํ อุปฏฺฐานํ กโรนฺโต สกฺกจฺจํ วตฺตปฺปฏิวตฺตึ ปูเรตุกาโม วิย อกาสิ. ตโต เอกทิวสํ อุปฏฺฐานํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เตหิ วิสฺสชฺชิยมาโนปิ อฏฺฐาสิเยว, เถรา "กึ กิญฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถี"ติ ตํ ปุจฺฉึสุ. โส "อาม ภนฺเต เอเกน เม ภิกฺขุนา สห อชฺฌาจารํ ปฏิจฺจ วิวาโท อตฺถิ, โส ยทิ ตํ วตฺถุํ อิธาคนฺตฺวา อาโรเจสฺสติ, ๑- ยถาวินิจฺฉยํ น วินิจฺฉินิตพฺพนฺ"ติ. เถรา "โอสฏํ วตฺถุํ ยถาวินิจฺฉยํ อวินิจฺฉินิตุํ น วฏฺฏตี"ติ อาหํสุ. โส "เอวํ กริยมาเน ภนฺเต มม สาสเน ปติฏฺฐา นตฺถิ, มยฺหเมตํ ปาปํ โหติ, มา ตํ ตุเมฺหปิ วินิจฺฉินิตฺถา"ติ. ๒- เต เตน นิปฺปีฬิยมานา สมฺปฏิจฺฉึสุ. โส เตสํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา ปุน ตํ อาวาสํ คนฺตฺวา "สพฺพํ วินยธรานํ สนฺติเก นิฏฺฐิตนฺ"ติ ธมฺมวาทึ สุฏฺฐุตรํ อวมญฺญนฺโต ผรุเสน สมุทาจรติ. ธมฺมวาที "นิสิตฺตโก ๓- อยํ ชาโต"ติ ตาวเทว นิกฺขมิตฺวา เถรานํ ปริวารํ ภิกฺขุสหสฺสํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห "นนุ อาวุโส โอสฏํ วตฺถุํ ๔- ยถาธมฺมํ วินิจฺฉินิตพฺพํ, อโนสาราเปตฺวา เอว วา อญฺญมญฺญํ อจฺจยํ เทสาเปตฺวา สามคฺคี กาตพฺพา, อิเม ปน เถรา เนว วตฺถุํ วินิจฺฉินึสุ, น สามคฺคึ อกํสุ, กินฺนาเมตนฺ"ติ. เตปิ สุตฺวา ตุณฺหี อเหสุํ "นูน กิญฺจิ อาจริเยหิ ญาตนฺ"ติ. ตโต อธมฺมวาที โอกาสํ ลภิตฺวา "ตฺวํ ปุพฺเพ `วินยธรา ชานิสฺสนฺตี'ติ ภณสิ, อิทานิ เตสํ วินยธรานํ ๕- อาโรเจหิ ตํ วตฺถุนฺ"ติ ตํ ธมฺมวาทึ ปีเฬตฺวา "อชฺชตคฺเค ปราชิโต ตฺวํ มา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาโรเจติ @๒ ฉ.ม. มา ตุเมฺห วินิจฺฉินถาติ ๓ ม. นิราสงฺโก, ฉ. นิสฺสงฺโก @๔ ฉ.ม. วตฺถุ ๕ สี. อิเมทานิ เต วินยธรา, ม. อิเมสํ ทานิ วินยธรานํ ตํ อาวาสํ อาคจฺฉี"ติ วตฺวา ปกฺกามิ. ตโต ธมฺมวาที เถเร อุปสงฺกมิตฺวา "ตุเมฺห สาสนํ อนเปกฺขิตฺวา `อเมฺห อุปฏฺเฐสิ ปริโตเสสี'ติ ปุคฺคลเมวาเปกฺขิตฺวา, ๑- สาสนํ อรกฺขิตฺวา ปุคฺคลํ อรกฺขิตฺถ, ๒- อชฺชตคฺเค ทานิ ตุมฺหากํ วินิจฺฉยํ วินิจฺฉินิตุํ น วฏฺฏติ, อชฺช ปรินิพฺพุโต กสฺสโป ภควา"ติ มหาสทฺเทน กนฺทิตฺวา "นฏฺฐํ สตฺถุ สาสนนฺ"ติ ปริเทวมาโน ปกฺกามิ. อถ โข เต ภิกฺขู สํวิคฺคมานสา "มยํ ปุคฺคลมนุรกฺขนฺตา สาสนรตนํ โสพฺเภ ปกฺขิปิมฺหา"ติ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทสุํ. เต เตเนว กุกฺกุจฺเจน อุเปตา สํยุตฺตา กาลํ ๓- กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติตุํ อสกฺโกนฺตา เอกาจริโย หิมวติ เหมวเต ปพฺพเต นิพฺพตฺติ เหมวโต ยกฺโขติ นาเมน, ทุติยาจริโย มชฺฌิมปฺปเทเส สาตปพฺพเต สาตาคิโรติ นาเมน. เตปิ เนสํ ปริวารา ภิกฺขู เตสํเยว อนุวตฺติตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติตุํ อสกฺโกนฺตา เตสํ ปริวารา ยกฺขาว หุตฺวา นิพฺพตฺตึสุ. เตสํ ปน ปจฺจยทายกา คหฏฺฐา เทวโลเก นิพฺพตฺตึสุ. เหมวตสาตาคิรา อฏฺฐวีสติยกฺขเสนาปตีนมพฺภนฺตรา มหานุภาวา ยกฺขราชาโน อเหสุํ. ยกฺขเสนาปตีนญฺจ อยํ ธมฺมตา:- มาเส มาเส อฏฺฐ ทิวสานิ ธมฺมวินิจฺฉยนตฺถํ หิมวติ มโนสิลาตเล นาควติมณฺฑเป ๔- เทวตานํ สนฺนิปาโต โหติ, ตตฺถ สนฺนิปติตพฺพนฺติ. อถ สาตาคิรเหมวตา ตสฺมึ สมาคเม อญฺญมญฺญํ ทิสฺวา สญฺชานึสุ, "ตฺวํ สมฺม กุหึ อุปฺปนฺโน, ตฺวํ กุหึ อุปฺปนฺโน"ติ อตฺตโน อตฺตโน อุปฺปตฺติฏฺฐานญฺจ ปุจฺฉิตฺวา วิปฺปฏิสาริโน อเหสุํ "นฏฺฐา มยํ สมฺม, ปุพฺเพ วีสติ วสฺสสหสฺสานิ สมณธมฺมํ กตฺวา เอกํ ปาปสหายํ นิสฺสาย ยกฺขโยนิยํ อุปฺปนฺนา, อมฺหากํ ปน ปจฺจยทายกา กามาวจรเทเวสุ นิพฺพตฺตา"ติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปุคฺคลเมว อเปกฺขิตฺถ ๒ ฉ.ม. รกฺขิตฺถ @๓ ฉ.ม. อุปหตาสยตฺตา กาลํ ๔ สี. ภคลวติปพฺพเต อถ นํ สาตาคิโร อาห "มาริส หิมวา นาม อจฺฉริยพฺภุตสมฺมโต, กิญฺจิ อจฺฉริยํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา มมาปิ อาโรเจยฺยาสี"ติ. เหมวโตปิ อาห "มาริส มชฺฌิมเทโส นาม อจฺฉริยพฺภุตสมฺมโต, กิญฺจิ อจฺฉริยํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา มมาปิ อาโรเจยฺยาสี"ติ. เอวํ เตสุ ทฺวีสุ สหาเยสุ อญฺญมญฺญํ กติกํ กตฺวา ตเมว อุปฺปตฺตึ อริญฺจิตฺวา ๑- วสมาเนสุ เอกํ พุทฺธนฺตรํ วีติวตฺตํ, มหาปฐวี เอกโยชนติคาวุตมตฺตํ อุสฺสทา. อถ อมฺหากํ โพธิสตฺโต ทีปงฺกรปาทมูเล กตปณิธาโน ยาว เวสฺสนฺตรชาตกํ, ตาว ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตภวเน อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ธมฺมปทนิทาเน วุตฺตนเยเนว ๒- เทวตาหิ อภิยาจิโต ๓- ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา เทวตานํ อาโรเจตฺวา ทฺวตฺตึสาย ปุพฺพนิมิตฺเตสุ วตฺตมาเนสุ อิธ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ ทสสหสฺสีโลกธาตุํ กมฺเปตฺวา, ตานิ ทิสฺวาปิ อิเม ราชยกฺขา "อิมินา การเณน นิพฺพตฺตานี"ติ น ชานึสุ. "ขิฑฺฑาปสุตตฺตา เนวทฺทสํสู"ติ เอเก. เอส นโย ชาติยํ อภินิกฺขมเน โพธิยญฺจ. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน ปน ปญฺจวคฺคิเย อามนฺเตตฺวา ภควติ ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ วรธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺเต มหาภูมิจาลํ ปุพฺพนิมิตฺตํ ปาฏิหาริยานิ จ เอเตสํ เอโก สาตาคิโรเยว ปฐมํ อทฺทส. นิพฺพตฺติการณญฺจ เตสํ ญตฺวา สปริโส ภควนฺตํ อุปสงฺกมฺม เทสนํ ๔- อสฺโสสิ, น จ กิญฺจิ วิเสสํ อธิคจฺฉิ. กสฺมา? โส หิ ธมฺมํ สุณนฺโต เหมวตํ อนุสฺสริตฺวา "อาคโต นุ โข เม สหายโก, โน"ติ ปริสํ โอโลเกตฺวา ตํ อปสฺสนฺโต "วญฺจิโต ๕- เม สหาโย, โย เอวํ วิจิตฺรปฏิภานํ ภควโต ธมฺมเทสนํ น สุณาตี"ติ วิกฺขิตฺตจิตฺโต อโหสิ. ภควา จ อตฺถงฺคเตปิ สูริเย เทสนํ น นิฏฺฐาเปสิ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อวิวชฺเชตฺวา @๒ ฉ.