อรรถกถาเล่มที่ ๑๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ขุทฺทก.อ. (ปรมตฺถโช.)

หน้าที่ ๑๙๗.
สพฺพมฺปิ สีลํ อิธ สีลนฺติ อธิปฺเปตํ. สญฺญโมติ สญฺญมนํ สญฺญโม, เจตโส
นานารมฺมณคตินิวารณนฺติ วุตฺตํ โหติ, สมาธิสฺเสตํ อธิวจนํ. เยน สญฺญเมน
สมนฺนาคโต "หตฺถสญฺญโต ปาทสญฺญโต วาจาสญฺญโต สญฺญตุตฺตโม"ติ. เอตฺถ
สญฺญตุตฺตโมติ วุตฺโต. อปเร อาหุ "สญฺญมนํ สญฺญโม, สํวรณนฺติ วุตฺตํ โหติ,
อินฺทฺริยสํวรสฺเสตํ อธิวจนนฺ"ติ. ทมนํ ทโม, ๑- กิเลสูปสมนนฺติ วุตฺตํ โหติ,
ปญฺญาเยตํ อธิวจนํ. ปญฺญา หิ กตฺถจิ ปญฺญาเตฺวว วุจฺจติ "สุสฺสูสํ ๒- ลภเต
ปญฺญนฺติ เอวมาทีสุ. ๓- กตฺถจิ ธมฺโมติ "สจฺจํ ทโม ธิติ จาโค"ติ เอวมาทีสุ. ๓-
กตฺถจิ ทโมติ "ยทิ สจฺจา ทมา จาคา, ขนฺตฺยา  ภิยฺโย น วิชฺชตี"ติ เอวมาทีสุ. ๓-
         เอวํ ทานาทีนิ ญตฺวา อิทานิ เอวํ อิมิสฺสา คาถาย สมฺปิณฺเฑตฺวา
อตฺโถ เวทิตพฺโพ:- ยสฺส อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา ทาเนน สีเลน สญฺญเมน
ทเมน จาติ อิเมหิ จตูหิ ธมฺเมหิ ยถา หิรญฺเญน สุวณฺเณน มุตฺตาย มณินา
วา ธนมโย นิธิ เตสํ สุวณฺณาทีนํ เอกตฺถ ปกฺขิปเนน นิธิยติ, เอวํ ปุญฺญมโย
นิธิ เตสํ ทานาทีนํ เอกจิตฺตสนฺตาเน เจติยาทิมฺหิ วา วตฺถุมหิ สุฏฺฐุ กรเณน
สุนิหิโต โหตีติ.
                          สตฺตมคาถาวณฺณนา
         เอวํ ภควา "ยสฺส ทาเนนา"ติ อิมาย คาถาย ปุญฺญสมฺปทาย
ปรมตฺถโต นิธิภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยตฺถ นิหิโต โส นิธิ สุนิหิโต โหติ, ตํ
วตฺถุํ ทสฺเสนฺโต อาห:-
         [๗]  "เจติยมฺหิ  จ สํเฆ วา        ปุคฺคเล อติถีสุ วา
               มาตริ ปิตริ จาปิ            อโถ เชฏฺฐมฺหิ ภาตรี"ติ.
         ตตฺถ จยิตพฺพนฺติ เจติยํ, ปูเชตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ, จิตตฺตา วา เจติยํ.
ตมฺปเนตํ ติวิธํ โหติ ปริโภคเจติยํ อุทฺทิสฺสกเจติยํ สธาตุกเจติยนฺติ. ๔- ตตฺถ
โพธิรุกฺโข ปริโภคเจติยํ, พุทฺธปฏิมา อุทฺทิสฺสกเจติยํ, ธาตุคพฺภา ถูปา สธาตุก-
เจติยํ นาม. ๕- สํโฆติ พุทฺธปฺปมุขาทีสุ โยโกจิ. ปุคฺคโลติ คหฏฺฐปพฺพชิตาทีสุ ๖-
โยโกจิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ทโมติ ทมนํ  ๒ ฉ.ม., อิ. สุสฺสูสา  ๓ ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๘/๓๗๐ อาฬวกสุตฺต
@๔ ฉ.ม., อิ. ธาตุกเจติยํ  ๕ ฉ.ม., อิ. สธาตุกาธาตุกเจติยํ  ๖ ฉ.ม.,
@อิ. คหฏฺฐปพฺพชิเตสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๙๘.
