บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
อุจฺฉาเทนฺติ, เอวรูปํ อุจฺฉาทนํ น วฏฺฏติ. ปุญฺญวนฺเต ปน ทารเก อูรูสุ นิปชฺชาเปตฺวา เตเลน มคฺเขตฺวา หตฺถปาทอูรุนาภิอาทีนํ สณฺฐานสมฺปาทนตฺถํ ปริมทฺทนฺติ, เอวรูปํ ปริมทฺทนํ น วฏฺฏติ. นหาปนนฺติ เตสํเยว ทารกานํ คนฺธาทีหิ นฺหาปนํ ๑- วิย. สมฺพาหนนฺติ มหามลฺลานํ วิย หตฺถปาเท มุคฺคราทีหิ ปหริตฺวา พาหุวฑฺฒนํ. อาทาสนฺติ ยํ กิญฺจิ อาทาสํ ปริหริตุํ น วฏฺฏติ. อญฺชนนฺติ อลงฺการญฺชนเมว. มาลาติ พทฺธมาลา วา อพทฺธมาลา วา. วิเลปนนฺติ ยํ กิญจิ ฉวิราคกรณํ. มุขจุณฺณกํ มุขาเลปนนฺติ มุเข กาฬปิฬกาทีนํ หรณตฺถาย มตฺติกกกฺกํ เทนฺติ, เตน โลหิเต จลิเต สาสปกกฺกํ เทนฺติ, เตน โทเส ขาทิเต ติลกกฺกํ เทนฺติ, เตน โลหิเต สนฺนิสินฺเน หลิทฺทิกกฺกํ เทนฺติ, เตน ฉวิวณฺเณ อารูเฬฺห มุขจุณฺณเกน มุขํ จุณฺเณนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติ. หตฺถพนฺธาทีสุ หตฺเถ วิจิตฺรสงฺขกปาลาทีนิ ๒- พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ, ตํ วา อญฺญํ วา สพฺพมฺปิ หตฺถาภรณํ น วฏฺฏติ. อปเร สิขํ พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ, สุวณฺณจิรกมุตฺตาลตาทีหิ จ ตํ ปริกฺขิปนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติ. อปเร จตุหตฺถํ ทณฺฑํ วา อญฺญํ วา ปน อลงฺกตทณฺฑกํ คเหตฺวา วิจรนฺติ, ตถา อิตฺถีปุริสรูปาทิวิจิตฺตํ เภสชฺชนาฬิกํ สุปริกฺขิตฺตํ วามปสฺเส โอลคฺคิตํ, อปเร กณฺณิกรตนปริกฺขิตฺตโกสํ อติติขิณํ อสึปิ, ๓- ปญฺจวณฺณสุตฺตสิพฺพิตํ มกรทนฺตกาทิวิจิตฺตํ ฉตฺตํ, สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรา โมรปิญฺชาทิปริกฺขิตฺตา อุปาหนา, เกจิ รตนมตฺตายามํ จตุรงฺคุลวิตฺถตํ เกสนฺตปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา เมฆมุเข วิชฺชุลตํ วิย นลาเฏ อุณฺหีสปตฺตํ พนฺธนฺติ, จูฬามณึ ธาเรนฺติ, จามรวาลวีชนึ ธาเรนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติ. [๑๗] อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตา กถาติ ติรจฺฉานกถา. ตตฺถ ราชานํ อารพฺภ "มหาสมฺมโต, มนฺธาตา, ธมฺมาโสโก เอวํมหานุภาโว"ติ อาทินา นเยน ปวตฺตา กถา ราชกถา. เอส นโย โจรกถาทีสุ. เตสุ "อสุโก ราชา อภิรูโป ทสฺสนีโย"ติ อาทินา นเยน เคหสิตกถาว @เชิงอรรถ: ๑ ม. นฺหาปนํ วิย นหาปนํ ๒ ก. วิจิตฺรสํขกปาลาทีหิ ๓ ฉ.ม. อสึ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๕.
ติรจฺฉานกถา โหติ. "โสปิ นาม เอวํมหานุภาโว ขยํ คโต"ติ เอวํ ปวตฺตา ปน กมฺมฏฺฐานภาเว ติฏฺฐติ. โจเรสุปิ "มูลเทโว เอวํมหานุภาโว. เมฆมาโล เอวํมหานุภาโว"ติ เตสํ กมฺมํ ปฏิจฺจ "อโห สูรา"ติ เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถา. ยุทฺเธปิ ภารตยุทฺธาทีสุ "อสุเกน อสุโก เอวํ มาริโต เอวํ วิทฺโธ"ติ กามสฺสาทวเสเนว กถา ติรจฺฉานกถา. "เตปิ นาม ขยํ คตา"ติ เอวํ ปวตฺตา ปน สพฺพตฺถ กมฺมฏฺฐานเมว โหติ. อปิจ อนฺนาทีสุ "เอวํ วณฺณวนฺตํ คนฺธวนฺตํ รสวนฺตํ ผสฺสสมฺปนฺนํ ขาทิมฺหา ภุญฺชิมฺหา"ติ กามสฺสาทวเสน กเถตุํ น วฏฺฏติ. สาตฺถกํ ปน กตฺวา "ปุพฺเพ เอวํ วณฺณาทิสมฺปนฺนํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ สยนํ มาลํ คนฺธํ สีลวนฺตานํ อทมฺหา, เจติเย ปูชํ อกริมฺหา"ติ กเถตุํ วฏฺฏติ. ญาติกถาทีสุ ปน "อมฺหากํ ญาตกา สูรา สมตฺถา"ติ วา "ปุพฺเพ มยํ เอวํ วิจิเตฺรหิ ยาเนหิ วิจริมฺหา"ติ วา อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ. สาตฺถกํ ปน กตฺวา "เตปิ โน ญาตกา ขยํ คตา"ติ วา "ปุพฺเพ มยํ เอวรูปา อุปาหนา สํฆสฺส อทมฺหา"ติ วา กถิตพฺพํ. ๑- คามกถาปิ สุนิวิฏฺฐทุนฺนิวิฏฺฐสุภิกฺขทุพฺภิกฺขาทิวเสน วา "อสุกคามวาสิโน สูรา สมตฺถา"ติ วา เอวํ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ. สาตฺถกมฺปน กตฺวา "สทฺธา ปสนฺนา"ติ วา "ขยวยํ คตา"ติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติ. นิคมนครชนปทกถาสุปิ เอเสว นโย. อิตฺถีกถาปิ วณฺณสณฺฐานาทีนิ ปฏิจฺจ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, "สทฺธา ปสนฺนา ขยวยํ คตา"ติ เอวเมว วฏฺฏติ. สูรกถาปิ "นนฺทมิตฺโต ๒- นาม โยโธ สูโร อโหสี"ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ. "สทฺโธ อโหสิ ขยํ คโต"ติ เอวเมว วฏฺฏติ. วิสิขากถาปิ "อสุกา วิสิขา สุนิวิฏฺฐา ทุนฺนิวิฏฺฐา สูรา สมตฺถา"ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ. "สทฺธา ปสนฺนา ขยวยํ คตา"ติ เอวเมว วฏฺฏติ. กุมฺภฏฺฐานกถาติ อุทกฏฺฐานกถา, อุทกติตฺถกถาติ วุจฺจติ, กุมฺภทาสีกถา วา, สาปิ "ปาสาทิกา นจฺจิตุํ คายิตุํ เฉกา"ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ. "สทฺธา ปสนฺนา"ติ อาทินา นเยเนว วฏฺฏติ. ปุพฺพเปตกถาติ อตีตญาติกถา. ตตฺถ ตตฺถ ๓- วตฺตมานญาติกถาสทิโส จ วินิจฺฉโย. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กเถตุํ วฏฺฏติ ๒ ฉ.ม.อิ. นนฺทิมิตฺโต ๓ ฉ.ม.อิ. ตตฺถ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๖.