ม. วุตฺตนเยน ๓ ฉ.ม. อายาจิโต @๔ ฉ.ม. ธมฺมเทสนํ ๕ ม. ปปญฺจิโต อถ สาตาคิโร "สหายํ คเหตฺวา เตน สหาคมฺม ธมฺมเทสนํ โสสฺสามี"ติ อสฺสยานหตฺถิยานครุฬยานาทีนิ มาเปตฺวา ปญฺจหิ ยกฺขสเตหิ ปริวุโต หิมวนฺตาภิมุโข ปายาสิ. ตทา เหมวโตปิ ยสฺมา ปฏิสนฺธิชาติอภินิกฺขมนโพธิ- ปรินิพฺพาเนเสฺวว ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ หุตฺวาว ปติวิคจฺฉนฺติ, น จิรฏฺฐิติกานิ โหนฺติ, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน ปน ตานิ สวิเสสานิ หุตฺวา จิรตรํ ฐตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา หิมวติ ตํ อจฺฉริยปาตุภาวํ "ยโต อหํ ชาโต, น กทาจิ อยํ ปพฺพโต เอวํ อภิราโม ภูตปุพฺโพ, หนฺท ทานิ มม สหายํ คเหตฺวา อาคมฺม เตน สห อิมํ ปุปฺผสิรึ อนุภวิสฺสามี"ติ ตเถว มชฺฌิมเทสาภิมุโข อาคจฺฉติ. เต อุโภปิ ราชคหสฺส อุปริ สมาคนฺตฺวา อญฺญมญฺญสฺส อาคมนการณํ ปุจฺฉึสุ. เหมวโต อาห "ยโต อหํ มาริส ชาโต, นายํ ปพฺพโต เอวํ อกาลกุสุมิเตหิ รุกฺเขหิ อภิราโม ภูตปุพฺโพ, ตสฺมา เอตํ ปุปฺผสิรึ ตยา สทฺธึ อนุภวิสฺสามีติ อาคโตมฺหี"ติ. สาตาคิโร อาห "ชานาสิ ปน ตฺวํ มาริส เยน การเณน อิมํ อกาลปุปฺผปาฏิหาริยํ ชาตนฺ"ติ. น ชานามิ มาริสาติ. อิมํ มาริส ปาฏิหาริยํ น เกวลํ หิมวนฺเตเยว, อปิจ โข ปน ทสสหสฺสิโลกธาตูสุ นิพฺพตฺตํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, อชฺช ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, เตน การเณนาติ. เอวํ สาตาคิโร เหมวตสฺส พุทฺธุปฺปาทํ กเถตฺวา ตํ ภควโต สนฺติกํ อาเนตุกาโม อิมํ คาถมาห. เกจิ ปน โคตมเก เจติเย วิหรนฺเต ภควติ อยเมวมาหาติ ภณนฺติ "อชฺช ปนฺนรโส"ติ. [๑๕๓] ตตฺถ อชฺชาติ อยํ รตฺตินฺทิโว ปกฺขคณนโต ปนฺนรโส, อุปวสิตพฺพโต อุโปสโถ. ตีสุ วา อุโปสเถสุ อชฺช ปนฺนรโส อุโปสโถ, น จาตุทฺทสี อุโปสโถ, น สามคฺคีอุโปสโถ. ยสฺมา วา ปาติโมกฺขุทฺเทสอฏฺฐงฺคอุปวาสปญฺญตฺติทิวสาทีสุ สมฺพหุเลสุ อตฺเถสุ อุโปสถสทฺโท ปวตฺตติ. ๑- "อายามาวุโส กปฺปิน อุโปสถํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วตฺตติ คมิสฺสามา"ติอาทีสุ หิ ปาติโมกฺขุทฺเทเส อุโปสถสทฺโท. "เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต โข วิสาเข อุโปสโถ อุปวุตฺโถ"ติอาทีสุ ๑- ปาณาติปาตา เวรมณิอาทิเกสุ อฏฺฐงฺเคสุ. "สุทฺธสฺส เว สทา ผคฺคุ, สุทฺธสฺสุโปสโถ สทา"ติอาทีสุ ๒- อุปวาเส. "อุโปสโถ นาม นาคราชา"ติอาทีสุ ๓- ปญฺญตฺติยํ. "ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส สีสนฺหาตสฺสา"ติ- อาทีสุ ๔- ทิวเส. ตสฺมา อนวเสสตฺถํ ๕- ปฏิกฺขิปิตฺวา อาสาฬฺหีปุณฺณมทิวสํเยว นิยาเมนฺโต อาห "อชฺช ปนฺนรโส อุโปสโถ"ติ. ปาฏิปโท ทุติโยติ เอวํ คณิยมาเน อชฺช ปนฺนรโส ทิวโสติ อตฺโถ. ทิวิภวาติ ทิพฺยา, ทิพฺยานิ ๖- เอตฺถ อตฺถีติ ทิพฺยา. ๗- กานิ ตานิ? รูปานิ. ตญฺหิ รตฺตึ เทวานํ ทสสหสฺสิโลกธาตุโต สนฺนิปติตานํ สรีรวตฺถาภรณวิมานปฺปภาหิ อพฺภาทิอุปกฺกิเลสวิรหิตาย จนฺทปฺปภาย จ สกลชมฺพุทีโป อลงฺกโต อโหสิ, วิเสสาลงฺกโต จ ปรมวิสุทฺธิเทวสฺส ภควโต สรีรปฺปภาย. เตนาห "ทิพฺยา รตฺติ อุปฏฺฐิตา"ติ. เอวํ รตฺติคุณวณฺณนาปเทเสนปิ สหายสฺส จิตฺตปฺปสาทํ ชเนนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ กเถตฺวา อาห "อโนมนามํ สตฺถารํ หนฺท ปสฺสาม โคตมนฺ"ติ. ตตฺถ อโนเมหิ อลามเกหิ สพฺพาการปริปูเรหิ คเณหิ นามํ อสฺสาติ อโนมนาโม. ตถา หิสฺส "พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ"ติอาทินา ๘- นเยน พุทฺโธติ อโนเมหิ คุเณหิ นามํ, "ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา"ติอาทินา ๙- นเยน จ อโนเมหิ คุเณหิ นามํ. เอส นโย "อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน"ติอาทีสุ. ทิฏฺฐธมฺมิกาทีสุ วา อตฺเถสุ @เชิงอรรถ: ๑ องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๓๓/๒๖๐ (สฺยา) ๒ ม.มู. ๑๒/๗๙/๕๒ ๓ ที.มหา. ๑๐/๒๔๖/๑๕๑, @ม.อุ. ๑๔/๒๕๘/๒๒๕ ๔ ที.ปา. ๑๑/๘๓/๕๑, ม.อุ. ๑๔/๒๕๖/๒๒๓ ๕ ฉ.ม. อวเสสตฺถํ @๖ ฉ.ม. ทิวิ ภวานิ ทิพฺพานิ ๗ ฉ.ม. ทิพฺพา, เอวมุปริปิ ๘ ขุ.มหา. ๒๙/๘๙๓/๕๖๐ @ (สฺยา), ขุ.จูฬ. ๓๐/๕๔๖/๒๗๑ (สฺยา), ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๘๖/๒๖๑ (สฺยา) @๙ ขุ.มหา. ๒๙/๓๗๙/๒๕๒ (สฺยา) เทวมนุสฺเส อนุสาสติ "อิมํ ปชหถ อิมํ สมาทาย วตฺตถา"ติ สตฺถา. อปิจ "สตฺถา ภควา สตฺถวาโห, ยถา สตฺถวาโห สตฺเต กนฺตารํ ตาเรตี"ติอาทินา ๑- นิทฺเทเส วุตฺตนเยนาปิ สตฺถา. ตํ อโนมนามํ สตฺถารํ. หนฺทาติ พฺยวสานตฺเถ นิปาโต. ปสฺสามาติ เตน อตฺตานํ สห สงฺคเหตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนวจนํ โคตมนฺติ โคตมโคตฺตํ. กึ วุตฺตํ โหติ? "สตฺถา, น สตฺถา"ติ มา วิมตึ อกาสิ, เอกนฺตพฺยวสิโต ๒- หุตฺวาว เอหิ ปสฺสาม โคตมนฺติ. [๑๕๔] เอวํ วุตฺเต เหมวโต "อยํ สตาคิโร `อโนมนามํ สตฺถารนฺ'ติ ภณนฺโต ตสฺส สพฺพญฺญุตํ ปกาเสติ, สพฺพญฺญุโน จ ทุลฺลภา โลเก, สพฺพญฺญุปฏิญฺเญหิ ปูรณาทิสทิเสเหว โลโก อุปทฺทุโต, โส ปน ยทิ สพฺพญฺญู, อทฺธา ตาทิลกฺขณปฺปตฺโต ภวิสฺสติ, เตน ตํ เอวํ ปริคฺคณฺหิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา ตาทิลกฺขณํว ๓- ปุจฺฉนฺโต อาห "กจฺจิ มโน"ติ. ตตฺถ กจฺจีติ ปุจฺฉา. มโนติ จิตฺตํ. สุปณิหิโตติ สุฏฺฐุ ฐปิโต, อจโล อสมฺปเวธี. สพฺเพสุ ภูเตสุ สพฺพภูเตสุ. ตาทิโนติ ตาทิลกฺขณปฺปตฺตสฺเสว สโต. ปุจฺฉา เอว วา อยํ "โส เต สตฺถา สพฺพภูเตสุ ตาที, ๔- อุทาหุ อิฏฺเฐ อนิฏฺเฐ จาติ เอวรูเป อารมฺมเณ. สงฺกปฺปาติ วิตกฺกา. วสีกตาติ วสํ คมิตา. กึ วุตฺตํ โหติ? ยํ ตฺวํ สตฺถารํ วทสิ, ตสฺส เต สตฺถุโน กจฺจิ ตาทิลกฺขณปฺปตฺตสฺส สโต สพฺพภูเตสุ มโน สุปณิหิโต, อุทาหุ ยาว จลนปฺปจฺจยํ น ลภติ, ตาว สุปณิหิโต วิย ขายติ. โส วา เต สตฺถา กจฺจิ สพฺพภูเตสุ สมจิตฺเตน ตาที, อุทาหุ โน, เย จ โข อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อารมฺมเณสุ ราคโทสวเสน สงฺกปฺปา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตฺยาสฺส กจฺจิ วสีกตา, อุทาหุ กทาจิ เตสมฺปิ วเสน วตฺตตีติ. [๑๕๕] ตโต สาตาคิโร ภควโต สพฺพญฺญุภาเว พฺยวสิตตฺตา สพฺเพ สพฺพญฺญุคุเณ อนุชานนฺโต อาห "มโน จสฺส สุปณิหิโต"ติอาทิ. ตตฺถ สุปณิหิโตติ @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.มหา. ๒๙/๘๘๕/๕๔๕ (สฺยา) ๒ ม. เอกนฺตพฺยวสิโก @๓ ฉ.ม. ตาทิลกฺขณํ ๔ ฉ.ม. ตาที, เอวมุปริปิ สุฏฺฐุ ฐปิโต, ปฐวีสโม อวิรุชฺฌนฏฺเฐน, สิเนรุสโม สุปฺปติฏฺฐิตาจลนฏฺเฐน, อินฺทขีลสโม จตุพฺพิธมารปรวาทิคเณหิ อกมฺปิยฏฺเฐน. อนจฺฉริยเมตํ, ๑- ภควโต อิทานิ สพฺพาการสมฺปนฺนตฺตา สพฺพญฺญุภาเว ฐิตสฺส มโน สุปณิหิโต อจโล ภเวยฺย, ยสฺส ติรจฺฉานภูตสฺสาปิ สราคาทิกาเล ฉทฺทนฺตนาคกุเล อุปฺปนฺนสฺส สวิเสน สลฺเลน วิทฺธสฺส อจโล อโหสิ, วธเกปิ ตสฺมึ น ปทุสฺสิ, อญฺญทตฺถุ ตสฺเสว อตฺตโน ทนฺเต เฉตฺวา อทาสิ, ตถา มหากปิภูตสฺส มหติยา สิลาย สีเล ปหฏสฺสาปิ ตสฺเสว จ มคฺคํ ทสฺเสสิ, ตถา วิธุรปณฺฑิตภูตสฺส ปาเทสุ คเหตฺวา สฏฺฐิโยชเน กาฬปพฺพตปปาเต ปกฺขิตฺตสฺสาปิ อญฺญทตฺถุ ตสฺเสว ยกฺขสฺสตฺถาย ธมฺมํ เทเสสิ. ตสฺมา สมฺมเทว อาห สาตาคิโร "มโน จสฺส สุปณิหิโต"ติ. สพฺพภูเตสุ ตาทิโนติ สพฺพสตฺเตสุ ตาทิลกฺขณปฺปตฺตสฺเสว สโต มโน สุปณิหิโต, น ยาว ปจฺจยํ น ลภตีติ อตฺโถ. ตตฺถ ภควโต ตาทิลกฺขณํ ปญฺจธา เวทิตพฺพํ. ยถาห:- "ภควา ปญฺจหากาเรหิ ตาที, อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, มุตฺตาวีติ ตาที, ติณฺณาวีติ ตาที, ตนฺนิทฺเทสาติ ตาที. กถํ ภควา อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที? ภควา ลาเภปิ ตาที"ติ. เอวมาทิ สพฺพํ นิทฺเทเส ๒- วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ. ลาภาทโย จ ตสฺส มหาอฏฺฐกถายํ วิตฺถาริตนเยน คเหตพฺพา. ๓- "ปุจฺฉา เอว วา อยํ, โส เต สตฺถา สพฺพภูเตสุ ตาที, โน"ติ. อิมสฺมิมฺปิ วิกปฺเป สพฺพภูเตสุ สมจิตฺตตาย ตาที อมฺหากํ สตฺถาติ อตฺโถ. อยํ หิ ภควา สุขูปสํหารกามตาย ทุกฺขาปนยนกามตาย จ สพฺพสตฺเตสุ สมจิตฺโต, ยาทิโส อตฺตนิ, ตาทิโส ปเรสุ. ยาทิโส มาตริ มหามายาย, ตาทิโส จิญฺจมาณวิกาย. ยาทิโส ปิตริ สุทฺโธทเน, ตาทิโส สุปฺปพุทฺเธ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนจฺฉริยญฺเจตํ ๒ ขุ.มหา. ๒๙/๑๘๐/๑๓๘ (สฺยา) ๓ ฉ.ม. เวทิตพฺพา ยาทิโส ปุตฺเต ราหุเล, ตาทิโส วธเกสุ เทวทตฺตธนปาลกองฺคุลิมาลาทีสุ. สเทวเก โลเกปิ ตาที. ตสฺมา สมฺมเทวาห สาตาคิโร "สพฺพภูเตสุ ตาทิโน"ติ. อโถ อิฏฺเฐ อนิฏฺเฐ จาติ เอตฺถ ปน เอวํ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ:- ยํ กิญฺจิ อิฏฺฐํ วา อนิฏฺฐํ วา อารมฺมณํ, สพฺพปฺปกาเรหิ ตตฺถ เย ราคโทสวเสน สงฺกปฺปา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตฺยาสฺส อนุตฺตเรน มคฺเคน ราคาทีนํ ปหีนตฺตา วสีกตา, น กทาจิ เตสํ วเส วตฺตติ. โส หิ ภควา อนาวิลสงฺกปฺโป สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปญฺโญติ. เอตฺถ จ สุปณิหิตมนตาย อโยนิโสมนสิการาภาโว วุตฺโต. สพฺพภูตอิฏฺฐานิฏฺเฐสุ ตาที โส ๑- ยตฺถ ภเวยฺย, ตํ สตฺตสงฺขารเภทโต ทุวิธมารมฺมณํ วุตฺตํ. สงฺกปฺปวสีภาเวน ตสฺมึ อารมฺมเณ ตสฺส มนสิการสฺสาภาวโต ๒- กิเลสปฺปหานํ วุตฺตํ. สุปณิหิตมนตาย จ มโนสมาจารสุทฺธิ, สพฺพภูเตสุ ตาทิตาย จ กายสมาจารสุทฺธิ, สงฺกปฺปวสีภาเวน ๓- วิตกฺกมูลกตฺตา วาจาย จ วจีสมาจารสุทฺธิ. ตถา สุปณิหิตมนตาย จ โลภาทิสพฺพโทสาภาโว, สพฺพภูเตสุ ตาทิตาย เมตฺตาทิคุณสมฺภโว, ๔- สงฺกปฺปวสีภาเวน ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญิตาทิเภทา อริยิทฺธิ, ตาย จสฺส สพฺพญฺญุภาโว วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ. [๑๕๖] เอวํ เหมวโต ปุพฺเพ มโนทฺวารวเสเนว ตาทิภาวํ ปุจฺฉิตฺวา ตญฺจ ปฏิชานนฺตํ วีมํสิตฺวา ๕- ทฬฺหีกมฺมตฺถํ อิทานิ ทฺวารตฺตยวเสนาปิ ปุพฺเพ วา สงฺเขเปน กายวจีมโนทฺวารสุทฺธึ ปุจฺฉิตฺวา ตญฺจ ปฏิชานนฺตํ วีมํสิตฺวา ๕- ทฬฺหีกมฺมตฺถเมว วิตฺถาเรนาปิ ปุจฺฉนฺโต อาห "กจฺจิ อทินฺนนฺ"ติ. ตตฺถ คาถาพนฺธสุขตฺถาย ปฐมํ อทินฺนาทานวิรตึ ปุจฺฉิ. อารา ปมาทมฺหาติ ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสคฺคโต ทูรีภาเวน อพฺรหฺมจริยวิรตึ ปุจฺฉติ. "อารา ปมทมฺหา"ติปิ วา ปฐนฺติ, อารา มาตุคามาติ วุตฺตํ โหติ. ฌานํ น ริญฺจตีติ @เชิงอรรถ: ๑ สี. อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ หิ โส, ฉ.ม. สพฺพภูเตสุ อิฏฺฐานิฏฺเฐหิ โส @๒ ฉ.ม. มนสิการาภาวโต ๓ สี. สงฺกปฺเปสุ วสีภาเวน @๔ ฉ.ม. เมตฺตาทิคุณสมฺภาโว ๕ ฉ.