อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                   ๓. สมาธิภาวนามยาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๔๓] สมาธิภาวนามยาณนิทฺเทเส อาทิโต ตาว เอกกโต ปฏฺาย ยาว
ทสกา สมาธิปฺปเภทํ ทสฺเสนฺโต เอโก สมาธีติอาทิมาห. ตตฺถ จิตฺตสฺส เอกคฺคตาติ
นานารมฺมณวิกฺเขปาภาวโต เอกํ อารมฺมณํ อคฺคํ อุตฺตมํ อสฺสาติ เอกคฺโค,
เอกคฺคสฺส ภาโว เอกคฺคตา. สา ปน เอกคฺคตา จิตฺตสฺส, น สตฺตสฺสาติ ทสฺสนตฺถํ
"จิตฺตสฺสา"ติ วุตฺตํ. ทุเก โลกิโยติ โลโก วุจฺจติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน วฏฺฏํ,
ตสฺมึ ปริยาปนฺนภาเวน โลเก นิยุตฺโตติ โลกิโย. โลกุตฺตโรติ อุตฺติณฺโณติ อุตฺตโร
โลเก อปริยาปนฺนภาเวน โลกโต อุตฺตโรติ โลกุตฺตโร. ติเก สวิตกฺโก จ โส
สวิจาโร จาติ สวิตกฺกสวิจาโร เอวํ อวิตกฺกอวิจาโร วิตกฺกวิจาเรสุ วิจาโรว
มตฺโต ปมาณํ เอตสฺสาติ วิจารมตฺโต, วิจารโต อุตฺตรึ วิตกฺเกน สทฺธึ สมฺปโยคํ
น คจฺฉตีติ อตฺโถ. อวิตกฺโก จ โส วิจารมตฺโต จาติ อวิตกฺกวิจารมตฺโต. ตีสุปิ
วิจฺเฉทํ กตฺวาปิ ปนฺติ. จตุกฺกปญฺจกา วุตฺตตฺถา. ฉกฺเก ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต
สติเยว อนุสฺสติ, ปวตฺติตพฺพฏฺานมฺหิเยว วา ปวตฺตตฺตา สทฺธาปพฺพชิตสฺส
กุลปุตฺตสฺส อนุรูปา สตีติปิ อนุสฺสติ, พุทฺธํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ พุทฺธา-
นุสฺสติ. อรหตฺตาทิพุทฺธคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. ตสฺสา พุทฺธานุสฺสติยา
วเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตาเยว อุทฺธจฺจสงฺขาตสฺส วิกฺเขปสฺส ปฏิปกฺขภาวโต น
วิกฺเขโปติ อวิกฺเขโป. ธมฺมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ.
สฺวากฺขาตตาทิธมฺมคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. ธมฺมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา
อนุสฺสติ สํฆานุสฺสติ. สุปฏิปนฺนตาทิสํฆคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. สีลํ
อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สีลานุสฺสติ. อตฺตโน อขณฺฑตาทิสีลคุณารมฺมณาย สติยา
เอตํ อธิวจนํ. จาคํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ จาคานุสฺสติ. อตฺตโน
มุตฺตจาคตาทิจาคคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. เทวตา อารพฺภ อุปฺปนฺนา
อนุสฺสติ เทวตานุสฺสติ. เทวตา สกฺขิฏฺาเน เปตฺวา อตฺตโน
สทฺธาทิคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ.
     สตฺตเก สมาธิกุสลตาติ เอกวิธาทิเภเทน อเนกกเภเท สมาธิมฺหิ "อยเมวํวิโธ
สมาธิ, อยเมวํวิโธ สมาธี"ติ เฉกภาโว. สมาธิปริจฺเฉทกปญฺาเยตํ อธิวจนํ. สมาธิ
อุปฺปาทนวิธาเนน วิธาเนปิ เฉกภาโว สมาธิกุสลตา.
     สมาธิสฺส สมาปตฺติกุสลตาติ อุปฺปาทิตสฺส สมาธิสฺส สมาปชฺชเน เฉกภาโว.