นานตฺตกถาติ ปุริมปจฺฉิมกถาหิ วิมุตฺตา อวเสสา นานาสภาวา นิรตฺถกกถา. โลกกฺขายิกาติ "อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต? อสุเกน นาม นิมฺมิโต. กาโก เสโต อฏฺฐีนํ เสตตฺตา. พลากา ๑- รตฺตา โลหิตสฺส รตฺตตฺตา"ติ เอวมาทิกา โลกายตวิตณฺฑสลฺลาปกถา. สมุทฺทกฺขายิกา นาม "กสฺมา สมุทฺโท สาคโร? สาครเทเวน ขโต, ตสฺมา สาคโร. `ขโต เม'ติ หตฺถมุทฺธาย สยํ นิเวทิตตฺตา สมุทฺโท"ติ เอวมาทิกา นิรตฺถกสมุทฺทกฺขายนกถา. ๒- ภโวติ วุฑฺฒิ. อภโวติ หานิ. "อิติ ภโว, อิติ อภโว"ติ ยํ วา ตํ วา นิรตฺถกการณํ วตฺวา ปวตฺติตกถา ๓- อิติภวาภวกถา. [๑๘] วิคฺคาหิกกถาติ วิคฺคหกถา สารมฺภกถา. ตตฺถ สหิตํ เมติ มยฺหํ วจนํ สหิตํ สิลิฏฺฐํ, อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตนฺติ อตฺโถ. อสหิตนฺเตติ ตุยฺหํ วจนํ อสหิตํ อสิลิฏฺฐํ. อธิจิณฺณนฺเต วิปฺปราวตฺตนฺติ ยํ ตุยฺหํ ทีฆรตฺตาจิณฺณวเสน สุปฺปคุณํ, ตํ มยฺหํ เอกวจเนเนว วิปฺปราวตฺตํ ปริวตฺติตฺวา ฐิตํ, น กิญฺจิ ชานาสีติ อตฺโถ. อาโรปิโต เต วาโทติ มยา ตว วาเท โทโส ๔- อาโรปิโต. จร วาทปฺปโมกฺขายาติ โทสโมจนตฺถํ จร วิจร, ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา สิกฺขาติ อตฺโถ. นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสีติ อถ สยํ ปโหสิ, อิทานิเยว นิพฺเพเฐหีติ. [๑๙] ทูเตยฺยกถายํ อิธ คจฺฉาติ อิโต อสุกํ นาม ฐานํ คจฺฉ. อมุตร คจฺฉาติ ตโต อสุกํ นาม ฐานํ คจฺฉ. อิทํ หราติ อิโต อิทํ นาม หร. อมุตฺร อิทํ อาหราติ อสุกฏฺฐานโต อิทํ นาม อิธ อาหร. สงฺเขปโต ปน อิทํ ทูเตยฺยํ นาม ฐเปตฺวา ปญฺจ สหธมฺมิเก รตนตฺตยสฺส อุปการปฏิสํยุตฺตญฺจ คิหิสาสนํ อญฺเญสํ น วฏฺฏติ. [๒๐] กุหกาติ อาทีสุ ติวิเธน กุหกวตฺถุนา โลกํ กุหยนฺติ วิมฺหาปยนฺตีติ กุหกา. ลาภสกฺการตฺถิกา หุตฺวา ลปนฺตีติ ลปกา. นิมิตฺตํ สีลเมเตสนฺติ เนมิตฺตกา. นิปฺเปโส สีลเมเตสนฺติ นิปฺเปสิกา. ลาเภน ลาภํ นิชิคึสนฺติ มคฺคนฺติ ปริเยสนฺตีติ ลาเภน ลาภํ นิชิคึสิตาโร, กุหนา ลปนา เนมิตฺตกตา นิปฺเปสิกตา @เชิงอรรถ: ๑ ม. พกา ๒ ฉ.ม.อิ. นิรตฺถกา... @๓ อิ. ปวตฺติตา กถา ๔ สี. ตว โทโส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๗.
ลาเภน ลาภํ นิชิคึสนตาติ เอตาหิ สมนฺนาคตานํ ปุคฺคลานํ เอตํ อธิวจนํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาเรน ปเนตา กุหนาทิกา วิสุทฺธิมคฺเค สีลนิทฺเทเสเยว ปาลิญฺจ อฏฺฐกถญฺจ อาหริตฺวา ปกาสิตาติ. เอตฺตาวตา มชฺฌิมสีลํ นิฏฺฐิตํ โหติ. มหาสีลวณฺณนา [๒๑] อิโต ปรํ มหาสีลํ โหติ. องฺคนฺติ หตฺถปาทาทีสุ เยน เกนจิ เอวรูเปน องฺเคน สมนฺนาคโต ทีฆายุ ยสวา โหตีติ อาทินยปฺปวตฺตํ องฺคสตฺถํ. นิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตสตฺถํ. ปณฺฑุราชา กิร ติสฺโส มุตฺตาโย มุฏฺฐิยํ กตฺวา เนมิตฺตกํ ปุจฺฉิ "กึ เม หตฺเถ"ติ? โส อิโตจิโต จ วิโลเกสิ, ตสฺมึ จ สมเย ฆรโคลิกาย มกฺขิกา คยฺหนฺตี มุตฺตา, โส "มุตฺตา"ติ อาห. ปุน "กตี"ติ ปุฏฺโฐ กุกฺกุฏสฺส ติกฺขตฺตุํ วสฺสนฺตสฺส ๑- สทฺทํ สุตฺวา "ติสฺโส"ติ อาห. เอวํ ตํ ตํ อาทิสิตฺวา นิมิตฺตมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. อุปฺปาตนฺติ อสนิปาตาทีนํ มหนฺตานํ อุปฺปาตํ, ๒- ตํ หิ ทิสฺวา "อิทํ ภวิสฺสติ, เอวํ ภวิสฺสตี"ติ อาทิสนฺติ. สุปินนฺติ โย ปุพฺพณฺหสมเย สุปินํ ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหติ. โย อิทํ นาม ปสฺสติ, ตสฺส อิทํ นาม โหตี"ติ อาทินา นเยน สุปินกํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ. ลกฺขณนฺติ "อิมินา ลกฺขเณน สมนฺนาคโต ราชา โหติ, อิมินา อุปราชา"ติ อาทิกํ. มูสิกจฺฉินฺนนฺติ อุนฺทูรขายิตํ. เตนาปิ หิ อหเต วา วตฺเถ, อนหเต วา วตฺเถ, อิโต ปฏฺฐาย เอวํ ฉินฺเน อิทํ นาม โหตีติ อาทิสนฺติ. อคฺคิโหมนฺติ เอวรูเปน ทารุนา เอวํ หุเต อิทํ นาม โหตีติ อคฺคิชุหนํ. ทพฺพิโหมาทีนีปิ อคฺคิโหมาเนว, เอวรูปาย ทพฺพิยา เอทิเสหิ กณาทีหิ หุเต อิทํ นาม โหตีติ เอวํ ปวตฺติวเสน วิสุํ วุตฺตานิ. ตตฺถ กโณติ กุณฺฑโก. ตณฺฑุลาติ สาลิอาทีนํ เจว ติณชาตีนญฺจ ตณฺฑุลา. สปฺปีติ โคสปฺปิอาทิกํ. เตลนฺติ ติลเตลาทิกํ. สาสปาทีนิ ปน มุเขน คเหตฺวา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปนํ, วิชฺชํ ปริชปฺปิตฺวา ชุหนํ วา มุขโหมํ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. รวนฺตสฺส ๒ ฉ.ม. อุปฺปติตํ, สี. อุปฺปาทํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๘.
ทกฺขิณกฺขกชณฺณุโลหิตาทีหิ ชุหนํ โลหิตโหมํ. องฺควิชฺชาติ ปุพฺเพ องฺคเมว ทิสฺวา พฺยากรณวเสน องฺคํ วุตฺตํ, อิธ องฺคุลฏฺฐึ ๑- ทิสฺวา วิชฺชํ ปริชปฺปิตฺวา "อยํ กุลปุตฺโต ธนวา โน วา, สิริสมฺปนฺโน วา โน วา"ติ อาทิ พฺยากรณวเสน องฺควิชฺชา วุตฺตา. วตฺถุวิชฺชาติ ฆรวตฺถุอารามวตฺถาทีนํ คุณโทสสลฺลกฺขณวิชฺชา. มตฺติกาทิวิเสสํ ทิสฺวาปิ หิ วิชฺชํ ปริชปฺปิตฺวา เหฏฺฐา ปฐวิยํ ตึสรตนมตฺเต อากาเส จ อสีติรตนมตฺเต ปเทเส จ คุณโทสํ ปสฺสนฺติ. ขตฺตวิชฺชาติ อชฺเฌยฺยมาสุรกฺขราชสตฺถาทินีติสตฺถํ. ๒- สิววิชฺชาติ สุสาเน ปวิสิตฺวา ๓- สนฺติกรณวิชฺชา, สิงฺคาลรุตวิชฺชาติปิ วทนฺติ. ภูตวิชฺชาติ ภูตเวชฺชมนฺโต. ภูริวิชฺชาติ ภูมิฆเร ๔- วสนฺเตน อุคฺคเหตพฺพมนฺโต. อหิวิชฺชาติ สปฺปทฏฺฐติกิจฺฉนวิชฺชา เจว สปฺปวหานวิชฺชา จ. วิสวิชฺชาติ ยาย ปุราณวิสํ วา รกฺขนฺติ, นววิสํ วา รกฺขนฺติ, นววิสํ วา กโรนฺติ วิสมนฺตรเมว ๕- วา. วิจฺฉิกวิชฺชาติ วิจฺฉิกทฏฺฐติกิจฺฉนวิชฺชา. มูสิกวิชฺชายปิ เอเสว นโย. สกุณวิชฺชาติ สปกฺขกอปกฺขกทฺวิปทจตุปฺปทานํ รุตคตาทิวเสน สกุณญาณํ. วายสวิชฺชาติ กากรุตญาณํ, ตํ วิสุํเยว สตฺถํ ตสฺมา วิสุํ วุตฺตํ. ปกฺกชฺฌานนฺติ ปริปากคตจินฺตา, อิทานิ "อยํ เอตฺตกํ ชีวิสฺสติ, อยํ เอตฺตกนฺ"ติ เอวมฺปวตฺตํ อาทิฏฺฐญาณนฺติ ๖- อตฺโถ. สรปริตฺตานนฺติ สรรกฺขณํ, ยถา อตฺตโน อุปริ น อาคจฺฉติ, เอวํ กรณวิชฺชา. มิคจกฺกนฺติ อิทํ สพฺพสงฺคาหิกํ สพฺพสกุณจตุปฺปทานํ รุตญาณวเสน วุตฺตํ. [๒๒] มณิลกฺขณาทีสุ เอวรูโป "มณิ ปสฏฺโฐ, เอวรูโป อปฺปสฏฺโฐ, สามิโน อาโรคฺยอิสฺสริยาทีนํ เหตุ โหติ, น โหตี"ติ เอวํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน มณิอาทีนํ ลกฺขณํ อนุยุตฺตา วิหรนฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถ อาวุธนฺติ ฐเปตฺวา อสิอาทีนิ อวเสสํ อาวุธํ. อิตฺถีลกฺขณาทีนิปิ ยมฺหิ กุเล เต อิตฺถีปุริสาทโย วสนฺติ, ตสฺส วุฑฺฒิหานิวเสเนว เวทิตพฺพานิ. อชลกฺขณาทีสุ ปน "เอวรูปานํ อชาทีนํ มํสํ ขาทิตพฺพํ, เอวรูปานํ น ขาทิตพฺพนฺ"ติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. องฺคลฏฺฐึ ๒ สี. องฺเคยฺย..., ฉ.ม. อพฺเภยฺย...สตฺถาทิสตฺถํ @๓ อิ. ปริวสิตฺวา ๔ ฉ.ม.อิ. ภูริฆเร ๕ ฉ.ม. วิสวนฺตเมว, สี. วิสตนฺตเมว @๖ สี. อริฏฺฐํ ญาณนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๙.