นตฺถิ อสฺส ติถิ, ยมฺหิ วา ตมฺหิ วา ทิวเส อาคจฺฉตีติ อติถิ. ตํขณํ ๑-
อาคตปาหุนกสฺเสตํ อธิวจนํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
         เอวํ เจติยาทีนิ ญตฺวา อิทานิ เอวํ อิมิสฺสา คาถาย สมฺปิณฺเฑตฺวา
อตฺโถ เวทิตพฺโพ:- โย โส นิธิ "สุนิหิโต โหตี"ติ วุตฺโต, โส อิเมสุ วตฺถูสุ
นิหิโต สุนิหิโต โหติ. กสฺมา? ทีฆรตฺตํ อิฏฺฐผลานุปฺปทานสมตฺถตาย. ตถา หิ
อปฺปกมฺปิ เจติยมฺหิ ทตฺวา ทีฆรตฺตํ อิฏฺฐผลลาภิโน โหนฺติ. ยถาห:-
             "เอกปุปฺผํว ทตฺวาน ๒-      อสีติ กปฺปโกฏิโย.
              ทุคฺคตึ นาภิชานามีติ จ, ๓-  ปุปฺผทานสฺสิทํ ผลนฺ"ติ จ.
             "มตฺตาสุขปริจฺจาคา         ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขนฺ"ติ จ. ๔-
         เอวํ ทกฺขิณาวิสุทฺธิเวลามสุตฺตาทีสุ ๕- วุตฺตนเยน สํฆาทิวตฺถูสุปิ
ทานผลวิภาโค เวทิตพฺโพ. ยถา จ เจติยาทีสุ ทานสฺส ปวตฺติ ผลวิภูติ จ
ทสฺสิตา, เอกํ ๖- ยถาโยคํ สพฺพตฺถ ตํ ตํ อารภิตฺวา จาริตฺตวาริตวเสน สีลสฺส,
พุทฺธานุสฺสตาทิวเสน สญฺญมสฺส, ตพฺพตฺถุกวิปสฺสนามนสิการปจฺจเวกฺขณวเสน ทมสฺส
จ ปวตฺติ ตสฺส ตสฺส จ ผลวิภูติ เวทิตพฺพา.
                          อฏฺฐมคาถาวณฺณนา
         เอวํ ภควา ทานาทีหิ นิธิยมานสฺส ปุญฺญมยนิธิโน เจติยาทิเภทํ วตฺถุํ
ทสฺเสตฺวา อิทานิ เอเตสุ วตฺถูสุ นิหิตสฺส ตสฺส นิธิโน คมฺภีเร อุทกนฺติเก
นิหิตนิธิโต วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห:-
         [๘] "เอโส นิธิ สุนิหิโต          อเชยฺโย อนุคามิโก
              ปหาย  คมนีเยสุ           เอตํ อาทาย คจฺฉตี"ติ.
         ตตฺถ ปุพฺพปเทน ตํ ทานาทีหิ สุนิหิตนิธึ นิทฺทิสติ "เอโส นิธิ
สุนิหิโต"ติ. อเชยฺโยติ ปเรหิ เชตฺวา คเหตุํ น สกฺกา, ๗- อชยฺโยติปิ ๘- ปาโฐ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ตงฺขเณ  ๒ ฉ.ม., อิ. ยชิตฺวาน  ๓ ฉ.ม. นาภิชานามิ
@๔ ขุ.ธ. ๒๕/๒๙๐/๖๗ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมวตฺถุ ๕ องฺ. นวก. ๒๓/๒๒๔/๔๐๕ (สฺยา)
@๖ ฉ.ม., อิ. เอวํ  ๗ อิ. สกฺโก  ๘ ฉ.ม. อจฺเจยฺโยติปิ, สี.,อิ. อชฺเชยฺโยติปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๙๙.
ตสฺส อชิตพฺโพ อชินารโห ๑- หิตสุขตฺถิเกน อุปจิตพฺโพติ อตฺโถ. เอตสฺมึ จ
ปาเฐ เอโส นิธิ อเชยฺโยติ สมฺพนฺธิตฺวา ปุน "กสฺมา"ติ อนุโยคํ ทสฺเสตฺวา
"ยสฺมา สุนิหิโต อนุคามิโก"ติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อิตรถา หิ สุนิหิตสฺส อเชยฺยตฺตํ
วุตฺตํ ภเวยฺย, น จ สุนิหิโต อชยฺโย อชฺชิโต ๒- เอว หิ โสติ. อนุคจฺฉตีติ
อนุคามิโก, ปรโลกํ คจฺฉนฺตมฺปิ ตตฺถ ตตฺถ ผลปฺปทาเนน น วิชหตีติ อตฺโถ.
         ปหาย คมนีเยสุ เอตํ อาทาย คจฺฉตีติ มรณกาเล ปจฺจุปฏฺฐิเต
สพฺพโภเคสุ ปหาย คมนีเยสุ เอตํ นิธึ อาทาย ปรโลกํ คจฺฉตีติ อยํ กิร
เอตสฺส อตฺโถ. โส ปน น ยุชฺชติ. กสฺมา? โภคานํ อคมนียโต. ปหาตพฺพา
เอว หิ เต เต โภคา, น คมนียา, คมนียา ปน เต เต คติวิเสสา. ยโต ยทิ
เอส อตฺโถ สิยา, ปหาย โภเค คมนีเยสุ คติวิเสเสสุ อิติ วเทยฺย. ตสฺมา
เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ:- "นิธิ วา ฐานา จวตี"ติ เอวมาทินา ปกาเรน
ปหาย มจฺจํ โภเคสุ คจฺฉนฺเตสุ เอตํ อาทาย คจฺฉตีติ. เอโส หิ อนุคามิกตฺตา
ตํ น ปชหตีติ.