เอเตน สมาปชฺชนวสิตา วุตฺตา โหติ.
     สมาธิสฺส ิติกุสลตาติ สมาปนฺนสฺส สมาธิสฺส สนฺตติวเสน ยถารุจิ ปเน
เฉกภาโว. เอเตน อธิฏฺานวสิตา วุตฺตา โหติ. อถ วา นิมิตฺตคฺคหเณน จสฺส
ปุน เต อากาเร สมฺปาทยโต อปฺปนามตฺตเมว อิชฺฌติ, น จิรฏฺานํ. จิรฏฺานํ
ปน สมาธิปริปนฺถานํ ธมฺมานํ สุวิโสธิตตฺตา โหติ. โย หิ ภิกฺขุ กามาทีนว-
ปจฺจเวกฺขณาทีหิ กามจฺฉนฺทํ น สุฏฺุ วิกฺขมฺเภตฺวา, กายปฺปสฺสทฺธิวเสน
กายทุฏฺุลฺลํ น สุปฏิปฺปสฺสทฺธํ กตฺวา, อารภธาตุมนสิการาทิวเสน ถินมิทฺธํ น
สุฏฺุ ปฏิวิโนเทตฺวา, สมถนิมิตฺตมนสิการาทิวเสน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ น สุฏฺุ
สมูหตํ กตฺวา, อญฺเปิ สมาธิปริปนฺเถ ธมฺเม น สุฏฺุ วิโสเธตฺวา ฌานํ
สมาปชฺชติ, โส อวิโสธิตํ อาสยํ ปวิฏฺภมโร วิย อสุทฺธํ อุยฺยานํ ปวิฏฺราชา
วิย จ ขิปฺปเมว นิกฺขมติ. โย ปน สมาธิปริปนฺเถ ธมฺเม สุฏฺุ วิโสเธตฺวา
ฌานํ สมาปชฺชติ, โส สุวิโสธิตํ อาสยํ ปวิฏฺภมโร วิย สุปริสุทฺธํ อุยฺยานํ
ปวิฏฺราชา วิย จ สกลมฺปิ ทิวสภาคํ อนฺโตสมาปตฺติยํเยว โหติ. เตนาหุ
โปราณา:-
                  "กาเมสุ ฉนฺทํ ปฏิฆํ วิโนทเย
                   อุทฺธจฺจถีนํ ๑- วิจิกิจฺฉปญฺจมํ
                   วิเวกปาโมชฺชกเรน เจตสา
                   ราชาว สุทฺธนฺตคโต ตหึ รเม"ติ.
ตสฺมา "จิรฏฺิติกาเมน ปริปนฺถิกธมฺเม โสเธตฺวา ฌานํ สมาปชฺชิตพฺพนฺ"ติ วุตฺตตฺตา
ตํ วิธึ สมฺปาเทตฺวา สมาธิสฺส จิรฏฺิติการเณ เฉกภาโวติ วุตฺตํ โหติ.
     สมาธิสฺส วุฏฺานกุสลตาติ สนฺตติวเสน ยถารุจิ ปวตฺตสฺส สมาธิสฺส ยถา
ปริจฺฉินฺนกาเลเยว วุฏฺาเนน สมาธิสฺส วุฏฺาเน เฉกภาโว. "ยสฺส หิ ธมฺมํ
ปุริโส วิชญฺา"ติอาทีสุ ๒- วิย นิสฺสกฺกตฺเถ วา สามิวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพนฺติ.