ม. ปฏิชานนฺตมิมํ สุตฺวา อิมินา ปน ตสฺสาเยว ติวิธาย กายทุจฺจริตวิรติยา พลวภาวํ ปุจฺฉติ. ฌานยุตฺตสฺส หิ วิรติ พลวตี โหตีติ. [๑๕๗] อถ สาตาคิโร ยสฺมา ภควา น เกวลํ เอตรหิ, อตีเตปิ อทฺธาเน ทีฆรตฺตํ อทินฺนาทานาทีหิ ปฏิวิรโต, ตสฺสาเยว ๑- วิรติยา อานุภาเวน ตํ ตํ มหาปุริสลกฺขณํ ปฏิลภติ, สเทวโก จสฺส โลโก "อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโม"ติอาทินา นเยน วณฺณํ ภาสติ, ตสฺมา วิสฺสฏฺฐาย วาจาย สีหนาทํ นทนฺโต อาห "น โส อทินฺนํ อาทิยตี"ติ. ตํ อตฺถโต ปากฏเมว. อิมิสฺสาปิ คาถาย ตติยปาเท "ปมาทมฺหา ปมทมฺหา"ติ ทุวิธา ปาโฐ. จตุตฺถปาเทว ๒- ฌานํ น ริญฺจตีติ ฌานํ ริตฺตกํ สุญฺญกํ น กโรติ, น ปริจฺจชตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. [๑๕๘] เอวํ กายทฺวาเร สุทฺธึ สุตฺวา อิทานิ วจีทฺวาเร สุทฺธึ ปุจฺฉนฺโต อาห "กจฺจิ มุสา น ภณตี"ติ. เอตฺถ ขีณาตีติ ขีโณ, วิหึสติ พาธตีติ อตฺโถ. วาจาย ปโถ พฺยปโถ, ขีโณ พฺยปโถ อสฺสาติ ขีณพฺยปโถ. ตํ นกาเรน ปฏิเสเธตฺวา ปุจฺฉติ "น ขีณพฺยปโถ"ติ, น ผรุสวาโจติ วุตฺตํ โหติ. "นาขีณพฺยปโถ"ติปิ ปาโฐ, นาขีณวจโนติ อตฺโถ. ผรุสวจนํ หิ ปเรสํ หทเยสุ อขียมานํ ๓- ติฏฺฐติ, ตาทิวจโน กจฺจิ น โสติ วุตฺตํ โหติ. วิภูตีติ วินาโส, วิภูตึ กาสติ กโรติ วาติ ๔- วิภูติกํ, วิภูติกเมว เวภูติกํ, เวภูติยนฺติปิ วุจฺจติ, เปสุญฺญสฺเสตํ อธิวจนํ. ตญฺหิ สตฺตานํ อญฺญมญฺญโต เภเทน วินาสํ กโรติ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว. [๑๕๙] อถ สาตาคิโร ยสฺมา ภควา น เกวลํ เอตรหิ, อตีเตปิ อทฺธาเน ทีฆรตฺตํ มุสาวาทาทีหิ ปฏิวิรโต, ตสฺสาเยว ๕- จ วิรติยา อานุภาเวน ตํ ตํ มหาปุริสลกฺขณํ ปฏิลภติ, สเทวโก จสฺส โลโก "มุสาวาทา ปฏิวิรโต สมโณ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตสฺสา ตสฺสาเยว จ ๒ ฉ.ม. จ ๓ สี. อขิยฺยมานํ, ก. ขีณมานํ @๔ สี.,ม. กายติ กโรติ จาติ ๕ ฉ.ม. ตสฺสา ตสฺสาเยว โคตโม"ติ วณฺณํ ภาสติ, ตสฺมา วิสฺสฏฺฐาย วาจาย สีหนาทํ นทนฺโต อาห "มุสา จ โส น ภณตี"ติ. ตตฺถ มุสาติ วินิธาย ทิฏฺฐาทีนํ ๑- ปรวิสํวาทนวจนํ, ตํ โส น ภณติ. ทุติยปาเท ปน ปฐมตฺถวเสน น ขีณพฺยปโถติ, ทุติยตฺถวเสน นาขีณพฺยปโถติ ปาโฐ. จตุตฺถปาเท มนฺตาติ ปญฺญา วุจฺจติ. ภควา ยสฺมา ตาย มนฺตาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา อตฺถเมว ภาสติ อตฺถโต อนเปตวจนํ, น สมฺผํ. อญฺญาณปุเรกฺขารญฺหิ นิรตฺถกํ วจนํ พุทฺธานํ นตฺถิ, ตสฺมา อาห "มนฺตา อตฺถํ โส ภาสตี"ติ. เสสเมตฺถ ปากฏเมว. [๑๖๐] เอวํ วจีทฺวารสุทฺธิมฺปิ สุตฺวา อิทานิ มโนทฺวารสุทฺธึ ปุจฺฉนฺโต อาห "กจฺจิ น รชฺชติ กาเมสู"ติ ตตฺถ กามาติ วตฺถุกามา. เตสุ กิเลสกาเมน น รชฺชตีติ ปุจฺฉนฺโต อนภิชฺฌาลุตํ ปุจฺฉติ. อนาวิลนฺติ ปุจฺฉนฺโต พฺยาปาเทนาวิลภาวํ สนฺธาย อพฺยาปาทตํ ปุจฺฉติ. โมหํ อติกฺกนฺโตติ ปุจฺฉนฺโต เยน โมเหน มูโฬฺห มิจฺฉาทิฏฺฐึ คณฺหาติ, ตสฺสาติกฺกเมน สมฺมาทิฏฺฐิตํ ปุจฺฉติ. ธมฺเมสุ จกฺขุมาติ ปุจฺฉนฺโต สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตสฺส ญาณจกฺขุโน, ปญฺจจกฺขุวิสเยสุ วา ธมฺเมสุ ปญฺจนฺนมฺปิ จกฺขูนํ วเสน สพฺพญฺญุตํ ปุจฺฉติ "ทฺวารตฺตยปาริสุทฺธิยาปิ สพฺพญฺญู น โหตี"ติ จินฺเตตฺวา. [๑๖๑] อถ สาตาคิโร ยสฺมา ภควา อปฺปตฺวาว อรหตฺตํ อนาคามิมคฺเคน กามราคพฺยาปาทานํ ปหีนตฺตา เนว กาเมสุ รชฺชติ, น พฺยาปาเทน อาวิลจิตฺโต, โสตาปตฺติมคฺเคเนว จ มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยสฺส สจฺจปฏิจฺฉาทกโมหสฺส ปหีนตฺตา โมหํ อติกฺกนฺโต, สามํ จ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา พุทฺโธติ วิโมกฺขนฺติกํ นามํ ยถาวุตฺตานิ จ จกฺขูนิ ปฏิลภติ, ตสฺมา ตสฺส มโนทฺวารสุทฺธึ สพฺพญฺญุตญฺจ อุคฺโฆเสนฺโต อาห "น โส รชฺชติ กาเมสูติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทิฏฺฐาทีนิ [๑๖๒] เอวํ เหมวโต ภควโต ทฺวารตฺตยปาริสุทฺธึ สพฺพญฺญุตญฺจ สุตฺวา ตุฏฺโฐ อุทฺธคฺโค อตีตชาติยํ พาหุสจฺจวิสทาย ปญฺญาย อสชฺชมานวจนปโถ หุตฺวา อจฺฉริยพฺภุตรูเป สพฺพญฺญุคุเณ โสตุกาโม อาห "กจฺจิ วิชฺชาย สมฺปนฺโน"ติ. ตตฺถ วิชฺชาย สมฺปนฺโนติ อิมินา ทสฺสนสมฺปตฺตึ ปุจฺฉติ, สํสุทฺธจารโณติ อิมินา คมนสมฺปตฺตึ. ฉนฺทวเสน เจตฺถ ทีฆํ กตฺวา จาการมาห, สํสุทฺธจรโณติ อตฺโถ. อาสวา ขีณาติ อิมินา เอตาย ทสฺสนคมนสมฺปตฺติยา ปตฺตพฺพาย อาสวกฺขยสญฺญิตาย ปฐมนิพฺพานธาตุยา ปตฺตึ ปุจฺฉิ, นตฺถิ ปุนพฺภโวติ อิมินา ทุติยนิพฺพานธาตุปตฺติสมตฺถตํ, ปจฺจเวกฺขณฌาเนน วา ปรมสฺสาสมฺปตฺตึ ญตฺวา ฐิตภาวํ. [๑๖๓] ตโต ยา เอสา "โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสนฺ"ติอาทินา ๑- นเยน ภยเภรวาทีสุ ติวิธา, "โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ฯเปฯ อาเนญฺชปฺปตฺเต ญาณทสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหรตี"ติอาทิ ๒- นเยน อมฺพฏฺฐาทีสุ อฏฺฐวิธา วิชฺชา วุตฺตา, ตาย ยสฺมา สพฺพายปิ สพฺพาการสมฺปนฺนาย ภควา อุเปโต. ยํ เจตํ "อิธ มหานาม อริยสาวโก สีลสมฺปนฺโน โหติ, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โหติ, โภชเน มตฺตญฺญู โหติ, ชาคริยํ อนุยุตฺโต โหติ, สตฺตหิ สทฺธมฺเมหิ สมนฺนาคโต โหติ, จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานํ นิกามลาภี โหตี"ติ เอวํ อุทฺทิสิตฺวา "กถญฺจ มหานาม อริยสาวโก สีลสมฺปนฺโน โหตี"ติอาทินา ๓- นเยน เสขสุตฺเต นิทฺทิฏฺฐํ ปนฺนรสปฺปเภทํ จรณํ, ตํ จ ยสฺมา สพฺพูปกฺกิเลสปฺปหาเนน ภควโต อติวิย สํสุทฺธํ. เยปิเม กามาสวาทโย จตฺตาโร อาสวา, เตปิ ยสฺมา สพฺเพ สปริวารา สวาสนา ภควโต ขีณา. ยสฺมา จ อิมาย วิชฺชาจรณ- สมฺปทาย ขีณาสโว หุตฺวา ตทา ภควา "นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว"ติ ปจฺจเวกฺขิตฺวา @เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๙/๒๘ ๒ ที.