บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๕๓

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา [๙๖๖] จตุพฺพิธสงฺคหาวสาเน ทิฏฺาทิปจฺฉิมปทสฺส เภทาภาเวน อาทิโต ปฏฺาย ปุจฺฉํ อกตฺวา "รูปายตนํ ทิฏฺ สทฺทายตนํ สุตนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ รูปายตนํ จกฺขุนา โอโลเกตฺวา ทกฺขิตุํ สกฺกาติ ทิฏฺ นาม ชาตํ. สทฺทายตนํ โสเตน สทฺทํ ^๓- สุตฺวา ชานิตุํ สกฺกาติ สุตํ นาม ชาตํ. คนฺธายตนาทิตฺตยํ ฆานชิวฺหากาเยหิ ปตฺวา คเหตพฺพโต มุนิตฺวา ชานิตพฺพฏฺเน มุตํ นาม ชาตํ, ผุสิตฺวา วิญฺาณุปฺปตฺติการณโต มุตํ นามาติปิ วุตฺตํ. สพฺพเมว ปน รูปํ มโนวิญฺาเณน ชานิตพฺพนฺติ มนสา วิญฺาตํ นาม ชาตํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ก. เวทนาทโย ^๒ สี. ปสาทฆฏฺฏนวเสน ^๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙๗.

ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา [๙๖๗] ปญฺจวิธสงฺคหนิทฺเทเส กกฺขฬนฺติ ถทฺธํ. ขรเมว ขรคตํ, ผรุสนฺติ อตฺโถ. อิตเร เทฺวปิ สภาวนิทฺเทสาเยว. ^๑- อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ. พหิทฺธา วาติ พาหิรํ. อุปาทินฺนนฺติ น กมฺมสมุฏฺานเมว, อวิเสเสน ปน สรีรฏฺกสฺเสตํ ^๒- คหณํ. สรีรฏฺกํ หิ อุปาทินฺนํ วา โหตุ อนุปาทินฺนํ วา, อาทินฺนคหิตปรามฏฺวเสน สพฺพํ อุปาทินฺนเมว นาม ชาตํ. ^๓- [๙๖๙] เตโชคตนฺติ สพฺพเตเชสุ คตํ อุณฺหตฺตลกฺขณํ, เตโชเอว วา เตโชภาวํ คตนฺติ เตโชคตํ. อุสฺมาติ อุสฺมากาโร. อุสฺมาคตนฺติ อุสฺมาภาวํ คตํ, อุสฺมาการสฺเสตํ นามํ. อุสุมนฺติ พลวอุสฺมา. อุสุมเมว อุสุมภาวํ คตนฺติ อุสุมคตํ. [๙๗๐] วายนกวเสน วาโย. วาโยว วาโยภาวํ คตตฺตา วาโยคตํ. ถมฺภิตตฺตนฺติ อุปฺปลนาฬตจาทีนํ วิย วาตปุณฺณานํ ถมฺภิตภาโว รูปสฺส. ฉกฺกาทินิทฺเทสวณฺณนา [๙๗๒-๓] ฉพฺพิธาทิสงฺคหานํ ติณฺณํ โอสานปทสฺส เภทาภาวโต อาทิโต ปฏฺาย อปุจฺฉิตฺวาว นิทฺเทโส กโต. ตตฺถ จกฺขุวิญฺาเณน ชานิตุํ สกฺกาติ จกฺขุวิญฺเยฺยํ ฯเปฯ มโนวิญฺาเณน ชานิตุํ สกฺกาติ มโนวิญฺเยฺยํ. ติวิธาย มโนธาตุยา ชานิตุํ สกฺกาติ มโนธาตุวิญฺเยฺยํ. สพฺพํ รูปนฺติ เอตฺถ ยสฺมา เอกํ รูปมฺปิ มโนวิญฺาณธาตุยา อชานิตพฺพํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา "สพฺพํ รูปนฺ"ติ วุตฺตํ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ อภิธมฺมํ ปตฺวา นยํ กาตุํ ยุตฺตฏฺาเน นโย อกโต นาม นตฺถิ. อิทญฺจ เอกสฺส รูปสฺสาปิ มโนวิญฺาณธาตุยา อชานิตพฺพสฺส ^๔- อภาเวน นยํ กาตุํ ยุตฺตฏฺานํ นาม, ตสฺมา นยํ กโรนฺโต "สพฺพํ รูปนฺ"ติ อาห. [๙๗๔] สุขสมฺผสฺโสติ สุขเวทนาปฏิลาภปจฺจโย. ทุกฺขสมฺผสฺโสติ ทุกฺขเวทนาปฏิลาภปจฺจโย. อิธาปิ โผฏฺพฺพารมฺมณสฺส สุขทุกฺขสฺส สพฺภาวโต อยํ นโย ทินฺโน. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,ม. ภาวนิทฺเทสา ^๒ ม. สรีรฏฺกสฺเสว @^๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ^๔ สี. อวิชานิตพฺพสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙๘.