เอเตน วุฏฺานวสิตา วุตฺตา โหติ. สมาธิสฺส กลฺลตากุสลตาติ อคิลานภาโว
@เชิงอรรถ: ๑ อุทฺธจฺจมิทํ (วิสุทฺธิ ๑/๑๙๓-สฺยา) ๒ ขุ.ชา. ๒๗/๑๔๗๐/๒๙๗ (สฺยา)
อโรคภาโว กลฺลตา. คิลาโน หิ อกลฺลโกติ ๑- วุจฺจติ. วินเยปิ วุตฺตํ "นาหํ ภนฺเต
อกลฺลโก"ติ. ๑- อนงฺคณสุตฺตวตฺถุสุตฺเตสุ ๒- วุตฺตานํ ฌานปฺปฏิลาภปจฺจนีกานํ
ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานํ อภาเวน จ อภิชฺฌาทีนํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสานํ วิคเมน
สมาธิสฺส อคิลานภาวกรเณ เฉกภาโว สมาธิสฺส กลฺลตากุสลตา, กิเลสเคลญฺรหิตภาเว
กุสลตาติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา กลฺลตาติ กมฺมญฺตา, กมฺมญฺตาปริยายตฺตา กลฺลา-
วจนสฺส. "ยา จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมญฺตา"ติ ๓- วุตฺตํ. "กลฺลจิตฺตํ มุทุจิตฺตํ
วินีวรณจิตฺตนฺ"ติ. ๔- เอตฺถ กลฺลสทฺโท จ กมฺมญฺตฺโถ. ตสฺมา กสิณานุโลมโต
กสิณปฏิโลมโต กสิณานุโลมปฏิโลมโต ฌานานุโลมโต ฌานปฏิโลมโต
ฌานานุโลมปฏิโลมโต ฌานุกฺกนฺตกโต กสิณุกฺกนฺตกโต ฌานกสิณุกฺกนฺตกโต
องฺคสงฺกนฺติโต อารมฺมณสงฺกนฺติโต องฺคารมฺมณสงฺกนฺติโต องฺคววตฺถานโต
อารมฺมณววตฺถานโตติ อิเมหิ จุทฺทสหิ อากาเรหิ, องฺคารมฺมณววตฺถานโตติ อิมินา
สห ปญฺจทสหิ วา อากาเรหิ จิตฺตปริทมเนน สมาธิสฺส กมฺมญฺภาวกรเณ
กุสลภาโวติ วุตฺตํ โหติ.
     สมาธิสฺส โคจรกุสลตาติ สมาธิสฺส โคจเรสุ กสิณาทีสุ อารมฺมเณสุ ตํ
ตํ ฌานํ สมาปชฺชิตุกามตาย ยถารุจิ อาวชฺชนกรณวเสน เตสุ อารมฺมเณสุ
เฉกภาโว. เอเตน กสิณาวชฺชนวเสน อาสชฺชนวสิตา วุตฺตา โหติ. อถ วา ตสฺมึ
ตสฺมึ ทิสาภาเค กสิณผรณวเสน เอวํ ผุฏฺสฺส กสิณสฺส จิรฏฺานวเสน จ
สมาธิสฺส โคจเรสุ เฉกภาโว.
     สมาธิสฺส อภินีหารกุสลตาติ เอกตฺตนเยน เหฏฺาเหฏฺาสมาธึ อุปรูปริ-
สมาธิภาวูปนยเนน อภินีหรเณ อภินินฺนามเน เฉกภาโว. อุปจารชฺฌานํ หิ
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหาวิ. ๑/๑๕๑/๘๕ ๒ ม.มู. ๑๒/๕๗,๗๐/๓๒,๔๘
@๓ อภิ.สํ. ๓๔/๑๑๖๒/๒๗๐ ๔ ที.สี. ๙/๒๙๘/๑๐๘, ม.ม. ๑๓/๓๙๕/๓๗๘
วสิปฺปตฺตํ ปมชฺฌานตฺถาย วิปสฺสนตฺถาย วา อภินีหรติ, เอวํ ปมชฺฌานาทีนิ
ทุติยชฺฌานาทิตฺถาย วิปสฺสนตฺถาย วา, จตุตฺถชฺฌานํ อรูปสมาปตฺตตฺถาย
อภิญฺตฺถาย วิปสฺสนตฺถาย วา อากาสานญฺจายตนาทโย วิญฺาณญฺจายตนาทิ-
อตฺถาย วิปสฺสนตฺถาย วา อภินีหรตีติ เอวํ สมาธิสฺส ตตฺถ ตตฺถ อภินีหารกุสลตา.