สี. ๙/๒๗๙/๙๙ @๓ ม.ม. ๑๓/๒๔/๑๘ ฐิโต, ตสฺมา สาตาคิโร จ ภควโต สพฺพญฺญุภาเว พฺยปเถน ๑- สมุสฺสาหิตหทโย สพฺเพปิ เต คุเณ อนุชานนฺโต อาห "วิชฺชาย เจว สมฺปนฺโน"ติ. [๑๖๔] ตโต เหมวโต "สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา"ติ นิกฺกงฺโข หุตฺวา อากาเส ฐิโตเยว ภควนฺตํ ปสํสนฺโต สาตาคิรญฺจ อนุโมเทนฺโต ๒- อาห "สมฺปนฺนํ มุนิโน จิตฺตนฺ"ติ. ตสฺสตฺโถ:- สมฺปนฺนํ มุนิโน จิตฺตํ, "มโน จสฺส สุปณิหิโต"ติ เอตฺถ วุตฺตตาทิภาเวน ปุณฺณํ สมฺปนฺนํ, "น โส อทินฺนํ อาทิยตี"ติ เอตฺถ วุตฺตกายกมฺมุนา, "น โส รชฺชติ กาเมสู"ติ เอตฺถ วุตฺตมโนกมฺมุนา จ ปุณฺณํ สมฺปนฺนํ, "มุสา จ โส น ภณตี"ติ เอตฺถ วุตฺตพฺยปเถน จ วจีกมฺมุนาติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ สมฺปนฺนจิตฺตํ จ อนุตฺตราย วิชฺชาสมฺปทาย จรณสมฺปทาย จ สมฺปนฺนตฺตา วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ อิเมหิ คุเณหิ "มโน จสฺส สุปณิหิโต"ติอาทินา นเยน ธมฺมโต นํ ปสํสสิ, สภาวโต ตจฺฉโต ภูตโต เอว นํ ปสํสสิ, น เกวลํ สทฺธามตฺตเกนาติ ทสฺเสติ. [๑๖๕-๑๖๖] ตโต สาตาคิโรปิ "เอวเมตํ มาริส, สุฏฺฐุ ตยา ญาตํ จ อนุโมทิตํ จา"ติ อธิปฺปาเยน ตเมว สมฺภาเวนฺโต ๓- อาห "สมฺปนฺนํ มุนิโน ฯเปฯ ธมฺมโต อนุโมทสี"ติ. เอวญฺจ ปน วตฺวา ปุน ภควโต ทสฺสเน ตํ อภิตฺถวยมาโน อาห "สมฺปนฺนํ ฯเปฯ หนฺท ปสฺสาม โคตมนฺ"ติ. [๑๖๗] อถ เหมวโต อตฺตโน อภิรุจิตคุเณหิ ปุริมชาติพาหุสจฺจพเลน ภควนฺตํ อภิตฺถุนนฺโต สาตาคิรํ อาห "เอณิชงฺฆํ ฯเปฯ เอหิ ปสฺสาม โคตมนฺ"ติ. ตสฺสตฺโถ:- เอณิมิคสฺเสว ชงฺฆา อสฺสาติ เอณิชงฺโฆ. พุทฺธานญฺหิ เอณิมิคสฺเสว อนุปุพฺพวฏฺฏา ชงฺฆา โหนฺติ, น ปุรโต นิมฺมํสา ปจฺฉโต สุํสุมารกุจฺฉิ ๔- วิย อุทฺธุมาตา. กิสา จ พุทฺธา โหนฺติ ทีฆรสฺสสมวฏฺฏิตยุตฺตฏฺฐาเนสุ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พฺยวสาเยน ๒ สี. สํราเธนฺโต, ฉ.ม. อาราเธนฺโต @๓ ฉ.ม. สํราเธนฺโต ๔ ฉ.ม. สุสุมารกุจฺฉิ ตถารูปาย องฺคปจฺจงฺคสมฺปตฺติยา, น ปรปุริสา ๑- วิย ถูลา. ปญฺญาย วิเลขิตกิเลสตฺตา ๒- วา กิสา. อชฺฌตฺติกพาหิรสปตฺตวิทฺธํสนโต วีรา. เอกาสนโภชิตาย จ ปริมิตโภชิตาย จ อปฺปาหารา, น ทฺวิตฺติมตฺตาโลปโภชิตาย. ยถาห:- "อหํ โข ปน อุทายิ อปฺเปกทา อิมินา ปตฺเตน สมติตฺติกมฺปิ ภุญฺชามิ, ภิยฺโยปิ ภุญฺชามิ. `อปฺปาหาโร สมโณ โคตโม อปฺปาหารตาย จ วณฺณวาที'ติ อิติ เจ มํ อุทายิ สาวกา สกฺกเรยฺยุํ ครุกเรยฺยุํ มาเนยฺยุํ ปูเชยฺยุํ, สกฺกตฺวา ครุกตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺยุํ. เย เต อุทายิ มม สาวกา โกสกาหาราปิ อฑฺฒโกสกาหาราปิ เวฬุวาหาราปิ อฑฺฒเวฬุวาหาราปิ, น มํ เต อิมินา ธมฺเมน สกฺกเรยฺยุํ ฯเปฯ อุปนิสฺสาย วิหเรยฺยุนฺ"ติ. ๓- อาหาเร ฉนฺทราคาภาเวน อโลลุปา อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรนฺติ. โมเนยฺยสมฺปตฺติยา มุนิโน. อนาคาริกตาย วิเวกนินฺนมานสตาย จ วเน ฌายนฺติ. เตนาห เหมวโต ยกฺโข "เอณิชงฺฆํ ฯเปฯ เอหิ ปสฺสาม โคตมนฺ"ติ. [๑๖๘] เอวญฺจ วตฺวา ปุน ตสฺส ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ โสตุกามตาย "สีหํเวกจรนฺ"ติ อิมํ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- สีหํวาติ ทุราสทฏฺเฐน จ ขมนฏฺเฐน จ นิพฺภยฏฺเฐน จ เกสรสีหสทิสํ. ยาย ตณฺหาย "ตณฺหา ทุติโย ปุริโส"ติ วุจฺจติ, ตสฺส อภาเวน เอกจรํ, เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺวินฺนํ พุทฺธานํ อนุปฺปตฺติโตปิ เอกจรํ. ขคฺควิสาณสุตฺเต วุตฺตนเยนาปิ เจตฺถ ตํตํอตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. นาคนฺติ ปุนพฺภวํ เนว คนฺตารํ นาคนฺตารํ. อถ วา อาคุํ น กโรนฺตีติปิ นาโค. พลวาติปิ นาโค. ตํ นาคํ. กาเมสุ อนเปกฺขินนฺติ ทฺวีสุปิ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วจรปุริสา ๒ ฉ.ม. วิลิขิต... @๓ ม.ม. ๑๓/๒๔๒/๒๑๘ กาเมสุ ฉนฺทราคาภาเวน อนเปกฺขินํ. อุปสงฺกมฺม ปุจฺฉาม, มจฺจุปาสปฺปโมจนนฺติ ตํ เอวรูปํ มเหสึ อุปสงฺกมฺม เตภูมกวฏฺฏสฺส มจฺจุปาสสฺส ปโมจนํ วิวฏฺฏํ นิพฺพานํ ปุจฺฉาม, เยน วา อุปาเยน ทุกฺขสมุทยสงฺขาตา มจฺจุปาสา ปมุจฺจติ, ตํ มจฺจุปาสปฺปโมจนํ ปุจฺฉามาติ. อิมํ คาถํ เหมวโต สาตาคิรํ สาตาคิรปริสํ จ อตฺตโน ปริสํ จ สนฺธาย อาห. เตน โข ปน สมเยน ราชคเห ๑- อาสาฬฺหนกฺขตฺตํ โฆสิตํ อโหสิ. อถ สมนฺตโต อลงฺกตปฺปฏิยตฺเต เทวนคเร สิรึ ปจฺจนุโภนฺตี วิย ราชคเห กาฬี นาม กุรรฆริกา อุปาสิกา ปาสาทมารุยฺห สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา คพฺภปริสฺสมํ ๒- วิโนเทนฺตี ปวาตปฺปเทเส อุตุคฺคหณตฺถํ ฐิตา เตสํ ยกฺขเสนาปตีนํ ตํ พุทฺธคุณปฺปฏิสํยุตฺตํ กถํ อาทิมชฺฌปริโยสานโต อสฺโสสิ, สุตฺวา จ "เอวํ วิวิธคุณสมนฺนาคตา พุทฺธา"ติ พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตาย นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตฺวา ตตฺเถว ฐิตา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ. ตโต เอว จ ภควตา "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวิกานํ อุปาสิกานํ อนุสฺสวปฺปสนฺนานํ, ยทิทํ กาฬี อุปาสิกา กุรรฆริกา"ติ ๓- เอตทคฺเค ฐปิตา. [๑๖๙] เตปิ ยกฺขเสนาปตโย สหสฺสยกฺขปริวารา มชฺฌิมยามสมเย อิสิปตนํ ปตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺติตปลฺลงฺเกเนว นิสินฺนํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมฺม วนฺทิตฺวา อิมาย คาถาย ภควนฺติ อภิตฺถวิตฺวา โอกาสมการยึสุ "อกฺขาตารํ ปวตฺตารนฺ"ติ. ตสฺสตฺโถ:- ฐเปตฺวา ตณฺหํ เตภูมเก ธมฺเม "อิทํ โข ภิกฺขเว ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺ"ติอาทินา ๔- นเยน สจฺจานํ ววตฺถานกถาย อกฺขาตารํ. "ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริญฺเญยฺยนฺติ เม ภิกฺขเว"ติอาทินา ๔- นเยน เตสุ กิจฺจญาณ- กตญาณปวตฺตเนน ปวตฺตารํ. เย วา ธมฺมา ยถา โวหริตพฺพา, เตสุ ตถา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ๒ อิ. ฆมฺมปริสฺสมํ @๓ องฺ.