         ตตฺถ สิยา "คมนีเยสูติ เอตฺถ คนฺตพฺเพสูติ อตฺโถ, น คจฺฉนฺเตสู"ติ.
ตํ น เอกํสโต คเหตพฺพํ. ยถา หิ "อริยา นิยฺยานิกา"ติ ๓- เอตฺถ นิยฺยาติ
อตฺโถ, น นิยฺยาตพฺพาติ, เอวมิธาปิ คจฺฉนฺเตสูติ อตฺโถ, น คนฺตพฺเพสูติ.
         อถวา ยสฺมา เอส มรณกาเล กสฺสจิ ทาตุกาโม โภเค อามสิตุมฺปิ
น ลภติ, ตสฺมาเนน เต โภคา ปุพฺพํ กาเยน ปหาตพฺพา, ปจฺฉา วิหตาเสน
เจตสา คนฺตพฺพา, อติกฺกมิตพฺพาติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา ปุพฺพํ กาเยน ปหาย
ปจฺฉา เจตสา คมนีเยสุ โภเคสูติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ปุริมสฺมิญฺจ ๔-
อตฺเถ นิทฺธารเณ ภุมฺมวจนํ, ปหาย คมนีเยสุ โภเคสุ เอกเมเวตํ ปุญฺญนิธิโภคํ ๕-
ตโต นีหริตฺวา อาทาย คจฺฉตีติ. ปจฺฉิเมตฺถ ภาเวน ภาวลกฺขเณ ภุมฺมวจนํ.
โภคานํ หิ คมนียภาเวน เอตสฺส นิธิสฺส อาทาย คมนียภาโว ลกฺขียตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อจฺจิตพฺโพ  อจฺจนารโห, สี., อิ. อชิตพฺโพ อชฺชนารโห
@๒ ฉ.ม. อจฺจนีโย. อจฺจิโต สี., อิ. อชฺชนิโย อชฺชิโต
@๓ ที. มหา. ๑๐/๑๔๑/๗๓ ภิกฺขุอปริหานิยธมฺม  ๔ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๕ ฉ.ม. ปุญฺญนิธิวิภวํ, อิ. ปุญฺญนิธิวิภาคํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๐.
                          นวมคาถาวณฺณนา
         เอวํ ภควา อิมสฺส ปุญฺญนิธิโน คมฺภีเร โอทกนฺติเก นิหิตนิธิโต
วิเสสํ ทสฺเสตฺวา ปุน อตฺตโน ภณฺฑคุณสํวณฺณเนน กยิกชนสฺส ๑- อุสฺสาหํ
ชเนนฺโต อุฬารภณฺฑวาณิโช วิย อตฺตนา เทสิตปุญฺญนิธิคุณสํวณฺณเนน ตสฺมึ
ปุญฺญนิธิมฺหิ เทวมนุสฺสานํ อุสฺสาหํ ชเนนฺโต อาห:-
         [๙]  "อสาธารณมญฺเญสํ          อโจราหรโณ นิธิ
               กยิราถ ธีโร ปุญฺญานิ       โย นิธิ อนุคามิโก"ติ.
         ตตฺถ อสาธารณมญฺเญสนฺติ อสาธารโณ อญฺเญสํ, มกาโร
ปทสนฺธิกโร "อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา"ติ อาทีสุ วิย. น โจเรหิ อาหรโณ
อโจราหรโณ, โจเรหิ อาทาตพฺโพ น โหตีติ อตฺโถ. นิธาตพฺโพติ นิธิ. เอวํ
ทฺวีหิ ปุพฺพปเทหิ ๒- ปุญฺญนิธิคุณํ วณฺเณตฺวา ๓- ตโต ทฺวีหิ ตตฺถ อุสฺสาหํ ชเนติ
"กยิราถ ธีโร ปุญฺญานิ, โย นิธิ อนุคามิโก"ติ. ตสฺสตฺโถ:- ยสฺมา
ปุญฺญนิธิ ๔- นาม อสาธารโณ อญฺเญสํ, อโจราหรโณ จ นิธิ โหติ. น เกวลญฺจ
อสาธารโณ อโจราหรโณ จ นิธิ, อปิจ โข ปน ๕- "เอโส นิธิ สุนิหิโต,
อเชยฺโย อนุคามิโก"ติ เอวํ ๖- วุตฺโต โย นิธิ อนุคามิโก, โส จ ยสฺมา
ปุญฺญนิธิเยว โหติ, ๗- ตสฺมา กยิราถ กเรยฺย ธีโร พุทฺธิสมฺปนฺโน ธิติสมฺปนฺโน
จ ปุคฺคโล ปุญฺญานีติ.