ยสฺมา ปน กุสลตา นาม ปญฺา สา สมาธิ น โหติ, ตสฺมา สมาธิ
ปริณายกปริญฺาวเสน สตฺตวิโธปิ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
     เกจิ ปน อาจริยา "สมาธิกุสลตาติ เยน มสิกาเรน จิตฺตํ น วิกฺขิปติ,
ตตฺถ กุสลตา, สมาปตฺติกุสลตาติ เยน มนสิกาเรน สมาปชฺชนฺตสฺส ฌานงฺคานิ
ปาตุภวนฺติ, ตตฺถ กุสลตา. ิติกุสลตาติ เยน มนสิกาเรน อปฺปิโต สมาธิ น
วิกฺขิปติ, ตตฺถ กุสลตา. วุฏฺานกุสลตาติ นีวรณวุฏฺานํ ชานาติ ปมชฺฌาเน,
องฺควุฏฺานํ ชานาติ ตีสุ ฌาเนสุ, อารมฺมณวุฏฺานํ ชานาติ อรูปสมาปตฺตีสุ,
วิกฺเขปวุฏฺานํ ชานาติ วิสยาธิมตฺเต, สุจฺฉนฺทวุฏฺานํ ชานาติ ปริยนฺตกาเล จ
อวสานกรณียกาเล จ. กลฺลตากุสลตาติ จิตฺตผาสุตาย สรีรผาสุตาย อาหารผาสุตาย
เสนาสนผาสุตาย ปุคฺคลผาสุตาย จ สมาธิสฺส กลฺลตา โหตีติ ชานาติ. โคจรกุสลตาติ
อารมฺมณสฺส ปริจฺเฉทํ กาตุํ ชานาติ, ทิสาผรณํ กาตุํ ชานาติ, วฑฺเฒตุํ
ชานาติ. อภินีหารกกุสลตาติ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา มนสิกาเรน จิตฺตํ อภินีหรติ
อภินินฺนาเมติ, อุปจาเร วสิปฺปตฺเต ปมชฺฌาเน อภินีหรติ, เอวํ อุปรูปริฌาเนสุ
อภิญฺาสุ อรูปสมาปตฺตีสุ วิปสฺสนาสุ จ อภินีหรติ. เอวํ ตตฺถ ตตฺถ
อภินีหารกุสลตา"ติ เอวเมเตสํ ปทานํ อตฺถํ วณฺณยนฺติ.
     อฏฺกํ วุตฺตตฺถเมว. นวเก รูปาวจโรติ "กตเม ธมฺมา รูปาวจรา. เหฏฺโต
พฺรหฺมปาริสชฺชํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเ เทเว อนฺโต กริตฺวา"ติ-
อาทินา ๑- นเยน วุตฺเตสุ รูปาวจรธมฺเมสุ ปริยาปนฺโน. ตตฺรายํ วจนตฺโถ:-
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สํ. ๓๔/๑๒๘๙/๒๗๔
รูปขนฺธสงฺขาตํ รูปํ เอตฺถ อวจรติ, น กาโมติ รูปาวจโร. รูปกฺขนฺโธปิ หิ
รูปนฺติ วุจฺจติ "รูปกฺขนฺโธ รูปนฺ"ติอาทีสุ วิย. โส ปน พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺม-
ปุโรหิตมหาพฺรหฺมานํ ปริตฺตาภอปฺปมาณาภอาภสฺสรานํ ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภ-
สุภกิณฺหานํ อสญฺสตฺตเวหปฺผลานํ อวิหาตปฺปสุทสฺสสุทสฺสีอกนิฏฺานญฺจ วเสน
โสฬสวิโธ ปเทโส. โส รูปาวจรสงฺขาโต ปเทโส อุตฺตรปทโลปํ กตฺวา "รูปนฺ"ติ วุจฺจติ,
ตสฺมึ รูเป อวจรตีติ รูปาวจโร. รูปภโว วา รูปํ, ตสฺมึ อวจรตีติ รูปาวจรํ.