เอกก. ๒๐/๒๖๗/๒๗/๑๕/๑๔ ๔ วิ.มหา. ๔/๑๔/๑๙, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๗-๘ โวหารกถเนน อกฺขาตารํ, เตสํเยว ธมฺมานํ สตฺตานุรูปโต ปวตฺตารํ. อุคฺฆฏิตญฺญุวิปญฺจิตญฺญูนํ วา เทสนาย อกฺขาตารํ, เวเนยฺยานํ ปฏิปาทเนน ปวตฺตารํ. อุทฺเทเสน วา อกฺขาตารํ, วิภงฺเคน เตหิ เตหิ ปกาเรหิ วจนโต ปวตฺตารํ. โพธิปกฺขิยานํ วา สลกฺขณกถเนน อกฺขาตารํ, สตฺตานํ จิตฺตสนฺตาเน ปวตฺตเนน ปวตฺตารํ. สงฺเขปโต วา ตีหิ ปริวฏฺเฏหิ สจฺจานํ กถเนน อกฺขาตารํ, วิตฺถารโต ปวตฺตารํ. "สทฺธินฺทฺริยาทิ ธมฺโม, ตํ ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกนฺ"ติ ๑- เอวมาทินา ปฏิสมฺภิทานเยน วิตฺถาริตสฺส ปวตฺตเนน ๒- ปวตฺตารํ. สพฺพธมฺมานนฺติ จตุภูมกธมฺมานํ. ปารคุนฺติ ฉหากาเรหิ ปารคตํ อภิญฺญาย ปริญฺญาย ปหาเนน ภาวนาย สจฺฉิกิริยาย สมาปตฺติยา. โส หิ ภควา สพฺพธมฺเม อภิชานนฺโต คโตติ อภิญฺญาปารคู, ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ปริชานนฺโต คโตติ ปริญฺญาปารคู, สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต คโตติ ปหานปารคู, จตฺตาโร มคฺเค ภาเวนฺโต คโตติ ภาวนาปารคู, นิโรธํ สจฺฉิกโรนฺโต คโตติ สจฺฉิกิริยาปารคู, สพฺพสมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺโต คโตติ สมาปตฺติปารคู. เอวํ สพฺพธมฺมานํ ปารคุํ. พุทฺธํ เวรภยาตีตนฺติ อญฺญาณสยนโต ปฏิพุทฺธตฺตา พุทฺธํ, สพฺเพน จ ๓- สรณวณฺณนายํ วุตฺเตนตฺเถน พุทฺธํ, ปญฺจเวรภยานํ อตีตตฺตา เวรภยาตีตํ. เอวํ ภควนฺตํ อภิตฺถวนฺตา "มยํ ปุจฺฉาม โคตมนฺ"ติ โอกาสมการยึสุ. [๑๗๐] อถ เนสํ ยกฺขานํ เตเชน จ ปญฺญาย จ อตฺถาย ๔- จ อคฺโค เหมวโต ยถาธิปฺเปตํ ปุจฺฉิตพฺพํ ปุจฺฉนฺโต "กิสฺมึ โลโก"ติ อิมํ คาถมาห. ตสฺสาทิปาเท กิสฺมินฺติ ภาเวน ภาวลกฺขเณ ภุมฺมวจนํ, กิสฺมึ อุปฺปนฺเน โลโก สมุปฺปนฺโน โหติ, ๕- อยํ หิ เอตฺถ อธิปฺปาโย. สตฺตโลกสงฺขารโลเก สนฺธาย @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔๐/๓๗๓ ๒ ฉ.ม. ปวตฺตนโต ๓ ฉ.ม. วา @๔ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ๕ ฉ.ม. โหตีติ ปุจฺฉติ. กิสฺมึ กุพฺพติ สนฺถวนฺติ อหนฺติ วา มมนฺติ วา ตณฺหาทิฏฺฐิสนฺถวํ กิสมึ กุพฺพติ, อธิกรณตฺเถ ภุมฺมวจนํ. กิสฺส โลโกติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, กึ อุปาทาย โลโกติ สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ อยํ หิ เอตฺถ อธิปฺปาโย. กิสฺมึ โลโกติ ภาเวน ภาวลกฺขณาธิกรณตฺเถสุ ๑- ภุมฺมวจนํ. กิสฺมึ สติ เกน การเณน โลโก วิหญฺญติ ปีฬียติ พาธียตีติ อยํ หิ เอตฺถ อธิปฺปาโย. [๑๗๑] อถ ภควา ยสฺมา ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ อุปฺปนฺเนสุ สตฺตโลโก จ ธนธญฺญาทิวเสน สงฺขารโลโก จ อุปฺปนฺโน โหติ, ยสฺมา เจตฺถ สตฺตโลโก เตเสฺวว ฉสุ ทุวิธมฺปิ สนฺถวํ กโรติ. จกฺขฺวายตนํ วา หิ "อหํ มมนฺ"ติ คณฺหนฺโต ๒- คณฺหาติ อวเสเสสุ วา อญฺญตรํ. ยถาห "จกฺขุ อตฺตาติ โย วเทยฺย, ตํ น อุปปชฺชตี"ติอาทิ. ๓- ยสฺมา จ เอตานิเยว ฉ อุปาทาย ทุวิโธปิ โลโกติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ, ยสฺมา จ เตเสฺวว ฉสุ สติ สตฺตโลโก ทุกฺขปาตุภาเวน วิหญฺญติ, ยถาห:- "หตฺเถสุ ภิกฺขเว สติ อาทานนิกฺเขปนํ โหติ, ปาเทสุ สติ อภิกฺกมปฏิกฺกโม โหติ, ปพฺเพสุ สติ สมิญฺชนปสารณํ โหติ, กุจฺฉิสฺมึ สติ ชิฆจฺฉาปิปาสา โหติ, เอวเมว โข ภิกฺขเว จกฺขุสฺมึ สติ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ. อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขนฺ"ติอาทิ. ๔- ตถา เตสุ อาธารภูเตสุ ปฏิหโต สงฺขารโลโก วิหญฺญติ. ยถาห:- "จกฺขุสฺมึ อนิทสฺสเน สปฺปฏิเฆ ปฏิหญฺญติ "อิติ จ "จกฺขุํ ภิกฺขเว ปฏิหญฺญติ มนาปามนาเปสุ รูเปสู"ติ ๕- เอวมาทิ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภาเวนภาวลกฺขณการณตฺเถสุ ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ @๓ ม.อุ. ๑๔/๔๒๒/๓๖๒ ๔ สํ.สฬา. ๑๘/๓๐๕-๓๐๘/๒๑๔-๕ (สฺยา) @๕ อภิ.ธ. ๓๔/๕๙๗/๑๘๒ ตถา เตหิเยว การณภูเตหิ ทุวิโธปิ โลโก วิหญฺญติ. ยถาห:- "จกฺขุํ อาวิญฺชติ ๑- มนาปามนาปิเยสุ ๒- รูเปสู"ติ จ, "จกฺขุํ ภิกฺขเว อาทิตฺตํ, รูปา อาทิตฺตา, เกน อาทิตฺตํ, ราคคฺคินา"ติ ๓- เอวมาทิ. ตสฺมา ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนวเสน ตํ ปุจฺฉํ วิสฺสชฺเชนฺโต อาห "ฉสุ โลโก สมุปฺปนฺโน"ติ. [๑๗๒] อถ โส ยกฺโข อตฺตนา วฏฺฏวเสน ปุฏฺฐปญฺหํ ภควตา ทฺวาทสายตนวเสน ๔- สงฺขิปิตฺวา วิสฺสชฺชิตํ น สุฏฺฐุ อุปลกฺเขตฺวา ตญฺจ อตฺถํ ตปฺปฏิปกฺขญฺจ ญาตุกาโม สงฺเขเปเนว วฏฺฏวิวฏฺฏํ ปุจฺฉนฺโต อาห "กตมํ ตนฺ"ติ. ตตฺถ อุปาทาตพฺพตฺเถน อุปาทานํ, ทุกฺขสจฺจสฺเสตํ อธิวจนํ. ยตฺถ โลโก วิหญฺญตีติ "ฉสุ โลโก วิหญฺญตี"ติ เอวํ ภควตา ยตฺถ ฉพฺพิเธ อุปาทาเน โลโก วิหญฺญตีติ วุตฺโต, ตํ กตมํ อุปาทานนฺติ เอวํ อุปฑฺฒคาถาย สรูเปเนว ทุกฺขสจฺจํ ปุจฺฉิ. สมุทยสจฺจํ ปน ตสฺส การณภาเวน คหิตเมว โหติ. นิยฺยานํ ปุจฺฉิโตติ อิมาย ปน อุปฑฺฒคาถาย มคฺคสจฺจํ ปุจฺฉิ. มคฺคสจฺเจน หิ อริยสาวโก ทุกฺขํ ปริชานนฺโต, สมุทยํ ปชหนฺโต, นิโรธํ สจฺฉิกโรนฺโต, มคฺคํ ภาเวนฺโต จ ๕- โลกมฺหา นิยฺยาติ, ตสฺมา นิยฺยานนฺติ วุจฺจติ. กถนฺติ เกน ปกาเรน. ทุกฺขา ปมุจฺจตีติ "อุปาทานนฺ"ติ วุตฺตา วฏฺฏทุกฺขา ปโมกฺขํ ปาปุณาติ. เอวเมตฺถ สรูเปเนว มคฺคสจฺจํ ปุจฺฉิ, นิโรธสจฺจํ ปน ตสฺส วิสยภาเวน คหิตเมว โหติ. [๑๗๓] เอวํ ยกฺเขน สรูเปน ทสฺเสตฺวา จ อทสฺเสตฺวา จ จตุสจฺจวเสน ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ภควา เตเนว นเยน วิสฺสชฺเชนฺโต อาห "ปญฺจ กามคุณา"ติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิหญฺญติ ๒ ฉ.