                          ทสมคาถาวณฺณนา
         เอวํ ภควา คุณสํวณฺณเน ปุญฺญนิธิมฺหิ เทวมนุสฺสานํ อุสฺสาหํ
ชเนตฺวา อิทานิ เย จ อุสฺสหิตฺวา ตํ ปุญฺญนิธิกิริยาย สมฺปาเทนฺติ, เตสํ โส ยํ
ผลํ เทติ, ตํ สงฺเขปโต ทสฺเสนฺโต อาห:-
         [๑๐] เอส เทวมนุสฺสานํ         สพฺพกามทโท นิธีติ.
         อิทานิ ยสฺมา ปตฺถนาย ปฏิพทฺธิตสฺส สพฺพกามททตฺตํ, น วินา
ปตฺถนํ โหติ. ยถาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. กยชนสฺส  ๒ ฉ.ม., อิ. ปเทหิ  ๓ ฉ.ม., อิ. สํวณฺเณตฺวา ๔ ฉ.ม.,
@อิ. ปุญฺญานิเยว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๑.
         "อากงฺเขยฺย เจ คหปตโย ธมฺมจารี สมจารี `อโห วตาหํ กายสฺส
    เภทา ปรมฺมรณา ขตฺติยมหาสาลานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺยนฺ'ติ, ฐานํ โข
    ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ โส กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา ฯเปฯ อุปปชฺเชยฺย.
    ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส ธมฺมจารี สมจารี ". ๑-
         เอวํ "อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปญฺญาวิมุตฺตึ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา
    สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส
    ธมฺมจารี สมจารี"ติ. ๒-
  ตถา จาห:-
         "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน สมนฺนาคโต,
    สุเตน สมนฺนาคโต, จาเคน สมนฺนาคโต, ปญฺญาย สมนฺนาคโต โหติ,
    ตสฺส เอวํ โหติ `อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา ขตฺติยมหาสาลานํ
    สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺยนฺ'ติ. โส ตํ จิตฺตํ ปทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺฐาติ,
    ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ
    พหุลีกตา ตตฺรูปปตฺติยา สํวตฺตนฺตี"ติ ๓- เอวมาทิ.
         ตสฺมา ตํ ตถา ตถา อากงฺขปริยายํ จิตฺตปทหนาธิฏฺฐานภาวนาปริกฺขารํ
ปตฺถนํ ตสฺส สพฺพกามททตฺเต เหตุํ ทสฺเสนฺโต อาห:-
                "ยํ ยํ เทวาภิปตฺเถนฺติ    สพฺพเมเตน ลพฺภตี"ติ.
                        เอกาทสมคาถาวณฺณนา
         [๑๑]  อิทานิ ยนฺตํ สพฺพํ เอเตน ลพฺภติ, ตํ โอธิโส โอธิโส
ทสฺเสนฺโต "สุวณฺณตา สุสรตา"ติ เอวมาทิคาถาโย อาห.
         ตตฺถ ปฐมคาถาย ตาว สุวณฺณตา นาม สุนฺทรจฺฉวิวณฺณตา
กญฺจนสนฺนิภตจตา, สาปิ เอเตน ปุญฺญนิธินา ลพฺภติ. ยถาห:-
         "ยมฺปิ ภิกฺขเว ตถาคโต ปุริมํ ชาตึ ปุริมํ ภวํ ปุริมํ นิเกตํ ปุพฺเพ
    มนุสฺสภูโต สมาโน อกฺโกธโน อโหสิ อนุปายาสพหุโล, พหุมฺปิ วุตฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๔๒/๓๙๒ สาเลยฺยกสุตฺต  ๒ ม.มู. ๑๒/๔๔๒/๓๙๓
@๓ ม. อุปริ ๑๔/๑๖๑/๑๔๗/ สงฺขารูปปตฺติสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๒.
    สมาโน นาภิสชฺชิ น กุปฺปิ น พฺยาปชฺชิ น ปติตฺถียิ, ๑- น โกปญฺจ
    โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตฺวากาสิ, ทาตา จ อโหสิ สุขุมานํ มุทุกานํ
    อตฺถรณานํ ปาปุรณานํ ๒- โขมสุขุมานํ กปฺปาสิกสุขุมานํ โกเสยฺยสุขุมานํ
    กมฺพลสุขุมานํ. โส ตสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา ฯเปฯ โส
    ตโต จุโต อิตฺถตฺตํ อาคโต สมาโน อิมํ มหาปุริสลกฺขณํ ปฏิลภติ.