กิญฺจาปิ หิ เอโส สมาธิ กามภเวปิ อวจรติ, ยถา ปน สงฺคาเม อวจรนฺโต
สงฺคามาวจโรติ ลทฺธนาโม นาโค นคเร จรนฺโตปิ สงฺคามาวจโรติ วุจฺจติ, ถลจรา
ชลจรา จ ปาณิโน อถเล อชเลปิ จ ิตาปิ ถลจรา ชลจราติ วุจฺจนฺติ, เอวมยํ
อญฺตฺถ อวจรนฺตีติปิ รูปาวจโรติ วุตฺโต. อปิจ รูปภวสงฺขาเต รูเป ปฏิสนฺธึ
อวจาเรตีติปิ รูปาวจโร. หีโนติ ลามโก. หีนุตฺตมานํ มชฺเฌ ภโว มชฺโฌ. มชฺฌิโมติปิ
ปาโ, โสเยวตฺโถ. ปธานภาวํ นีโต ปณีโต, อุตฺตโมติ อตฺโถ. เอเต ปน
อายูหณวเสน เวทิตพฺพา. ยสฺส หิ อายูหนกฺขเณ ฉนฺโท วา หีโน โหติ วีริยํ
วา จิตฺตํ วา วีมํสา วา, โส หีโน นาม. ยสฺส เต ธมฺมา มชฺฌิมา, โส
มชฺฌิโม. ยสฺส ปณีตา, โส ปณีโต. อุปฺปาทิตมตฺโต วา หีโน, นาติสุภาวิโต
มชฺฌิโม, อติสุภาวิโต วสิปฺปตฺโต ปณีโต. อรูปาวจโร รูปาวจเร
วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.
     สุญฺโต สมาธีติอาทีสุ "สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา"ติ
วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา วิปสฺสนฺตสฺส อนตฺตานุปสฺสนาย มคฺควุฏฺาเน ชาเต ยสฺมา
สา วิปสฺสนา อตฺตวิรหิเตสุ สงฺขาเรสุ สุญฺโต ปวตฺตา, ตสฺมา สุญฺโต นาม
โหติ. ตาย สิทฺโธ อริยมคฺคสมาธิ สุญฺโต สมาธิ นาม โหติ, สุญฺตวเสน
ปวตฺตสมาธีติ อตฺโถ. วิปสฺสนาย ปวตฺตากาเรน หิ โส ปวตฺตติ. อนิจฺจานุปสฺสนาย
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.ย. ๓๘/๒/๑๖
มคฺควุฏฺาเน ชาเต ยสฺมา สา วิปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตปฏิปกฺขวเสน ปวตฺตา, ตสฺมา
อนิมิตฺตา นาม โหติ. สิทฺโธ อริยมคฺคสมาธิ อนิมิตฺโต สมาธิ นาม โหติ,
นิจฺจนิมิตฺตวิรหิโต สมาธีติ อตฺโถ. วิปสฺสนาย ปวตฺตากาเรน หิ โส ปวตฺตติ.
ทุกฺขานุปสฺสนาย มคฺควุฏฺาเน ชาเต ยสฺมา สา วิปสฺสนา ปณิธิปฏิปกฺขวเสน
ปวตฺตา, ตสฺมา อปฺปณิหิตา นาม โหติ. ตาย สิทฺโธ อริยมคฺคสมาธิ อปฺปณิหิโต
สมาธิ นาม โหติ. ปณิธิวิรหิโต สมาธีติ อตฺโถ. วิปสฺสนาย ปวตฺตากาเรน
หิ โส ปวตฺตติ. ตาทิสา เอว ตโย ผลสมาธโยปิ เอเตหิเยว ตีหิ สมาธีหิ
คหิตา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. โลกุตฺตรสมาธีนํ ปณีตตฺตา หีนาทิเภโท น อุทฺธโต.