ม....มนาเปสุ @๓ วิ.มหา. ๔/๕๓/๔๔-๕, สํ.สฬา. ๑๘/๓๑/๒๓-๔ (สฺยา) @๔ ฉ.ม. ฉายตนวเสน ๕ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ตตฺถ ปญฺจกามคุณสงฺขาตโคจรคฺคหเณน ตคฺโคจรานิ ปญฺจายตนานิ คหิตาเนว โหนฺติ. มโน ฉฏฺโฐ เอเตสนฺติ มโนฉฏฺฐา. ปเวทิตาติ ปกาสิตา. เอตฺถ อชฺฌตฺติเกสุ ฉฏฺฐสฺส มนายตนสฺส คหเณน ตสฺส วิสยภูตํ ธมฺมายตนํ คหิตเมว โหติ. เอวํ "กตมํ ตํ อุปาทานนฺ"ติ อิมํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต ปุนปิ ปุฏฺโฐ ๑- ทฺวาทสายตนวเสเนว ทุกฺขสจฺจํ ปกาเสสิ. มโนคหเณน สตฺตนฺนํ วิญฺญาณธาตูนํ คหิตตฺตา ตาสุ ปุริมปญฺจวิญฺญาณธาตุคฺคหเณน ตาสํ วตฺถูนิ ปญฺจ จกฺขฺวายตนาทีนิ อายตนานิ, มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุคฺคหเณน ตาสํ วตฺถุโคจรเภทํ ธมฺมายตนํ คหิตเมวาติ เอวมฺปิ ทฺวาทสายตนวเสน ทุกฺขสจฺจํ ปกาเสสิ. โลกุตฺตรมนายตนธมฺมายตเนกเทโส ปเนตฺถ ยตฺถ โลโก วิหญฺญติ, ตํ สนฺธาย นิทฺทิฏฺฐตฺตา น สงฺคยฺหติ. เอตฺถ ฉนฺทํ วิราเชตฺวาติ เอตฺถ ทฺวาทสายตนเภเท ทุกฺขสจฺเจ ตาเนวายตนานิ ขนฺธโต ธาตุโต นามรูปโตติ ตถา ตถา ววตฺถเปตฺวา ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนฺโต อรหตฺตมคฺคปริโยสานาย วิปสฺสนาย ตณฺหาสงฺขาตํ ฉนฺทํ สพฺพโส วิราเชตฺวา วิเนตฺวา วิทฺธํเสตฺวาติ อตฺโถ. เอวํ ทุกฺขา ปมุจฺจตีติ อิมินา ปกาเรน เอตสฺมา วฏฺฏทุกฺขา ปมุจฺจตีติ. เอวมิมาย อุปฑฺฒคาถาย "นิยฺยานํ ปุจฺฉิโต พฺรูหิ, กถํ ทุกฺขา ปมุจฺจตี"ติ อยํ ปโญฺห วิสฺสชฺชิโต โหติ, มคฺคสจฺจญฺจ ปกาสิตํ. สมุทยนิโรธสจฺจานิ ปเนตฺถ ปุริมนเยเนว สงฺคหิตตฺตา ปกาสิตาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. อุปฑฺฒคาถาย วา ทุกฺขสจฺจํ, ฉนฺเทน สมุทยสจฺจํ. "วิราเชตฺวา"ติ เอตฺถ วิราเคน นิโรธสจฺจํ, "วิราคา วิมุจฺจตี"ติ วจนโต ๒- มคฺคสจฺจํ. "เอวนฺ"ติ อุปาทาย นิทสฺสเนน มคฺคสจฺจํ, @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ๒ ฉ.ม. วจนโต วา ทุกฺขนิโรธนฺติ วจนโต วา. "ทุกฺขา ปมุจฺจตี"ติ ทุกฺขปโมกฺเขน นิโรธสจฺจนฺติ เอวํ เจตฺถ จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาสิตานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. [๑๗๔] เอวํ จตุสจฺจคพฺภาย คาถาย ลกฺขณโต นิยฺยานํ ปกาเสตฺวา ปุน ตเทว สเกน นิรุตฺตาภิลาเปน นิคเมนฺโต อาห "เอตํ โลกสฺส นิยฺยานนฺ"ติ. เอตฺถ เอตนฺติ ปุพฺเพ วุตฺตสฺส นิทฺเทโส, โลกสฺสาติ เตธาตุโลกสฺส. ยถาตถนฺติ อวิปรีตํ. เอตํ โว อหมกฺขามีติ สเจปิ มํ สหสฺสกฺขตฺตุํ ปุจฺเฉยฺยาถ, เอตํ โว อหมกฺขามิ, น อญฺญํ กสฺมา? ยสฺมา เอวํ ทุกฺขา ปมุจฺจติ, น อญฺญถาติ อธิปฺปาโย. อถ วา เอเตน นิยฺยาเนน เอกทฺวตฺติกฺขตฺตุํ นิคฺคตานมฺปิ เอตํ โว อหมกฺขามิ, อุปริวิเสสาธิคมายปิ เอตเทว อหมกฺขามีติ อตฺโถ. กสฺมา? ยสฺมา เอวํ ทุกฺขา ปมุจฺจติ อเสสนิสฺเสสาติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ. เทสนาปริโยสาเน เทฺวปิ ยกฺขเสนาปตโย โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหึสุ สทฺธึ ยกฺขสหสฺเสน. [๑๗๕] อถ เหมวโต ปกติยาปิ ธมฺมครุ, อิทานิ อริยภูมิยํ ปติฏฺฐาย สุฏฺฐุตรํ อติตฺโต วิจิตฺรปฏิภานาย เทสนาย ภควนฺตํ เสกฺขาเสกฺขภูมึ ปุจฺฉนฺโต "โก สูธ ตรติ ๑- โอฆนฺติ คาถํ อภาสิ. ตตฺถ โก สูธ ตรติ โอฆนฺติ อิมินา จตุโรฆํ โก ตรตีติ เสกฺขภูมึ ปุจฺฉติ อวิเสเสน. ยสฺมา อณฺณวนฺติ น วิตฺถตมตฺตํ นาปิ คมฺภีรมตฺตํ, อปิจ ปน ยํ วิตฺถตตรญฺจ คมฺภีรตรญฺจ ตํ วุจฺจติ, ตาทิโสว สํสารณฺณโว. ๒- อยํ หิ สมนฺตโต ปริยนฺตาภาเวน วิตฺถโต, เหฏฺฐา ปติฏฺฐาภาเวน อุปริ อาลมฺพนาภาเวน จ คมฺภีโร, ตสฺมา "โก อิธ ตรติ อณฺณวํ, ตสฺมึ จ อปฺปติฏฺเฐ อนาลมฺเพ คมฺถีเร อณฺณเว โก น สีทตี"ติ อเสกฺขภูมึ ปุจฺฉติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตรตีติ ๒ ฉ.ม. ตาทิโส จ สํสารณฺณโว [๑๗๖] อถ ภควา โย ภิกฺขุ ชีวิตเหตุปิ วีติกฺกมํ อกโรนฺโต สพฺพทา สีลสมฺปนฺโน โลกิยโลกุตฺตราย จ ปญฺญาย ปญฺญวา, อุปจารปฺปนาสมาธินา อิริยาปถเหฏฺฐิมมคฺคผเลหิ จ สุสมาหิโต, ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนาย นิยกชฺฌตฺตจินฺตนสีโล, สาตจฺจกิริยาวหาย ๑- อปฺปมาทสติยา จ สมนฺนาคโต, ยสฺมา โส จตุตฺถมคฺเคน อิมํ สุทุตฺตรํ โอฆํ อนวเสสํ ตรติ, ตสฺมา เสกฺขภูมึ วิสฺสชฺเชนฺโต "สพฺพทา สีลสมฺปนฺโน"ติ อิมํ ติสิกฺขาคพฺภคาถมาห. เอตฺถ หิ สีลสมฺปทาย อธิสีลสิกฺขา, สติสมาธีหิ อธิจิตฺตสิกฺขา, อชฺฌตฺตจินฺติตาปญฺญาหิ อธิปญฺญาสิกฺขาติ ติสฺโส สิกฺขา สอุปการา สานิสํสา จ วุตฺตา. อุปกาโร หิ สิกฺขานํ โลกิยปญฺญา สติ จ, อานิสํโส สามญฺญผลานีติ. [๑๗๗] เอวํ ปฐมคาถาย เสกฺขภูมึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อเสกฺขภูมึ ทสฺเสนฺโต ทุติยคาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- วิรโต กามสญฺญายาติ ยา กาจิ กามสญฺญา, ตโต สพฺพโต จตุตฺถมคฺคสมฺปยุตฺตาย สมุจฺเฉทวิรติยา วิรโต. "วิรตฺโต"ติปิ ปาโฐ, ตทา "กามสญฺญายา"ติ ภุมฺมวจนํ โหติ, สคาถวคฺเค ปน "กามสญฺญาสู"ติปิ ๒- ปาโฐ. จตูหิปิ มคฺเคหิ ทสนฺนํ สํโยชนานํ อตีตตฺตา สพฺพสํโยชนาติโค, จตุตฺเถเนว วา อุทฺธมฺภาคิยสพฺพสํโยชนาติโค, ๓- ตตฺรตตฺราภิ- นนฺทินีตณฺหาสงฺขาตาย นนฺทิยา ติณฺณํ จ ภวานํ ปริกฺขีณตฺตา นนฺทิภวปริกฺขีโณ โส ตาทิโส ขีณาสโว ภิกฺขุ คมฺภีเร สํสารณฺณเว น สีทติ นนฺทิปริกฺขเยน จ ๔- สอุปาทิเสสํ, ภวปริกฺขเยน จ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุผลํ ๕- สมาปชฺช ๖- ปรมสฺสาสปฺปตฺติยาติ. [๑๗๘] อถ เหมวโต สหายญฺจ ยกฺขปริสญฺจ โอโลเกตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต "คมฺภีรปญฺญนฺ"ติ เอวมาทีหิ คาถาหิ ภควนฺตํ อภิตฺถวิตฺวา @เชิงอรรถ: ๑ ม. สาตจฺจกิริยมปฺปหาย ๒ สํ.