    สุวณฺณวณฺโณ โหติ กญฺจนสนฺนิภตโจ"ติ. ๓-
    สุสรตา นาม พฺรหฺมสรตา กรวีกภาณิตา, สาปิ เอเตน ลพฺภติ. ยถาห:-
         "ยมฺปิ ภิกฺขเว ตถาคโต ปุริมํ ชาตึ ปุริมํ ภวํ ปุริมํ นิเกตํ
    ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต สมาโน ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต
    อโหสิ, ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี
    พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา อโหสิ. โส ตสฺส
    กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา ฯเปฯ โส ตโต จุโต อิตฺถตฺตํ อาคโต
    สมาโน อิมานิ เทฺว มหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิลภติ. ปหูตชิโวฺห จ โหติ
    พฺรหฺมสโร จ กรวีกภาณี จา"ติ. ๔-
    สุสณฺฐานาติ สุฏฺฐุ สณฺฐานตา, สมปีตวฏฺฏิตยุตฺตฏฺฐาเนสุ ๕- องฺคปจฺจงฺคานํ
สมปีตวฏฺฏิตภาเวน ๕- สนฺนิเวโสติ วุตฺตํ โหติ. สาปิ เอเตน ลพฺภติ. ยถาห:-
         "ยมฺปิ ภิกฺขเว ตถาคโต ปุริมํ ชาตึ ฯเปฯ ปุพฺเพ มนุสฺสภูโต
    สมาโน พหุชนสฺส อตฺถกาโม อโหสิ หิตกาโม ผาสุกกาโม โยคกฺเขมกาโม
    `กินฺติ เม สทฺธาย วฑฺเฒยฺยุํ, สีเลน สุเตน พุทฺธิยา จาเคน ธมฺเมน
    ปญฺญาย ธนธญฺเญน เขตฺตวตฺถุนา ทฺวิปทจตุปฺปเทหิ ปุตฺตทาเรหิ
    ทาสกมฺมกรโปริเสหิ ญาตีหิ มิตฺเตหิ พนฺธเวหิ วฑฺเฒยฺยุนฺ'ติ, โส ตสฺส
    กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา ฯเปฯ โส ตโต จุโต อิตฺถตฺตํ อาคโต
    สมาโน อิมานิ ตีณิ มหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิลภติ, สีหปุพฺพฑฺฒกาโย จ
    โหติ ปีตนฺตรํโส จ สมวฏฺฏกฺขนฺโธ จา"ติ ๖- เอวมาทิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปติฏฺฐยิ  ๒ ฉ.ม. ปาวุรณานํ  ๓ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๑๘/๑๓๗-๘ ลกฺขณสุตฺต
@๔ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๓๖/๑๕๐  ๕-๕ ฉ.ม. สมจิต..., สี.,อิ. สมุปจิต...
@๖ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๒๔/๑๔๒ ลกฺขณสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๓.
         อิมินา นเยน อิโต ปเรสุปิ อิมินา ปุญฺญนิธินา ปฏิลาภสาธกานิ
สุตฺตปทานิ ตโต ตโต อาเนตฺวา วตฺตพฺพานิ. อติวิตฺถารภเยน ตุ อิทานิ
อวตฺวาว เสสปทานํ ๑- วณฺณนํ กริสฺสามิ.
         สุรูปตาติ เอตฺถ สกลสรีรํ รูปนฺติ เวทิตพฺพํ "อากาโส ปริวาริโต
รูปนฺเตฺว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ อาทีสุ วิย, ตสฺส รูปสฺส สุนฺทรตา  สุรูปตา
นาติทีฆตา นาติรสฺสตา นาติกีสตา นาติถูลตา นาติกาฬตา นจฺโจทาตตาติ
วุตฺตํ โหติ. อาธิปจฺจนฺติ อธิปติภาโว, ขตฺติยมหาสาลาทิภาเวน สามิกภาโวติ
อตฺโถ. ปริวาโรติ อาคาริกานํ สชนปริชนสมฺปตฺติ, อนาคาริกานํ ปริสสมฺปตฺติ,
อาธิปจฺจญฺจ ปริวาโร จ อาธิปจฺจปริวาโร. เอตฺถ จ สุวณฺณตาทีหิ สรีรสมฺปตฺติ,
อาธิปจฺเจน โภคสมฺปตฺติ, ปริวาเรน สชนปริชนสมฺปตฺติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
สพฺพเมเตน ลพฺภตีติ ยนฺตํ "ยํ ยํ เทวาภิปตฺเถนฺติ, สพฺพเมเตน ลพฺภตี"ติ
วุตฺตํ, ตตฺถ อิทมฺปิ ตาว ปฐมํ โอธิโส วุตฺตํ สุวณฺณตาทิ สพฺพเมเตน
ลพฺภตีติ เวทิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
                         ทฺวาทสมคาถาวณฺณนา
         [๑๒] เอวมิมาย คาถาย ปุญฺญานุภาเวน ลภิตพฺพํ รชฺชสมฺปตฺติโต
โอรํ เทวมนุสฺสมฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทุภยํ รชฺชสมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต:-
          "ปเทสรชฺชํ อิสฺสริยํ        จกฺกวตฺติสุขํ ปิยํ
           เทวรชฺชมฺปิ ทิพฺเพสุ       สพฺพเมเตน ลพฺภตี"ติ
อิมํ คาถมาห.