นวกาทินิทฺเทสวณฺณนา [๙๗๕] นวเก ปน น ^๑- อินฺทฺริยรูปสฺส นาม อตฺถิตาย นโย ทินฺโน, ตสฺเสว สปฺปฏิฆอปฺปฏิฆตาย ทสเก นโย ทินฺโน. เอกาทสเก อฑฺเฒกาทส อายตนานิ วิภตฺตานิ, เตสํ เตสํ นิทฺเทสวาโร ^๒- เหฏฺา วุตฺตนเยน วิตฺถารโต เวทิตพฺโพ. ^๓- เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. ------------- ปกิณฺณกกถา อิเมสุ ปน รูเปสุ อสมฺโมหตฺถํ สโมธานํ สมุฏฺานํ ปรินิปฺผนฺนญฺจ สงฺขตนฺติ อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ สโมธานนฺติ สพฺพเมว หิ ^๔- รูปํ สโมธานโต จกฺขายตนํ ฯเปฯ กพฬิงฺกาโร อาหาโร, โผฏฺพฺพายตนํ, อาโปธาตูติ ปญฺจวีสติสงฺขฺยํ โหติ. ตํ วตฺถุรูเปน สทฺธึ ฉพฺพีสติสงฺขฺยํ เวทิตพฺพํ, อิโต อญฺ รูปํ นาม นตฺถีติ. ^๕- เกจิ ปน "มิทฺธวาทิโน ^๖- มิทฺธรูปํ นาม อตฺถี"ติ วทนฺติ. เต "อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวา"ติอาทีนิ ^๗- วตฺวา "มิทฺธรูปํ นาม นตฺถี"ติ ปฏิเสเธตพฺพา. อปเร "พลรูเปน สทฺธึ สตฺตวีสติ, สมฺภวรูเปน สทฺธึ อฏฺวีสติ, ชาติรูเปน สทฺธึ เอกูนตึสติ, โรครูเปน สทฺธึ สมตึส รูปานี"ติ วทนฺติ. เตปิ เตสํ วิสุํ อภาวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. วาโยธาตุยา หิ คหิตาย พลรูปํ คหิตเมว, อญฺ พลรูปํ นาม นตฺถิ. อาโปธาตุยา สมฺภวรูปํ, อุปจยสนฺตตีหิ ชาติรูปํ, ชรตานิจฺจตาย คหิตาย ^๘- โรครูปํ คหิตเมว, อญฺ โรครูปํ นาม นตฺถิ, โยปิ กณฺณโรคาทิอาพาโธ, โส วิสมปจฺจยสมุฏฺิตธาตุมตฺตเมว, น อญฺโ ตตฺถ โรโค นาม อตฺถีติ สโมธานโต ฉพฺพีสติเมว รูปานิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ^๒ ฉ.ม. นิทฺเทสวารา @^๓ ฉ.ม. เวทิตพฺพา ^๔ ฉ.ม. หิทํ @^๕ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ ^๖ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ @^๗ ขุ.สุ. ๒๕/๕๔๗/๔๔๑ ^๘ ฉ.ม. ชรตาอนิจฺจตาหิ คหิตาหิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙๙.