อปิเจตฺถ โคธาลกฺขเณ จิตฺตกมฺมปิลนฺธนาทีสุปิ เอวรูปาย โคธาย สติ อิทํ นาม โหตีติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. อิทํ เจตฺถ วตฺถุ:- เอกสฺมึ กิร วิหาเร จิตฺตกมฺเมน ๑- โคธํ อคฺคึ ธมฺมานํ อกํสุ, ตโต ปฏฺฐาย ภิกฺขูนํ มหาวิวาโท ชาโต. เอโก อาคนฺตุกภิกฺขุ ตํ ทิสฺวา มกฺเขสิ, ตโต ปฏฺฐาย วิวาโท มนฺทีภูโต โหติ. กณฺณิกาลกฺขณํ ปิลนฺธนกณฺณิกายปิ เคหกณฺณิกายปิ วเสน เวทิตพฺพํ. กจฺฉปลกฺขณํ โคธาลกฺขณสทิสเมว. มิคลกฺขณํ สพฺพสงฺคาหิกํ สพฺพจตุปฺปทานํ ลกฺขณวเสน วุตฺตํ. [๒๓] รญฺญํ นิยฺยานํ ภวิสฺสตีติ "อสุกทิวเสน อสุกนกฺขตฺเตน อสุกสฺส นาม รญฺโญ นิคฺคมนํ ภวิสฺสตี"ติ เอวํ ราชูนํ ปวาสคมนํ ๒- พฺยากโรติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. เกวลํ ปเนตฺถ อนิยฺยานนฺติ วิปฺปวุตฺถานํ ปุน อาคมนํ. อพฺภนฺตรานํ รญฺญํ อุปยานํ ภวิสฺสติ, พาหิรานํ รญฺญํ อปยานนฺติ "อนฺโตนคเร อมฺหากํ ราชา ปฏิวิรุทฺธํ พหิราชานํ อุปสงฺกมิสฺสติ, ตโต ตสฺส ปฏิกฺกมนํ ภวิสฺสตี"ติ เอวํ รญญํ ๓- อุปยานาปยานํ พฺยากโรติ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. ชยปราชยา ปากฏาเยว. [๒๔] จนฺทคฺคาหาทโย "อสุกทิวเส ราหุ จนฺทํ คเหสฺสตี"ติ พฺยากรณวเสเนว เวทิตพฺพา. อปิจ นกฺขตฺตสฺส องฺคารกาทิคฺคหณสมาโยโคปิ นกฺขตฺตคฺคาโหเยว. อุกฺกาปาโตติ อากาสโต อุกฺกานํ ปตนํ. ทิสาฑาโหติ ทิสากาลุสิยํ อคฺคิสิขธูมสิขาทีหิ อากุลภาโว วิย. เทวทุนฺทุภีติ สุกฺขวลาหกคชฺชนํ. อุคฺคมนนฺติ อุทยํ. โอคฺคมนฺติ อตฺถงฺคมนํ. สํกิเลสนฺติ อวิสุทฺธตา. โวทานนฺติ วิสุทฺธตา. เอวํ วิปาโกติ โลกสฺส เอวํ วิวิธสุขทุกฺขาวโห. [๒๕] สุวุฏฺฐิกาติ เทวสฺส สมฺมาธารานุปฺปเวจฺฉนํ. ทุพฺพุฏฺฐิกาติ อวคฺคาโห, วสฺสมนฺโทติ ๔- วุตฺตํ โหติ. มุทฺทาติ หตฺถมุทฺทา. คณนา วุจฺจติ อจฺฉิทฺทกคณนา. สงฺขานนฺติ สงฺกลนปฏุปฺปาทนาทิวเสน ๕- ปิณฺฑคณนา. ยสฺส สา ปคุณา โหติ, โส รุกฺขํปิ ทิสฺวา "เอตฺตกานิ เอตฺถ ปณฺณานี"ติ ชานาติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. จิตฺตกมฺเม. ๒ ม. สงฺคามคมนํ ๓ อิ. รญฺโญ @๔ ฉ.ม.อิ. วสฺสวิพนฺโธ ๕ ฉ. สงฺกลนสฏุปฺปาทนาทิวเสน. ม....สทุปฺปาทนาทิวเสน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๐.
กาเวยฺยนฺติ "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว กวี. กตเม จตฺตาโร? จินฺตากวิ สุตกวิ อตฺถกวิ ปฏิภาณกวี"ติ ๑- อิเมสํ จตุนฺนํ กวีนํ อตฺตโน จินฺตาวเสน วา "เวสฺสนฺตโร นาม ราชา อโหสี"ติ อาทีนิ สุตฺวา สุตวเสน วา "อิมสฺส อยํ อตฺโถ, เอวนฺตํ โยเชสฺสามี"ติ เอวํ อตฺถวเสน วา กิญฺจิเทว ทิสฺวา "ตปฺปฏิภาคํ กตฺตพฺพํ กริสฺสามี"ติ เอวํ ฐานุปฺปตฺติกปฏิภาณวเสน วา ชีวิกตฺถาย กพฺยกรณํ. ๒- โลกายตํ วุตฺตเมว. [๒๖] อาวาหนํ นาม อิมสฺส ทารกสฺส อสุกกุลโต อสุกนกฺขตฺเตน ทาริกํ อาเนถาติ อาวาหกรณํ. วิวาหนนฺติ อิมํ ทาริกํ อสุกสฺส นาม ทารกสฺส อสุกนกฺขตฺเตน เนถ, ๓- เอวมสฺส วุฑฺฒิ ภวิสฺสตีติ วิวาหกรณํ. สํวทนนฺติ สํวทนํ ๔- นาม อชฺช นกฺขตฺตํ สุนฺทรํ, อชฺเชว สมคฺคา โหถ, อิติ โว วิโยโค น ภวิสฺสตีติ เอวํ สมคฺคกรณํ. วิวทนํ ๕- นาม สเจ วิโยชิตุกามตฺถ, อชฺเชว วิยุชฺชถ, อิติ โว ปุน สํโยโค น ภวิสฺสตีติ เอวํ วิโยคกรณํ. สํกิรณนฺติ อุทฺธารํ ๖- วา อิณํ วา ทินฺนํ ธนํ อชฺช สงฺกฑฺฒถ, อชฺช สงฺกฑฺฒิตํ หิ ตํ ถาวรํ โหตีติ เอวํ ธนปิณฺฑาปนํ. วิกิรณนฺติ สเจ ปโยคอุทฺธาราทิวเสน ธนํ ปโยชิตุกามตฺถ, อชฺช ปโยชิตํ ทิคุณจตุคุณํ โหตีติ เอวํ ปโยชนํ ปโยชาปนํ. สุภคกรณนฺติ ปิยมนาปกรณํ วา สสฺสิรีกกรณํ วา. ทุพฺภคกรณนฺติ ตพฺพิปรีตํ. วิรุทฺธคพฺภกรณนฺติ วิรุทฺธสฺส วิลีนสฺส อฏฺฐิตสฺส วินสฺสมานสฺส ๗- คพฺภสฺส กรณํ. ปุน อวินาสาย เภสชฺชทานนฺติ อตฺโถ. คพฺโภ หิ วาเตน ปาณเกหิ กมฺมุนา จาติ ตีหิ การเณหิ วินสฺสติ. ตตฺถ วาเตน วินสฺสนฺเต นิพฺพาปนียํ สีตลํ เภสชฺชํ เทติ, ปาณเกหิ นสฺสนฺเต ปาณกานํ ปฏิกมฺมํ กโรติ, กมฺมุนา นสฺสนฺเต ปน พุทฺธาปิ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกนฺติ. ชิวฺหานิพนฺธนนฺติ มนฺเตน ชิวฺหาย พนฺธกรณํ. ๘- หนุสํหนนนฺติ มุขพนฺธนมนฺเตน ยถา หนุกํ จาเลตุํ น สกฺโกนฺติ, เอวํ พนฺธกรณํ. หตฺถาภิชปฺปนนฺติ หตฺถานํ ปริวตฺตนตฺถํ มนฺตชปฺปนํ. ตสฺมึ กิร มนฺเต สตฺตปทนฺตเร @เชิงอรรถ: ๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓๑/๒๕๗ กวิสุตฺต ๒ อิ. กพฺพกรณํ, ก. กตฺตพฺพกรณํ @๓ ฉ.ม.อิ. เทถ ๔ ฉ.ม. สํวรณํ ๕ ฉ.ม. วิวรณํ ๖ ฉ.ม. อุฏฺฐานํ @๗ ก.ม. มตสฺส ๘ สี.อิ. ถทฺธกรณํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๑.