         ตตฺถ ปเทสรชฺชนฺติ เอกทีปมฺปิ สกลํ อปาปุณิตฺวา ปฐวิยา
เอกเมกสฺมึ ปเทสรชฺชํ. อิสฺสรสฺส ภาโว อิสฺสริยํ, อิมินา ทีปจกฺกวตฺติรชฺชํ
ทสฺเสติ. จกฺกวตฺติสุขํ ปิยนฺติ อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาปํ จกฺกวตฺติสุขํ. อิมินา
จาตุรนฺตํ จกฺกวตฺติรชฺชํ ทสฺเสติ. เทเวสุ รชฺชํ เทวรชฺชํ, เอเตน มนฺธาตาทีนํ
มนุสฺสานมฺปิ เทวรชฺชํ ทสฺสิตํ โหติ. อปิ ทิพฺเพสูติ อิมินา เย เต
ทิวิภวตฺตา "ทิพฺพา"ติ วุจฺจนฺติ, เตสุ ทิพฺเพสุ กาเยสุ อุปฺปนฺนานมฺปิ เทวรชฺชํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อติวิตฺถารภเยน ตุ สงฺขิตฺตํ, อิทานิ อวเสสปทานํ...
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๔.
ทสฺเสติ. สพฺพเมเตน ลพฺภตีติ ยนฺตํ "ยํ ยํ เทวาภิปตฺเถนฺติ, สพฺพเมเตน
ลพฺภตี"ติ วุตฺตํ, ตตฺถ อิทํ ทุติยมฺปิ โอธิโส ปเทสรชฺชาทิ สพฺพเมเตน ลพฺภตีติ
เวทิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
                         เตรสมคาถาวณฺณนา
         [๑๓] เอวมิมาย คาถาย ปุญฺญานุภาเวน ลภิตพฺพํ เทวมนุสฺสรชฺชสมฺปตฺตึ
ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทฺวีหิปิ คาถาหิ วุตฺตสมฺปตฺตึ สมาสโต ปุรกฺขตฺวา
นิพฺพานสมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต:-
            "มานุสฺสิกา จ สมฺปตฺติ    เทวโลเก จ ยา รติ
             ยา จ นิพฺพานสมฺปตฺติ    สพฺพเมเตน ลพฺภตี"ติ
อิมํ คาถมาห.
         ตสฺสายํ ปทวณฺณนา:- มนุสฺสานํ อยนฺติ มานุสฺสี, มานุสฺสี เอว
มานุสฺสิกา. สมฺปชฺชนํ สมฺปตฺติ. เทวานํ โลโก เทวโลโก. ตสฺมึ เทวโลเก.
ยาติ อนวเสสปริยาทานํ, รมนฺติ เอตาย อชฺฌตฺตํ อุปฺปนฺนาย พหิทฺธา วา
อุปกรณภูตายาติ รติ, สุขสฺส สุขวตฺถุโน เจตํ อธิวจนํ. ยาติ อนิยตวจนํ.
จสทฺโท ปุพฺพสมฺปตฺติยา สห สมฺปิณฺฑนตฺโถ. นิพฺพานํเยว นิพฺพานสมฺปตฺติ.
         อยํ ปน อตฺถวณฺณนา:- ยา เอสา "สุวณฺณตา"ติอาทีหิ ปเทหิ
มานุสฺสิกา จ สมฺปตฺติ เทวโลเก จ ยา รติ วุตฺตา, สา จ สพฺพา, ยา
จายมปรา สทฺธานุสาริภาวาทิวเสน ปตฺตพฺพา นิพฺพานสมฺปตฺติ, สา จาติ อิทํ
ตติยมฺปิ โอธิโส สพฺพเมเตน ลพฺภตีติ.
         อถวา ยา ปุพฺเพ สุวณฺณตาทีหิ อวุตฺตา "สูรา สติมนฺโต อิธ
พฺรหฺมจริยวาโส"ติ เอวมาทินา ๑- นเยน นิทฺทิฏฺฐา ปญฺญาเวยฺยตฺติยาทิเภทา จ
มานุสฺสิกา สมฺปตฺติ, อปรา เทวโลเก จ ยา ฌานาทิรติ, ยา จ ยถาวุตฺตปฺปการา
นิพฺพานสมฺปตฺติ จาติ อิทมฺปิ ตติยํ โอธิโส สพฺพเมเตน ลพฺภตีติ. เอวเมตฺถ
อตฺถวณฺณนา เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. นวก. ๒๓/๒๒๕ (๒๑)/๔๐๙ ติฐานสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๕.