สมุฏฺานนฺติ กติ รูปานิ กติสมุฏฺานานิ? ทส เอกสมุฏฺานานิ, เอกํ ทฺวิสมุฏฺานํ, ตีณิ ติสมุฏฺานานิ, นว จตุสมุฏฺานานิ, เทฺว น เกนจิ สมุฏฺหนฺติ. ตตฺถ จกฺขุปฺปสาโท ฯเปฯ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ อิมานิ อฏฺ เอกนฺเตน ^๑- กมฺมโตว สมุฏฺหนฺติ. กายวิญฺตฺติ, วจีวิญฺตฺตีติ ทฺวยํ เอกนฺเตน จิตฺตโต สมุฏฺาตีติ ทส เอกสมุฏฺานานิ นาม. สทฺโท อุตุโต จ จิตฺตโต จ สมุฏฺาตีติ เอโก ทฺวิสมุฏฺาโน นาม. ตตฺถ อวิญฺาณกสทฺโท อุตุโต สมุฏฺาติ, สวิญฺาณกสทฺโท จิตฺตโต. ลหุตาทิตฺตยํ ปน อุตุจิตฺตาหาเรหิ สมุฏฺาตีติ ตีณิ ติสมุฏฺานานิ นาม. อวเสสานิ นว รูปานิ เตหิ กมฺเมน จาติ จตูหิ สมุฏฺหนฺตีติ นว จตุสมุฏฺานานิ นาม. ชรตาอนิจฺจตา ปน เอเตสํ ^๒- เอกโตปิ น สมุฏฺหนฺตีติ เทฺว น เกนจิ สมุฏฺหนฺติ นาม. กสฺมา? อชายนโต, น หิ เอตานิ ชายนฺติ. กสฺมา? ชาตสฺส ปากเภทตฺตา, อุปฺปนฺนํ หิ รูปํ อรูปํ วา ภิชฺชตีติ ^๓- อวสฺสํ ปเนตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. น หิ อุปฺปนฺนํ รูปํ วา อรูปํ วา อกฺขยํ นาม ทิสฺสติ. ยาว ปน น ภิชฺชติ, ตาวสฺส ปริปาโกติ สิทฺธเมตํ ชาตสฺส ปากเภทตฺตาติ. ยทิ จ ตานิ ชาเยยฺยุํ, เตสมฺปิ ปากเภทา ภเวยฺยุํ. น จ ปาโก ปจฺจติ, เภโท วา ภิชฺชตีติ ^๔- ชาตสฺส ปากเภทตฺตา เนตํ ทฺวยํ ชายติ. ตตฺถ สิยา:- ยถา "กมฺมสฺส กตตฺตา"ติอาทินิทฺเทเสสุ "รูปสฺส อุปจโย, รูปสฺส สนฺตตี"ติ วจเนน ชาติ ชายตีติ สมฺปฏิจฺฉิตํ โหติ, เอวํ ปาโกปิ ปจฺจตุ, เภโทปิ ภิชฺชตูติ. น ตตฺถ ชาติ ชายตีติ สมฺปฏิจฺฉิตํ, เย ปน ธมฺมา กมฺมาทีหิ นิพฺพตฺตนฺติ, เตสํ อภินิพฺพตฺติภาวโต ชาติยา ตปฺปจฺจยภาวโวหาโร อนุมโต, น ปน ปรมตฺถโต ชาติ ชายติ, ชายมานสฺส หิ อภินิพฺพตฺติมตฺตํ ชายตีติ. ^๕- ตตฺถ สิยา:- ยเถว ชาติ เยสํ ธมฺมานํ อภินิพฺพตฺติ ตปฺปจฺจยภาวโวหารํ อภินิพฺพตฺติโวหารญฺจ ลภติ, ตถา ปากเภทาปิ เยสํ ธมฺมานํ ปากเภทา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เอกนฺตํ ^๒ ฉ.ม. เอเตสุ ^๓ ฉ.ม. รูปํ ชีรติ ภิชฺชตีติ @^๔ ม. เภโทปิ น จ ภิชฺชตีติ ^๕ ฉ.ม. ชาตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐๐.