ฐตฺวา ชปฺปิเต อิตโร หตฺเถ ปริวตฺเตตฺวา ขิปติ. กณฺณชปฺปนนฺติ กณฺเณหิ สทฺทํ อสฺสวนตฺถาย วิชฺชาย ชปฺปนํ. ตํ กิร ชปฺเปตฺวา วินิจฺฉยฏฺฐาเน ยํ อิจฺฉติ, ตํ ภณติ, ปจฺจตฺถิโก น ตํ สุณาติ, ตโต ปฏิวจนํ สมฺปาเทตุํ น สกฺโกติ. อาทาสปญฺหนฺติ อาทาเส เทวตํ โอตาเรตฺวา ปญฺหาปุจฺฉนํ. ๑- กุมารีปญฺหนฺติ กุมาริกาย สรีเร เทวตํ โอตาเรตฺวา ปญฺหาปุจฺฉนํ. เทวปญฺหนฺติ ทาสิยา ๒- สรีเร เทวตํ โอตาเรตฺวา ปญฺหาปุจฺฉนํ. อาทิจฺจุปฏฺฐานนฺติ ชีวิกตฺถาย อาทิจฺจปาริจริยา. มหตุปฏฺฐานนฺติ ตเถว มหาพฺรหฺมปาริจริยา. อพฺภุชฺชลนนฺติ มนฺเตน มุขโต อคฺคิชาลานีหรณํ. สิริวฺหายนนฺติ "เอหิ สิริ, มยฺหํ สิเร ๓- ปติฏฺฐาหี"ติ เอวํ สิเรน สิริยา อวฺหายนํ. [๒๗] สนฺติกมฺมนฺติ เทวฏฺฐานํ คนฺตฺวา "สเจ เม อิทํ นาม สมิชฺฌิสฺสติ, ตุมฺหากํ อิมินา จ อิมินา จ อุปหารํ กริสฺสามี"ติ สมิทฺธกาเล กตฺตพฺพํ สนฺติปฏิสฺสวกมฺมํ. ตสฺมึ ปน สมิทฺเธ ตสฺส กรณํ ปณิธิกมฺมํ นาม. ภูริกมฺมนฺติ ภูมิฆเร วสิตฺวา คหิตมนฺตสฺส ปโยคกรณํ. วสฺสกมฺมํ โวสฺสกมฺมนฺติ เอตฺถ วสฺโสติ ปุริโส, โวสฺโสติ ปณฺฑโก. อิติ โวสฺสสฺส วสฺสกรณํ วสฺสกมฺมํ, วสฺสสฺส โวสฺสกรณํ โวสฺสกมฺมํ, ตํ ปน กโรนฺโต อจฺฉินฺทกภาวมตฺตํ ปาเปติ, น ลิงฺคํ อนฺตรธาเปตุํ สกฺโกติ. วตฺถุกมฺมนฺติ อกตวตฺถุมฺหิ เคหปฏิฏฺฐาปนํ. วตฺถุปริกรณนฺติ "อิทญฺจิทญฺจ อาหรถา"ติ วตฺวา วตฺถุพลิกมฺมกรณํ. ๔- อาจมนนฺติ อุทเกน มุขสุทฺธิกรณํ. ๕- นฺหาปนนฺติ อญฺเญสํ นฺหาปนํ. ชุหนนฺติ เตสํ อตฺถาย อคฺคิชุหนํ. วมนนฺติ โยคํ ทตฺวา วมนกรณํ. วิเรจเนปิ เอเสว นโย. อุทฺธวิเรจนนฺติ อุทฺธํ โทสานํ นีหรณํ. อโธวิเรจนนฺติ อโธ โทสานํ นีหรณํ. สีสวิเรจนนฺติ สิโรวิเรจนํ. กณฺณเตลนฺติ กณฺณานํ พนฺธนตฺถํ วา วณหรณตฺถํ วา เภสชฺชเตลปจนํ. เนตฺตตปฺปนนฺติ อกฺขิตปฺปนเตลํ. นตฺถุกมฺมนฺติ เตเลน โยเชตฺวา นตฺถุกรณํ. อญฺชนนฺติ เทฺว วา ตีณิ วา ปฏลานิ นีหรณสมตฺถํ ขารญฺชนํ. ปจฺจญฺชนนฺติ นิพฺพาปนียํ สีตลเภสชฺชญฺชนํ. สาลากิยนฺติ สลากเวชฺชกมฺมํ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.อิ. ปญฺหปุจฺฉนํ ๒ อิ. เทวทาสิยา ๓ ก.สรีเร @๔ อิ. ตตฺถ พลิกมฺมกรณํ ๕ อิ. มุขสิทฺธิกรณํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๒.
สลฺลกตฺติยนฺติ สลฺลกตฺตเวชฺชกมฺมํ. ทารกติกิจฺฉา วุจฺจติ โกมารภจฺจเวชฺชกมฺมํ. มูลเภสชฺชานํ อนุปฺปทานนฺติ ๑- อิมินา กายติกิจฺฉนํ ทสฺเสติ. โอสธีนํ ปฏิโมกฺโขติ ขาราทีนิ ทตฺวา ตทนุรูเป วเณ คเต เตสํ อปนยนํ. เอตฺตาวตา มหาสีลํ นิฏฺฐิตํ โหติ. ปุพฺพนฺตกปฺปิกสสฺสตวาทวณฺณนา [๒๘] เอวํ พฺรหฺมทตฺเตน วุตฺตวณฺณสฺส อนุสนฺธิวเสน ติวิธํ สีลํ วิตฺถาเรตฺวา อิทานิ ภิกฺขุสํเฆน วุตฺตวณฺณสฺส อนุสนฺธิวเสน "อตฺถิ ภิกฺขเว อญฺเญว ธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา"ติ อาทินา นเยน สุญฺญตาปฺปกาสนํ อารภิ. ตตฺถ ธมฺมาติ คุเณ เทสนายํ ปริยตฺติยํ นิสฺสตฺเตติ เอวมาทีสุ ธมฺมสทฺโท วตฺตติ. "นหิ ธมฺโม อธมฺโม จ อุโภ สมวิปากิโน อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคตินฺ"ติ ๒- อาทีสุ หิ คุเณ ธมฺมสทฺโท. "ธมฺมํ โว ภิกฺขเว เทสิสฺสามิ อาทิกลฺยาณนฺ"ติ ๓- อาทีสุ เทสนายํ. "อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ เคยฺยนฺ"ติ ๔- อาทีสุ ปริยตฺติยํ. "ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ, ขนฺธา โหนฺตี"ติ ๕- อาทีสุ นิสฺสตฺเต. อิธ ปน คุเณ วตฺตติ. ตสฺมา "อตฺถิ ภิกฺขเว อญฺเญว ตถาคตสฺส คุณา"ติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. คมฺภีราติ มหาสมุทฺโท วิย มกสตุณฺฑสูจิยา อญฺญตฺร ตถาคตา อญฺเญสํ ญาเณน อลพฺภเนยฺยปฺปติฏฺฐา, คมฺภีรตฺตาเยว ทุทฺทสา, ทุทฺทสตฺตาเยว ทุรนุโพธา. นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตฺตา สนฺตา. สนฺตารมฺมเณสุ ปวตฺตนโตปิ สนฺตา. อติตฺติกรณฏฺเฐน ปณีตา สาธุรสโภชนํ วิย. อุตฺตมญาณวิสยตฺตา น ตกฺเกน อวจริตพฺพาติ อตกฺกาวจรา. นิปุณาติ สณฺหสุขุมสภาวตฺตา. พาลานํ อวิสยตฺตา ปณฺฑิเตหิเยว เวทิตพฺพาติ ปณฺฑิตเวทนียา. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนุปฺปาทนนฺติ ๒ ขุ เถร. ๒๖/๓๐๔/๓๑๘ ธมฺมิกตฺเถรคาถา @๓ ม.อุ. ๑๔/๔๒๐/๓๖๐ ฉฉกฺกสุตฺต ๔ องฺ ปญฺจก. ๒๒/๗๓,๗๔ ปฐม-ทุติยธมฺมวิหารีสุตฺต @๕ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๒๑ สุญฺญตวาร--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๓.