                         จุทฺทสมคาถาวณฺณนา
         [๑๔] เอวมิมาย คาถาย ปุญฺญานุภาเวน ลภิตพฺพํ สทฺธานุสาริภาวาทิ-
วเสน ปตฺตพฺพํ นิพฺพานสมฺปตฺติมฺปิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตวิชฺชอุภโตภาควิมุตฺติ-
วสีภาววเสนาปิ ปตฺตพฺพํ ตเมว ตสฺส อุปายญฺจ ทสฺเสนฺโต:-
           "มิตฺตสมฺปทมาคมฺม         โยนิโส เจ ปยุญฺชโต
            วิชฺชาวิมุตฺติวสีภาโว       สพฺพเมเตน ลพฺภตี"ติ
อิมํ คาถมาห.
         ตสฺสายํ ปทวณฺณนา:- สมฺปชฺชติ เอตาย คุณวิภูตึ ปาปุณาตีติ
สมฺปทา, มิตฺโต เอว สมฺปทา มิตฺตสมฺปทา, ตํ มิตฺตสมฺปทํ. อาคมฺมาติ นิสฺสาย.
โยนิโสติ อุปาเยน. ปยุญฺชโตติ โยคานุฏฺฐานํ กโรโต. วิชานาติ เอตายาติ
วิชฺชา, วิมุจฺจติ เอตาย, สยํ วา วิมุจฺจตีติ วิมุตฺติ, วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ
วิชฺชาวิมุตฺติโย, วิชฺชาวิมุตฺตีสุ วสีภาโว วิชฺชาวิมุตฺติวสีภาโว.
         อยมฺปน อตฺถวณฺณนา:- ยฺวายํ มิตฺตสมฺปทมาคมฺม สตฺถารํ วา
อญฺญตรํ วา ครุฏฺฐานิยํ สพฺรหฺมจารึ นิสฺสาย ตโต โอวาทญฺจ อนุสาสนิญฺจ
คเหตฺวา ยถานุสิฏฺฐํ  ปฏิปตฺติยา โยนิโส ปยุญฺชโต ปุพฺเพนิวาสาทีสุ ตีสุ วิชฺชาสุ
"ตตฺถ กตมา วิมุตฺติ, จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺติ นิพฺพานญฺจา"ติ ๑- เอวมาคตาย
อฏฺฐสมาปตฺตินิพฺพานเภทาย วิมุตฺติยา จ ตถา ตถา อทนฺธายิตตฺเตน วสีภาโว,
อิทมฺปิ จตุตฺถํ โอธิโส สพฺพเมเตน ลพฺภตีติ.
                         ปณฺณรสมคาถาวณฺณนา
         [๑๕] เอวมิมาย คาถาย ปุพฺเพ กถิตวิชฺชาวิมุตฺติวสีภาวภาคิยปุญฺญา-
นุภาเวน ลภิตพฺพํ เตวิชฺชอุภโตภาควิมุตฺติวเสนาปิ ปตฺตพฺพํ นิพฺพานสมฺปตฺตึ
ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา วิชฺชาวิมุตฺติวสีภาวปฺปตฺตา เตวิชฺชอุภโตภาควิมุตฺตาปิ
เต สพฺเพ ปฏิสมฺภิทาทิคุณวิภูตึ ลภนฺติ, อิมาย จ ปุญฺญสมฺปทาย ตสฺสา
คุณวิภูติยา ปทฏฺฐานวเสน ตถา ตถา สาปิ ลพฺภติ, ตสฺมา ตมฺปิ ทสฺเสนฺโต:-
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๑๓๘๑/๓๐๗
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๖.
              "ปฏิสมฺภิทา วิโมกฺขา จ    ยา จ สาวกปารมี
               ปจฺเจกโพธิ พุทฺธภูมิ      สพฺพเมเตน ลพฺภตี"ติ
อิมํ คาถมาห.
         ยโต สมฺมา กเตน ยา จายํ ธมฺมตฺถนิรุตฺติปฏิภาเณสุ ปเภทคตา
ปญฺญา ปฏิสมฺภิทาติ วุจฺจติ, เย จิเม "รูปี รูปานิ ปสฺสตี"ติ อาทินา ๑- นเยน
อฏฺฐ วิโมกฺขา, ยา จายํ ภควโต สาวเกหิ ปตฺตพฺพา สาวกสมฺปตฺติสาธิกา
สาวกปารมี, ยา จ สยมฺภูภาวสาธิกา ปจฺเจกโพธิ, ยา จ สพฺพสตฺตุตฺตมภาวสาธิกา
พุทฺธภูมิ, อิทมฺปิ ปญฺจมํ โอธิโส สพฺพเมเตน ลพฺภตีติ เวทิตพฺพํ.