     ทสเก อุทฺธุมาตกสญฺาวเสนาติอาทีสุ ภสฺตา วิย วายุนา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา
ยถานุกฺกมํ สมุคฺคเตน สูนภาเวน อุทฺธุมาตตฺตา อุทฺธุมาตํ, อุทฺธุมาตเมว
อุทฺธุมาตกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ อุทฺธุมาตนฺติ อุทฺธุมาตกํ. ตถารูปสฺส
ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. วินีลํ วุจฺจติ วิปริภินฺนวณฺณํ, วินีลเมว วินีลกํ,
ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วินีลนฺติ วินีลกํ. มํสุสฺสทฏฺาเนสุ รตฺตวณฺณสฺส
ปุพฺพสนฺนิจิตฏฺาเนสุ เสตวณฺณสฺส, เยภุยฺเยน จ นีลวณฺณสฺส นีลฏฺาเน
นีลสาฏกปารุปสฺเสว ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. ปริภินฺนฏฺาเนสุ วิสฺสนฺทมานปุพฺพํ
วิปุพฺพํ, วิปุพฺพเมว วิปุพฺพกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิปุพฺพนฺติ วิปุพฺพกํ.
ตถารูปสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. วิทฺฉิทฺทํ วุจฺจติ ทฺวิธา ฉินฺทเนน อปธาริตํ,
วิจฺฉิทฺทเมว วิจฺฉิทฺทกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิจฺฉิทฺทนฺติ วิจฺฉิทฺทกํ.
มชฺเฌ ฉินฺนสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. อิโต จ เอโต จ วิวิธากาเรน โสณสิงฺคาลาทีหิ
ขายิตนฺติ วิขายิตนฺติ วตฺตพฺเพ วิกฺขายิตนฺติ วิกฺขายิตนฺติ วุตฺตํ.
วิกฺขายิตเมว วิกฺขายิตกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิกฺขายิตนฺติ วิกฺขายิตกํ.
ตถารูปสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. วิวิธํ ขิตฺตํ วิกฺขิตฺตํ, วิกฺขิตฺตเมว
วิกฺขิตฺตกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิกฺขิตฺตนฺติ วิกฺขิตฺตกํ. อญฺเน หตฺถํ
อญฺเน ปาทํ อญฺเน สีสนฺติ เอวํ ตโต ตโต
ขิตฺตสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. หตญฺจ ตํ ปุริมนเยเนว วิกฺขิตฺตกญฺจาติ
หตวิกฺขิตฺตกํ. กากปทากาเรน องฺคปจฺจงฺเคสุ สตฺเถน หนิตฺวา วุตฺตนเยน วิกฺขิตฺ-
ตสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. โลหิตํ กิรติ วิกฺขิปติ อิโต จิโต จ ปคฺฆรตีติ
โลหิตกํ. ปคฺฆริตโลหิตมกฺขิตสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. ปุฬุวา วุจฺจนฺติ กิมิโย,
ปุฬุเว ๑- กิรตีติ ปุฬุวกํ. กิมิปริปุณฺณสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. อฏฺิเยว
อฏฺิกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ อฏฺีติ อฏฺิกํ. อฏฺิกสงฺขลิกายปิ เอกฏฺิ-
กสฺสปิ เอตํ อธิวจนํ. อิมานิ ปน อุทฺธุมาตกาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนนิมิตฺตานมฺปิ
นิมิตฺเตสุ ปฏิลทฺธชฺฌานานมฺปิ เอตาเนว นามานิ. อิธ ปน อุทฺธมาตกนิมิตฺเต
ปฏิกูลาการคฺคหิตา อปฺปนาวเสน อุปฺปนฺนา สญฺา อุทฺธุมาตกสญฺา, ตสฺสา
อุทฺธุมาตกสญฺาย วเสน อุทฺธุมาตกสญฺาวเสน. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
ปญฺจปญฺาสสมาธีติ เอกกาทิวเสน วุตฺตา.