ส. ๑๕/๙๖/๖๒ @๓ ก. อุทธมฺภาคิยสํโยชนาติโค ๔ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ @๕ ฉ.ม. นิพฺพานถลํ ๖ สี. อาสชฺช สพฺพาวติยา ปริสาย สหาเยน จ สทฺธึ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อคมาสิ. ตาสํ ปน คาถานํ อยํ อตฺถวณฺณนา:- คมฺภีรปญฺญนฺติ คมฺภีราย ปญฺญาย สมนฺนาคตํ. ตตฺถ ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตนเยเนว คมฺภีรปญฺญา เวทิตพฺพา. วุตฺตํ หิ ตตฺถ "คมฺภีเรสุ ขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา"ติอาทิ. ๑- อิติ คมฺภีรปญฺญํ. ๒- นิปุณตฺถทสฺสินฺติ นิปุเณหิ ขตฺติยปณฺฑิตาทีหิ อภิสงฺขตานํ ปญฺหานํ อตฺถทสฺสึ, อตฺตานํ วา ยานิ นิปุณานิ การณานิ ทุปฺปฏิวิชฺฌานิ อญฺเญหิ เตสํ ทสฺสเนน นิปุณตฺถทสฺสึ. ราคาทิกิญฺจนาภาเวน อกิญฺจนํ. ทุวิเธ กาเม ติวิเธ จ ภเว อลคฺคเนน กามภเว อสตฺตํ. ขนฺธาทิปฺปเภเทสุ สพฺพารมฺมเณสุ ฉนฺทราคพนฺธนาภาเวน สพฺพธิ วิปฺปมุตฺตํ. ทิพฺเพ ปเถ กมมานนฺติ อฏฺฐสมาปตฺติเภเท ทิพฺเพ ปเถ สมาปชฺชนวเสน จงฺกมนฺตํ. ตตฺถ กิญฺจาปิ น ตาย เวลาย ภควา ทิพฺเพ ปเถ กมติ, อปิจ โข ปุพฺเพ กมนํ อุปาทาย กมนสตฺติสมฺภาเวน ตตฺถ ลทฺธวสีภาวตาย เอวํ วุจฺจติ. อถ วา เย เต วิสุทฺธิเทวา อรหนฺโต, เตสํ ปเถ สนฺตวิหาเร ๓- กมเนนาเปตํ วุตฺตํ. มหนฺตานํ คุณานํ เอสเนน มเหสึ. [๑๗๙] ทุติยคาถาย อปเรน ปริยาเยน ถุติ อารทฺธาติ กตฺวา ปุน นิปุณตฺถทสฺสิคฺคหณํ นิทสฺเสติ. ๔- อถ วา นิปุณตฺเถ ทสฺเสตารนฺติ อตฺโถ. ปญฺญาททนฺติ ปญฺญาปฏิลาภสํวตฺตนิกาย ปฏิปตฺติยา กถเนน ปญฺญาทายกํ. กามาลเย อสตฺตนฺติ ยฺวายํ กาเมสุ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน ทุวิโธ อาลโย, ตตฺถ อสตฺตํ. สพฺพวิทุนฺติ สพฺพธมฺมวิทุํ, สพฺพญฺญุนฺติ วุตฺตํ โหติ. สุเมธนฺติ ตสฺส สพฺพญฺญุภาวสฺส มคฺคภูตาย ปารมิปญฺญาสงฺขาตาย เมธาย สมนฺนาคตํ. อริเย @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔/๔๐๖ ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ @๓ อิ. ฉสตฺตวิหาเร ๔ สี. น ทิสฺสติ ปเถติ อฏฺฐงฺคิเก มคฺเค, ผลสมาปตฺติยํ วา. กมมานนฺติ ปญฺญาย อชฺโฌคาหมานํ มคฺคลกฺขณํ ญตฺวา เทสนโต, ปวิสมานํ วา ขเณ ขเณ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนโต, จตุพฺพิธมคฺคภาวนาสงฺขาตาย ๑- กมนสตฺติยา กมิตปุพฺพํ วา. [๑๘๐] สุทิฏฺฐํ วต โน อชฺชาติ อชฺช อเมฺหหิ สุนฺทรํ ทิฏฺฐํ, อชฺช วา อมฺหากํ สุนฺทรํ ทิฏฺฐิ, ทสฺสนนฺติ อตฺโถ. สุปฺปภาตํ สุหุฏฺฐิตนฺติ อชฺช อมฺหากํ สุฏฺฐุ ปภาตํ, โสภนํ วา ปภาตํ อโหสิ, อชฺช วต โน สุนฺทรํ อุฏฺฐิตํ อโหสิ, อนุปโรธสยนโต อุฏฺฐิตํ. ๒- กึ การณํ? ยํ อทฺทสาม สมฺพุทฺธํ, ยสฺมา สมฺพุทฺธํ อทฺทสามาติ อตฺตโน ลาภสมฺปตฺตึ อารพฺภ ปาโมชฺชํ ปเวเทติ. [๑๘๑] อิทฺธิมนฺโตติ กมฺมวิปากชิทฺธิยา สมนฺนาคตา. ยสสฺสิโนติ ลาภคฺคปริวารคฺคสมฺปนฺนา. สรณํ ยนฺตีติ กิญฺจาปิ มคฺเคเนว คตา, ตถาปิ โสตาปนฺนภาวปริทีปนตฺถํ ปสาททสฺสนตฺถํ ๓- จ วาจํ ภินฺทติ. [๑๘๒] คามา คามนฺติ เทวคามา เทวคามํ. นคา นคนฺติ เทวปพฺพตา เทวปพฺพตํ. นมสฺสมานา สมฺพุทฺธํ, ธมฺมสฺส จ สุธมฺมตนฺติ "สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต ภควา, สฺวากฺขาโต วต ภควตา ธมฺโม"ติอาทินา นเยน พุทฺธสุโพธิตญฺจ ธมฺมสุธมฺมตญฺจ, "สุปฺปฏิปนฺโน วต ภควโต สาวกสํโฆ"ติอาทินา สํฆสุปฺปฏิปตฺติญฺจ อภิตฺถวิตฺวา ๔- นมสฺสมานา ธมฺมโฆสกา หุตฺวา วิจริสฺสามาติ วุตฺตํ โหติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ. ปรตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺฐกถาย สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาย เหมวตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------- @เชิงอรรถ: ๑ สี. จตุพฺพิเธ หิ มคฺเค ภาวนาสงฺขาตาย ๒ สี. อนุปฺปเคว สยนโต อุฏฺฐิตํ, @ อิ. อนุปฺปเคว สยนโต อุฏฺฐานํ ๓ สี. ปสาทุปทสฺสนตฺถญฺจ @ ม. ปสาทานุรูปทสฺสนตฺถญจ ๔ ฉ.ม. อภิตฺถวิตฺวา อภิตฺถวิตฺวาอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๘ หน้า ๒๒๓-๒๔๖. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=28&A=5287&modeTY=2 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=28&A=5287&modeTY=2 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=309 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=7410 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=7371 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=7371 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑.
การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย.
หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]