เย ตถาคโต สยํ อภิญณา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตีติ เย ธมฺเม ตถาคโต อนญฺญเนยฺโย หุตฺวา สยเมว อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปเวเทติ ทีเปติ กเถติ ปกาเสตีติ อตฺโถ. เยหีติ เยหิ คุณธมฺเมหิ. ยถาภุจฺจนฺติ ยถาภูตํ. วณฺณํ สมมฺา วทมานา วเทยฺยุนฺติ ตถาคตสฺส วณฺณํ วตฺตุกามา สมฺมา วเทยฺยุํ, อหาเปตฺวา วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยุนฺติ อตฺโถ. กตเม จ ปน เต ธมฺมา ภควตา เอวํ โถมิตาติ? สพฺพญฺญุตญาณํ. ยทิ เอวํ กสฺมา ปุถุวจนนิทฺเทโส ๑- กโตติ? ปุถุจิตฺตสมาโยคโต เจว ปุถุอารมฺมณโต จ. ตํ หิ จตูสุ ญาณสมฺปยุตฺตมหากิริยจิตฺเตสุ ลพฺภติ, น จสฺส โกจิ ธมฺโม อารมฺมณํ นาม น โหติ. ยถาห "อตีตํ ... อนาคตํ ... ปจฺจุปฺปนฺนํ. สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญาณํ, ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณญาณนฺ"ติ ๒- อาทิ. อิติ ปุถุจิตฺตสมาโยคโต, ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน ปุถุอารมฺมณโต จ ปุถุวจนนิทฺเทโส กโตติ. "อญเญวา"ติ อิทํ ปเนตฺถ ววตฺถาปนวจนํ, "อญฺเญว, น ปาณาติปาตาเวรมณีอาทโย. คมฺภีราว, น อุตฺตานา"ติ เอวํ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺพํ. สาวกปารมีญาณํ หิ คมฺภีรํ, ปจฺเจกโพธิญาณํ ปน ตโต คมฺภีรตรนฺติ ตตฺถ ววตฺถานํ นตฺถิ, สพฺพญฺญุตญาณญฺจ ตโตปิ คมฺภีรตรนฺติ ตตฺถปิ ววตฺถานํ นตฺถิ, อิโต ปน อญฺญํ คมฺภีรตรํ นตฺถิ, ตสฺมา คมฺภีราวาติ ววตฺถานํ ลพฺภติ. ตถา ทุทฺทสาว ทุรนุโพธาวาติ สพฺพํ เวทิตพฺพํ. กตเม จ เต ภิกฺขเวติ อยํ ปน เตสํ ธมฺมานํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. สนฺติ ภิกฺขเว เอเก สมณพฺราหฺมณาติ อาทีสุ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ. กสฺมา ปเนตํ เอวมารทฺธนฺติ เจ? พุทฺธานญฺหิ จตฺตาริ ฐานานิ ปตฺวา คชฺชิตํ มหนฺตํ โหติ, ญาณํ อนุปวิสติ, พุทฺธญาณสฺส มหนฺตตา ๓- ปญฺญายติ, เทสนา คมฺภีรา โหติ ติลกฺขณาหตา สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตา. กตมานิ จตฺตาริ? วินยปญฺญตฺตึ, ภูมนฺตรํ, ปจฺจยาการํ, สมยนฺตรนฺติ. ตสฺมา "อิทํ ลหุกํ, อิทํ ครุกํ, อิทํ สเตกิจฺฉํ, อิทํ อเตกิจฺฉํ, อยํ อาปตฺติ, อยํ อนาปตฺติ, อยํ เฉชฺชคามินี, อยํ วุฏฺฐานคามินี, อยํ เทสนาคามินี, อยํ โลกวชฺชา, อยํ ปณฺณตฺติวชฺชา, อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ อิทํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พหุวจนนิทฺเทโส ๒ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๘๖/๑๙๐ สพฺพญฺญุตญาณนิทฺเทส @๓ ฉ.ม.อิ. มหนฺตภาโว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๔.
ปญฺญาเปตพฺพนฺ"ติ ยํ เอวํ โอติณฺเณ วตฺถุสฺมึ สิกฺขาปทปญฺญาปนํ นาม, ตตฺถ อญฺเญสํ ถาโม วา พลํ วา นตฺถิ, อวิสโย เอส อญฺเญสํ, ตถาคตสฺเสว วิสโย. อิติ วินยปญฺญตฺตึ ปตฺวา พุทฺธานํ คชฺชิตํ มหนฺตํ โหติ, ญาณํ อนุปวิสติ ฯเปฯ สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตาติ. ตถา "อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา นาม ฯเปฯ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค นาม, ปญฺจกฺขนฺธา นาม, ทฺวาทสายตนานิ นาม, อฏฺฐารส ธาตุโย นาม, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ นาม พาวีสตินฺทฺริยานิ นาม, นวเหตู นาม, จตฺตาโร อาหารา นาม, สตฺต ผสฺสา นาม, สตฺต เวทนา นาม, สตฺต สญฺญา นาม, สตฺต เจตนา นาม, สตฺต จิตฺตานิ นาม, เอเตสุ เอตฺตกา กามาวจรา ธมฺมา นาม, ๑- เอตฺตกา รูปาวจรา ปริยาปนฺนธมฺมา นาม, เอตฺตกา อรูปาวจรา อปริยาปนฺนธมฺมา นาม, ๑- เอตฺตกา โลกิยธมฺมา นาม, เอตฺตกา โลกุตฺตรธมฺมา นามา"ติ จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานํ อนนฺตนยํ อภิธมฺมปิฏกํ วิภชิตฺวา กเถตุํ อญฺเญสํ ถาโม วา พลํ วา นตฺถิ, อวิสโย เอส อญฺเญสํ, ตถาคตสฺเสว วิสโย. อิติ ภูมนฺตรปริจฺเฉทํ ปตฺวา พุทฺธานํ คชฺชิตํ มหนฺตํ โหติ, ญาณํ อนุปวิสติ ฯเปฯ สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตาติ. ตถา ยา อยํ ๒- อวิชฺชา สงฺขารานํ นวหากาเรหิ ปจฺจโย โหติ, อุปฺปาโท หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, ปวตฺตํ หุตฺวา. นิมิตฺตํ. อายูหนํ. สํโยโค. ปลิโพโธ. สมุทโย. เหตุ. ปจฺจโย หุตฺวา ปจฺจโย โหติ. ตถา สงฺขาราทโย วิญฺญาณาทีนํ. ยถาห "กถํ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํ? อวิชฺชา สงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺฐิติ จ ปวตฺตฏฺฐิติ จ นิมิตฺตฏฺฐิติ จ อายูหนฏฺฐิติ จ สํโยคฏฺฐิติ จ ปลิโพธฏฺฐิติ จ สมุทยฏฺฐิติ จ เหตุฏฺฐิติ จ ปจฺจยฏฺฐิติ จ, อิเมหิ นวหากาเรหิ อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา, อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ. อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา สงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺฐิติ จ ฯเปฯ ชาติ ชรามรณสฺส อุปฺปาทฏฺฐิติ จ ฯเปฯ ปจฺจยฏฺฐิติ จ, อิเมหิ นวหากาเรหิ ชาติ ปจฺจโย, @เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. เอตฺตกา รูปาวจรอรูปาวจรปริยาปนฺนา ธมฺมา นาม, ๒ ฉ.ม. ตตฺถ อยํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๕.
ชรามรณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ, อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺ"ติ. ๑- เอวมิมํ ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส ตถา ตถา ปจฺจยภาเวน ปวตฺตํ ติวฏฺฏํ ติยทฺธํ ติสนฺธึ จตุสงฺเขปํ วีสตาการํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ วิภชิตฺวา กเถตุํ อญฺเญสํ ถาโม วา พลํ วา นตฺถิ, อวิสโย เอส อญฺเญสํ, ตถาคตสฺเสว วิสโย. อิติ ปจฺจยาการํ ปตฺวา พุทฺธานํ คชฺชิตํ มหนฺตํ โหติ, ญาณํ อนุปวิสติ ฯเปฯ สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตาติ. ตถา จตฺตาโร ชนา สสฺสตวาทา นาม, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสตวาทา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, เทฺว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา นาม, เต อิทํ นิสฺสาย อิทํ คณฺหนฺตีติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิ ภินฺทิตฺวา นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา กเถตุํ อญฺเญสํ ถาโม วา พลํ วา นตฺถิ, อวิสโย เอส อญฺเญสํ, ตถาคตสฺเสว วิสโย. อิติ สมยนฺตรํ ปตฺวา พุทฺธานํ คชฺชิตํ มหนฺตํ โหติ, ญาณํ อนุปวิสติ, พุทฺธญาณสฺส มหนฺตตา ปญฺญายติ, เทสนา คมฺภีรา โหติ ติลกฺขณาหตา สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตาติ. อิมสฺมึ ปน ฐาเน สมยนฺตรํ ลพฺภติ, ตสฺมา สพฺพญฺญุตญาณสฺส มหนฺตภาวสฺส ทสฺสนตฺถํ, เทสนาย จ สุญฺญตาปกาสนวิภาวนตฺถํ ๒- สมยนฺตรํ อนุปวิสนฺโต ธมฺมราชา "สนฺติ ภิกฺขเว เอเก สมณพฺราหฺมณา"ติ เอวํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ อารภิ. [๒๙] ตตฺถ สนฺตีติ อตฺถิ สํวิชฺชนฺติ อุปลพฺภนฺติ. ภิกฺขเวติ อาลปนวจนํ. เอเกติ เอกจฺเจ. สมณพฺราหฺมณาติ ปพฺพชฺชูปคตภาเวน สมณา, ชาติยา พฺราหฺมณา. โลเกน วา "สมณา"ติ จ "พฺราหฺมณา"ติ จ เอวํ สมฺมตา. ปุพฺพนฺตํ กปฺปิตฺวา วิกปฺเปตฺวา คณฺหนฺตีติ ปุพฺพนฺตกปฺปิกา, ปุพฺพนฺตกปฺโป วา เอเตสํ อตฺถีติ ปุพฺพนฺตกปฺปิกา. ตตฺถ อนฺโตติ อยํ สทฺโท อนฺตอพฺภนฺตรมริยาทลามกปรภาค- โกฏฺฐาเสสุ ทิสฺสติ. "อนฺตปูโร อุทรปูโร"ติ ๓- อาทีสุ หิ อนฺเต อนฺตสทฺโท. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๙๔/๗๒ ธมฺมฏฺฐิติญาณนิทฺเทส ๒ ก. สุญฺญตาปกาสนภาวตฺถํ, @สี. สุญฺญตาปกาสนตฺถํ ๓ ขุ.สุ. ๒๕/๑๙๗/๓๗๑ วิชยสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๖.
จรนฺติ โลเก ปริวารฉนฺนา, อนฺโต อสุทฺธา พหิ โสภมานาติ ๑- อาทีสุ อพฺภนฺตเร. "กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ. ๒- สา หริตนฺตํ วา ปถนฺตํ วา เสลนฺตํ วา อุทกนฺตํ วา"ติ ๓- อาทีสุ มริยาทายํ. "อนฺตมิทํ ภิกฺขเว ชีวิกานํ ยทิทํ ปิณฺโฑลฺยนฺ"ติ ๔- อาทีสุ ลามเก. "เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา"ติ ๕- อาทีสุ ปรภาเค. สพฺพปจฺจยสงฺขโย หิ ทุกฺขสฺส ปรภาโค โกฏีติ วุจฺจติ. "สกฺกาโย โข อาวุโส เอโก อนฺโต"ติ ๖- อาทีสุ โกฏฺฐาเส. สฺวายํ อิธาปิ โกฏฺฐาเส วตฺตติ. กปฺปสทฺโทปิ "ติฏฺฐตุ ภนฺเต ภควา กปฺปํ. ๗- อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ, ๘- กปฺปกเตน อกปฺปกตํ สํสิพฺพิตํ โหตี"ติ ๙- เอวํ อายุกปฺปเลสกปฺปวินยกปฺปาทีสุ สมฺพหุเลสุ อตฺเถสุ วตฺตติ. อิธ ตณฺหาทิฏฺฐีสุ วตฺตตีติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตมฺปิ เจตํ "กปฺปาติ เทฺว กปฺปา ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺฐิกปฺโปจา"ติ ๑๐- ตสฺมา ตณฺหา- ทิฏฺฐิวเสน อตีตํ ขนฺธโกฏฺฐาสํ กปฺเปตฺวา กปฺเปตฺวา ฐิตาติ ปุพฺพนฺตกปฺปิกาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตสํ เอวํ ปุพฺพนฺตํ กปฺเปตฺวา ฐิตานํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนวเสน ปุพฺพนฺตเมว อนุคตา ทิฏฺฐีติ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิโน. เต เอวํ ทิฏฺฐิโน ตํ ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ อาคมฺม ปฏิจฺจ อญฺญํปิ ชนํ ทิฏฺฐิคติกํ กโรนฺตา อเนกวิหิตานิ อธิมุตฺติปทานิ ๑๑- อภิวทนฺติ อฏฺฐารสหิ วตฺถูหีติ. ตตฺถ อเนกวิหิตานีติ อเนกวิธานิ. อธิมุตฺติปทานีติ อธิวจนปทานิ. อถวา, ภูตมตฺถํ อภิภวิตฺวา ยถาสภาวโต อคฺคเหตฺวา วตฺตนโต ๑๒- อธิมุตฺติโยติ ทิฏฺฐิโย วุจฺจนฺติ. อธิมุตฺตีนํ ปทานิ อธิมุตฺติปทานิ, ทิฏฺฐิทีปกานิ วจนานีติ อตฺโถ. อฏฺฐารสหิ วตฺถูหีติ อฏฺฐารสหิ การเณหิ. [๓๐] อิทานิ เยหิ อฏฺฐารสหิ วตฺถูหิ อภิวทนฺติ เตสํ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉาย "เต จ โภนฺโต"ติ อาทินา นเยน ปุจฺฉิตฺวา ตานิ วตฺถูนิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ "สนฺติ ภิกฺขเว"ติ อาทิมาห. @เชิงอรรถ: ๑ สํ.