     [๔๔] เอวํ เอกกาทิวเสน สมาธิปฺปเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อญฺเนปิ
ปริยาเยน สมาธึ ทสฺเสตุกาโม อปิจาติ อญฺ ปริยายารมฺภํ ทสฺเสตฺวา ปญฺจ-
วีสตีติอาทิมาห. ตตฺถ สมาธิสฺส สมาธิฏฺาติ สมาธิสฺส สมาธิภาเว สภาวา, เยหิ
สภาเวหิ โส สมาธิ โหติ, เต ตสฺมึ อตฺถา นาม. ปริคฺคหฏฺเน สมาธีติ
สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ ปริคฺคหิตตฺตา ตสฺมา ปริคฺคหิตสภาเวน สมาธิ. ตาเนว
จ อินฺทฺริยานิ อญฺปริวารานิ โหนฺติ, ภาวนาปาริปูริยา ปริปุณฺณานิ จ
โหนฺติ. ตสฺมา ปริวารฏฺเน ปริปูรฏฺเน สมาธิ. เตสํเยว สมาธิวเสน
เอการมฺมณมเปกฺขิตฺวา เอกคฺคฏฺเน, นานารมฺมณวิกฺเขปาภาวมเปกฺขิตฺวา
อวิกฺเขปฏฺเน, โลกุตฺตรสฺเสว มหตา วีริยพลปคฺคเหน ปตฺตพฺพตฺตา โลกุตฺตร-
มคฺคสฺเสว จ ปริหานิวเสน วิสาราภาวโต เหฏฺา คหิตปคฺคหฏฺอวิสารฏฺา อิธ
น คหิตาติ เวทิตพฺพา. กิเลสกาลุสฺสิยสฺสาภาเวน อนาวิลฏฺเน สมาธิ. อวิกมฺปตฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปุฬเวหิ
อนิญฺชนฏฺเน สมาธิ. วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน วา กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา
อารมฺมเณ จ อธิมุตฺตตฺตา วิมุตฺตฏฺเน สมาธิ.
     เอกตฺตุปฏฺานวเสน จิตฺตสฺส ิตตฺตาติ สมาธิโยเคเนว เอการมฺมเณ
ภุสปติฏฺานวเสน จิตฺตสฺส อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน ปติฏฺิตตฺตา. อฏฺสุ ยุคเลสุ
เอสติ เนสติ, อาทิยติ นาทิยติ, ปฏิปชฺชติ น ปฏิปชฺชตีติ อิมานิ ตีณิ ยุคลานิ
อปฺปนาวีถิโต ปุพฺพภาเค อุปจารสฺส มุทุมชฺฌาธิมตฺตตาวเสน จิตฺตสฺส วุตฺตานีติ
เวทิตพฺพานิ, ฌายติ ฌาเปตีติ อิทํ อปฺปนาวีถิยํ อุปจารวเสน เวทิตพฺพํ. เอสิตตฺตา
เนสิตตฺตา, อาทินฺนตฺตา อนาทินฺนตฺตา, ปฏิปนฺนตฺตา นปฺปฏิปนฺนตฺตา, ฌาปิตตฺตา
น ฌาปิตตฺตาติ อิมานิ จตฺตานิ ยุคลานิ อปฺปนาวเสน วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ.
     ตตฺถ สมํ เอสตีติ สมาธีติอาทีสุ สมนฺติ อปฺปนํ. สา หิ ปจฺจนีกธมฺเม
สเมติ นาเสตีติ สมา, ปจฺจนีกวิสมาภาวโต วา สมภูตาติ สมา. ตํ สมํ เอสติ
อชฺฌาสยวเสน คเวสติ. อิติสทฺโท การณตฺโถ, ยสฺมา สมํ เอสติ, ตสฺมา สมาธีติ
อตฺโถ. วิสมํ เนสตีติ ตํ ตํ ฌานปจฺจนีกสงฺขาตํ วิสมํ น เอสติ. มุทุภูโต
หิ ปุพฺพภาคสมาธิ อาทิภูตตฺตา สมํ เอสติ, วิสมํ เนสติ นาม. มชฺฌิมภูโต
ถิรภูตตฺตา สมํ อาทิยติ, วิสมํ นาทิยติ นาม. อธิมตฺตภูโต อปฺปนาวีถิยา
อาสนฺนภูตตฺตา สมํ ปฏิปชฺชติ, วิสมํ นปฏิปชฺชติ นาม. สมํ ฌายตีติ
ภาวนปุํสกวจนํ, สมํ หุตฺวา ฌายติ, สเมน วา อากาเรน ฌายตีติ อตฺโถ.