ตปฺปจฺจยภาวโวหารํ อภินิพฺพตฺติโวหารญฺจ ลภนฺตุ, เอวํ อิทมฺปิ ทฺวยํ กมฺมาทิสมุฏฺานเมวาติ วตฺตพฺพํ ภวิสฺสตีติ? น ปากเภทา ตํ โวหารํ ลภนฺติ. กสฺมา? ชนกปจฺจยานุภาวกฺขเณ อภาวโต. ชนกปจฺจยานญฺหิ อุปฺปาเทตพฺพธมฺมสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว อานุภาโว, น ตโต อุตฺตรึ. เตหิ อภินิพฺพตฺติตธมฺมกฺขณสฺมึ จ ชาติ ปญฺายมานา ตปฺปจฺจยภาวโวหารํ อภินิพฺพตฺติโวหารญฺจ ลภติ ตสฺมึ ขเณ สพฺภาวโต. น อิตรทฺวยํ ตสฺมึ ขเณ อภาวโตติ เนเวตํ ชายตีติ วตฺตพฺพํ. "ชรามรณํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนนฺ"ติ ^๑- อาคตตฺตา อิทมฺปิ ทฺวยํ ชายตีติ เจ? น ปริยายเทสิตตฺตา. ตตฺถ หิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ชรามรณตฺตา ปริยาเยน ตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํ. ยทิ เอวํ ตยมฺเปตํ อชาตตฺตา สสวิสาณํ วิย นตฺถิ, นิพฺพานํ วิย นิจฺจนฺติ เจ? น นิสฺสยปฏิพทฺธวุตฺติโต. ปวีอาทีนํ หิ นิสฺสยานํ ภาเว ชาติอาทิตฺตยํ ปญฺายติ, ตสฺมา น นตฺถิ. เตสญฺจ อภาเว น ปญฺายติ, ตสฺมา น นิจฺจํ. เอตมฺปิ จ อภินิเวสํ ปฏิเสเธตุเมว อิทํ วุตฺตํ "ชรามรณํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนนฺ"ติ. ^๑- เอวมาทีหิ นเยหิ ตานิ เทฺว รูปานิ น เกหิจิ สมุฏฺหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. ^๒- อปิจ สมุฏฺานนฺติ เอตฺถ อยมญฺโปิ อตฺโถ, ตสฺสายํ มาติกา:- กมฺมชํ, กมฺมปจฺจยํ, กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ, อาหารสมุฏฺานํ, อาหารปจฺจยํ, อาหารปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ, อุตุสมุฏฺานํ, อุตุปจฺจยํ, อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ, จิตฺตสมุฏฺานํ, จิตฺตปจฺจยํ, จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺานนฺติ. ตตฺถ จกฺขุปฺปสาทาทิ อฏฺวิธํ รูปํ สทฺธึ หทยวตฺถุนา กมฺมชํ นาม. เกสมสฺสู หตฺถิทนฺตา อสฺสพาลา จามริพาลาติ ^๓- เอวมาทิ กมฺมปจฺจยํ นาม. จกฺกรตนํ เทวตานํ อุยฺยานวิมานาทีนีติ เอวมาทิ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม. @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.นิ. ๑๖/๒๐/๒๖ ^๒ ฉ.ม. เวทิตพฺพํ ^๓ ม. จามริวาลาติ, ฉ. จมรวาลาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐๑.