                         โสฬสมคาถาวณฺณนา
        [๑๖] เอวํ ภควา ยนฺตํ "ยํ ยํ เทวาภิปตฺเถนฺติ สพฺพเมเตน
ลพฺภตี"ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาหิ ปญฺจหิ คาถาหิ โอธิโส โอธิโส ทสฺเสตฺวา อิทานิ
สพฺพเมวิทํ สพฺพกามททนิธิสญฺญิตํ ปุญฺญสมฺปทํ ปสํสนฺโต:-
              "เอวํ มหตฺถิกา เอสา       ยทิทํ ปุญฺญสมฺปทา
               ตสฺมา ธีรา ปสํสนฺติ        ปณฺฑิตา กตปุญฺญตนฺ"ติ
อิมาย คาถาย เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ.
         ตสฺสายํ ปทวณฺณนา:- เอวนฺติ  อตีตตฺถนิทสฺสนํ. มหนฺโต อตฺโถ
อสฺสาติ มหตฺถิกา, มหโต อตฺถาย สํวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ, มหิทฺธิกาติปิ ปาโฐ.
เอสาติ อุทฺเทสวจนํ, เตน "ยสฺส ทาเนน สีเลนา"ติ อิโตปฺปภูติ ยาว "กยิราถ
ธีโร ปุญฺญานี"ติ วุตฺตํ ปุญฺญสมฺปทํ อุทฺทิสติ. ยทิทนฺติ อภิมุขกรณตฺเถ
นิปาโต, เตน เอสาติ อุทฺทิฏฺฐํ นิทฺทิสิตุํ ยา เอสาติ อภิมุขํ กโรติ. ปุญฺญานํ
สมฺปทา ปุญฺญสมฺปทา. ตสฺมาติ การณวจนํ. ธีราติ ธิติมนฺโต. ปสํสนฺตีติ
วณฺณยนฺติ. ปณฺฑิตาติ  ปญฺญาสมฺปนฺนา. กตปุญฺญตนฺติ กตปุญฺญภาวํ.
         อยมฺปน อตฺถวณฺณนา:- อิติ ภควา สุวณฺณตาทิพุทฺธภูมิปริโยสานํ
ปุญฺญสมฺปทานุภาเวน อธิคนฺตพฺพมตฺถํ  วณฺณยิตฺวา อิทานิ ตเมวตฺถํ สมฺปิณฺฑิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ที. มหา. ๑๐/๑๒๙/๖๓, ที. ปาฏิ. ๑๑/๓๕๘/๒๗๑ อฏฺฐธมฺมา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๐๗.
ทสฺเสนฺโต เตเนวตฺเถน ยถาวุตฺตปฺปการาย ปุญฺญสมฺปทาย มหตฺถิกตฺตํ นิโรเปนฺโต ๑-
อาห:- เอวํ มหโต อตฺถสฺส อาวหเนน มหตฺถิกา เอสา, ยทิทํ มยา "ยสฺส
ทาเนน สีเลนา"ติ อาทินา นเยน เทสิตา ปุญฺญสมฺปทา, ตสฺมา มาทิสา สตฺตานํ
หิตสุขาวหาย ธมฺมเทสนาย อกิลาสุตาย ยถาภูตญาเณน ๒- จ ธีรา ปณฺฑิตา
"อสาธารณมญฺเญสํ, อโจราหรโณ นิธี"ติ อาทีหิ อิธ วุตฺเตหิ จ, อวุตฺเตหิ จ
"มา ภิกฺขเว ปุญฺญานํ ภายิตฺถ, สุขสฺเสตํ ภิกฺขเว อธิวจนํ, ยทิทํ ปุญฺญานี"ติ *-
อาทีหิ ๓- วจเนหิ อเนกาการโวการํ กตปุญฺญตํ ปสํสนฺติ, น ปกฺขปาเตนาติ.
         เทสนาปริโยสาเน โส อุปาสโก พหุชเนหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล
ปติฏฺฐาสิ, โส จ รญฺโญ ปเสนทิโกสลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตมตฺถํ
อาโรเจสิ, ราชา อติวิย ตุฏฺโฐ หุตฺวา "สาธุ คหปติ, สาธุ โข ตฺวํ
คหปติ มาทิเสหิปิ อหรณียํ ๔- นิธึ นิเธสี"ติ สมฺภาเวตฺวา ๕- ตสฺส มหนฺตํ
ปูชมกาสีติ.
                    ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถาย
                      นิธิกณฺฑสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                            ---------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ถุนนฺโต  ๒ ฉ.ม., อิ. ยถาภูตคุเณน
@* ปาลิ. ปุญฺญานนฺติ  ๓ องฺ. สตฺตก. ๒๓/๕๙/๙๐ (สฺยา), ขุ. อิติ. ๒๕/๒๒/๒๔๕
@๔ ฉ.ม., อิ. อนาหรณียํ  ๕ ฉ.ม. สํราเธตฺวา

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๗ หน้า ๑๙๗-๒๐๗.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=17&A=5216&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=17&A=5216&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=9
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=195
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=206
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=206
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25