อปฺปนาวีถิยํ หิ สมาธิ ปจฺจนีกธมฺมวิคฺคเมน สนฺตตฺตา สนฺตาย อปฺปนาย
อนุกุลภาเวน จ ิตตฺตา สเมนากาเรน ปวตฺตติ. ฌายตีติ ปชฺชลตีติ อตฺโถ "เอเต
มณฺฑลมาเล ทีปา ฌายนฺติ ๑- สพฺพรตฺตึ, สพฺพรตฺติโย จ เตลปฺปทีโป ฌายติ,
เตลปฺปทีโป เจตฺถ ฌาเยยฺยา"ติอาทีสุ ๒- วิย. สมํ ชายตีติปิ ปาโ, สเมนากาเรน
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๑๕๙/๕๐ ๒ สํ.นิ. ๑๖/๕๓/๘๓
อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. ฌายติ ฌาเปตีติ ยุคลตฺตา ปุริมปาโปิ สุนฺทรตโร. ฌาเปตีติ
จ ทหตีติ อตฺโถ. โส หิ สมาธิปจฺจนีกธมฺเม ทูรตรกรเณน ทหติ นาม.
เอสนาเนสนาทีนํ ปน อปฺปนาย สิทฺธตฺตา "เอสิตตฺตา เนสิตตฺตา"ติอาทีหิ
อปฺปนาสมาธิ วุตฺโต. สมํ ฌาตตฺตาติ สมํ ชลิตตฺตา สมํ ชาตตฺตาติปิ ปาโ.
อิติ อิเมสํ อฏฺนฺนํ ยุคลานํ วเสน โสฬส, ปุริมา จ นวาติ อิเม ปญฺจวีสติ
สมาธิสฺส สมาธิฏฺา.
     สโม จ หิโต จ สุโข จาติ สมาธีติ อิทํ ปน ปญฺจวีสติยา อากาเรหิ
สาธิตสฺส สมาธิสฺส อตฺถสาธนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ สโมติ สมสทฺทสฺส,
สํสทฺทสฺส วา อตฺโถ. โส หิ ปจฺจนีกกฺโขภวิสมวิรหิตตฺตา สโม. หิโตติ อธิสทฺทสฺส
อตฺโถ, อารมฺมเณ อาหิโต นิจฺจลภาวกรเณน ปติฏฺาปิโตติ อธิปฺปาโย. อุภเยน
สโม จ อาหิโต จาติ สมาธีติ วุตฺตํ โหติ. สุโขติ สนฺตฏฺเน สุโข. "ยายํ
ภนฺเต อทุกฺขมสุขา เวทนา, สนฺตสฺมึ เอสา ปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตา"ติ ๑-
จ "อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา"ติ จ วุตฺตตฺตา เตน สนฺตตฺเถน
สุขสทฺเทน อุเปกฺขาสหคตสมาธิปิ คหิโต โหติ. อนิยาเมน หิ สพฺพสมาธโย อิธ
วุจฺจนฺติ. เตน จ สุขสทฺเทน อาหิตภาวสฺส การณํ วุตฺตํ โหติ. ยสฺมา สนฺโต
ตสฺมา เอการมฺมเณ อาหิโตติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพติ.
                 สมาธิภาวนามยาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ: ๑ ม.ม. ๑๓/๘๘/๖๖

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๒๔๗-๒๕๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=5530&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=5530&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=92
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=1088
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1373
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1373
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31