อาหารโต สมุฏฺิตํ สุทฺธฏฺกํ อาหารสมุฏฺานํ นาม. กพฬิงฺกาโร อาหาโร ทฺวินฺนมฺปิ รูปสนฺตตีนํ ปจฺจโย โหติ อาหารสมุฏฺานสฺส จ อุปาทินฺนสฺส จ. อาหารสมุฏฺานสฺส ชนโก หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, กมฺมชสฺส อนุปาลโก หุตฺวาติ อิทํ อาหารานุปาลิตํ กมฺมชรูปํ อาหารปจฺจยํ นาม. วิสภาคาหารํ เสวิตฺวา อาตเป คจฺฉนฺตสฺส ^๑- กาฬกุฏฺาทีนิ ^๒- อุปฺปชฺชนฺติ, อิทํ อาหารปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม. อุตุโต สมุฏฺิตํ สุทฺธฏฺกํ อุตุสมุฏฺานํ นาม. ตสฺมิมฺปิ อุตุ อญฺ อฏฺกํ สมุฏฺาเปติ, อิทํ อุตุปจฺจยํ นาม. ตสฺมิมฺปิ อุตุ อญฺ อฏฺกํ สมุฏฺาเปติ, อิทํ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม. เอวํ ติสฺโสเยว สนฺตติโย ฆฏฺเฏตุํ สกฺโกติ, น ตโต ปรํ. อิมมตฺถํ อนุปาทินฺนเกนปิ ทีเปตุํ วฏฺฏติ. อุตุสมุฏฺาโน นาม พลาหโก. อุตุปจฺจยา นาม วุฏฺิธารา. เทเว ปน วุฏฺเ พีชานิ วิรูหนฺติ, ปวี คนฺธํ มุญฺจติ, ปพฺพตา นีลา ขายนฺติ, สมุทฺโท วฑฺฒติ, เอตํ อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม. จิตฺตโต สมุฏฺิตํ สุทฺธฏฺกํ จิตฺตสมุฏฺานํ นาม. "ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ ^๓- อิทํ จิตฺตปจฺจยํ นาม. "อากาเส อนฺตลิกฺเข หตฺถิมฺปิ ทสฺเสนฺติ, อสฺสมฺปิ ทสฺเสนฺติ, รถมฺปิ ทสฺเสนฺติ, วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสนฺตี"ติ ^๔- อิทํ จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม. ปรินิปฺผนฺนนฺติ ปณฺณรส รูปา ปรินิปฺผนฺนา ^๕- นาม, ทส รูปา อปรินิปฺผนฺนา นาม. ยทิ อปรินิปฺผนฺนา, อสงฺขตา นาม ภเวยฺยุํ, เตสํเยว ปน รูปานํ กายวิกาโร กายวิญฺตฺติ นาม, วจีวิกาโร วจีวิญฺตฺติ นาม. ฉิทฺทํ วิวรํ อากาสธาตุ นาม, ลหุภาโว ลหุตา นาม. มุทุภาโว มุทุตา นาม, กมฺมญฺภาโว @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วสนฺตสฺส ^๒ ฉ.ม. ติลกกาฬกุฏฺาทีนิ ^๓ อภิ. ๔๐/๑๑/๗ @^๔ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๙๓/๖๐๑ (สฺยา) ^๕ ฉ.ม. รูปานิ ปรินิปฺผนฺนานิ. เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐๒.

กมฺมญฺตา นาม, นิพฺพตฺติ อุปจโย นาม, ปวตฺติ สนฺตติ นาม, ชีรณากาโร ชรตา นาม, หุตฺวา อภาวากาโร อนิจฺจตา นามาติ สพฺพํ ปรินิปฺผนฺนํ สงฺขตเมว โหตีติ. ปกิณฺณกกถา นิฏฺิตา. อฏฺสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺกถาย รูปกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา. ------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๓๙๖-๔๐๒. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=9876&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=9876&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=634 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=5389 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=4893 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=4893 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔ http://84000.org/tipitaka/read/?index_34