สคา. ๑๕/๑๒๒ สตฺตชฏิลสุตฺต ๒ วินย. ๗/๒๗๘ ขุทฺทกวตฺถูนิ @๓ ม.มู. ๑๒/๓๐๔ มหาหตฺถิปโทปมสุตฺต ๔ สํ.ขนฺธ. ๑๗/๘๐/๗๕ ปิณฺโฑลฺยสุตฺต @๕ สํ.นิ. ๑๖/๕๑/๘๒ ปริวีมํสนสุตฺต ๖ องฺ.ฉกฺก. ๓๓๒/๔๔๘ มชฺเฌสุตฺต ๗ ที.มหา. @๑๐/๑๖๗ มหาปรินิพฺพานสุตฺต ๘ องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๘๕/๓๔๔ กุสิตารมฺภวตฺถุสุตฺต @๙ วินย. ๒/๓๗๑ ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปท ๑๐ ขุ.มหา. ๒๙/๑๓๖/๑๐๕ สุทฺธฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทส @๑๑ ฉ.สี.อิ. อธิวุตฺติปทานิ ๑๒ ฉ.ม. ปวตฺตนโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๗.
ตตฺถ วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, ทิฏฺฐิคตสฺเสตํ อธิวจนํ, สสฺสโต วาโท เอเตสนฺติ สสฺสตวาทา, สสฺสตทิฏฺฐิโนติ อตฺโถ. เอเตเนว นเยน อิโต ปเรสํปิ เอวรูปานํ ปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจาติ รูปาทีสุ อญฺญตรํ "อตฺตา"ติ จ "โลโก"ติ จ คเหตฺวา ตํ สสฺสตํ อมรํ นิจฺจํ ธุวํ ปญฺญเปนฺติ. ยถาห "รูปํ อตฺตาเจว โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺติ, ตถา เวทนํ. สญฺญํ. สงฺขาเร. วิญฺญาณํ อตฺตาเจว โลโก จ สสฺสโต จาติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺตี"ติ. ๑- [๓๑] อาตปฺปมนฺวายาติ อาทีสุ วีริยํ กิเลสานํ อาตปฺปนภาเวน อาตปฺปนฺติ วุตฺตํ. ตเทว ปทหนวเสน ปธานํ. ปุนปุปฺนํ ปยุตฺตวเสน อนุโยโค. อิติ เอวํ ติปฺปเภทํปิ วีริยํ อนฺวาย อาคมฺม ปฏิจฺจาติ อตฺโถ. อปฺปมาโท วฺจฺจติ สติยา อวิปฺปวาโส. สมฺมามนสิกาโรติ อุปายมนสิกาโร ปฐมมนสิกาโร, อตฺถโต ญาณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยสฺมึ หิ มนสิกาเร ฐิตสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ อิชฺฌติ, อยํ อิมสฺมึ ฐาเน "มนสิกาโร"ติ อธิปฺเปโต. ตสฺมา วีริยญฺจ สติญฺจ ญาณญฺจ อาคมฺมาติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ. ตถารูปนฺติ ตถาชาติกํ. เจโตสมาธินฺติ จิตฺตสมาธึ. ผุสตีติ วินฺทติ ปฏิลภติ. ยถา สมาหิเต จิตฺเตติ เยน สมาธินา สมฺมา อาหิเต สุฏฺฐุ ฐปิเต จิตฺตมฺหิ. อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสนฺติ อาทีนํ อตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต. โส เอวมาหาติ โส เอวํ ฌานานุภาวสมฺปนฺโน หุตฺวา ทิฏฺฐิคติโก เอวํ วทติ. วญฺโฌติ วญฺฌปสุวญฺฌตาลาทโย วิย อผโล กสฺสจิ อชนโกติ. เอเตน "อตฺตา"ติ จ "โลโก"ติ จ คหิตานํ ฌานทีนํ รูปาทิชนกภาวํ ปฏิกฺขิปติ. ปพฺพตกูฏํ วิย ฐิโตติ กูฏฏฺโฐ. เอสิกฏฺฐายิฏฺฐิโตติ เอสิกฏฺฐายี วิย หุตฺวา ฐิโตติ เอสิกฏฺฐายิฏฺฐิโต. ยถา สุนิขาโต เอสิกตฺถมฺโภ นิจฺจโล ติฏฺฐติ, เอวํ ฐิโตติ อตฺโถ. อุภเยนปิ โลกสฺส วินาสาภาวํ ทีเปติ. เกจิ ปน "อีสิกฏฺฐายิฏฺฐิโต"ติ ปาลึ วตฺวา มุญฺเช อีสิกา วิย ฐิโต"ติ วทนฺติ. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย:- ยทิทํ ชายตีติ วุจฺจติ, ตํ มุญฺชโต อีสิกา วิย วิชฺชมานเมว นิกฺขมติ. ยสฺมา จ @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๔๐ อนฺตคฺคาหิกทิฏฺฐินิทฺเทเส วิตฺถาโร ทฏฺฐพฺโพ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๘.
อีสิกฏฺฐายิฏฺฐิโต, ตสฺมา เต ๑- จ สตฺตา สนฺธาวนฺติ, อิโต อญฺญตฺถ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. สํสรนฺตีติ อปราปรํ สญฺจรนฺติ. จวนฺตีติ เอวํ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ. ตถา อุปปชฺชนฺตีติ. อฏฺฐกถายํ ปน ปุพฺเพ "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา"ติ วตฺวา อิทานิ "เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺตี"ติ อาทินา วจเนน อยํ ทิฏฺฐิคติโก อตฺตนาเยว อตฺตโน วาทํ ภินฺทติ, ทิฏฺฐิคติกสฺส ทสฺสนํ นาม น นิพทฺธํ, ถุสราสิมฺหิ นิกฺขิตฺตขาณุโก วิย จญฺจลํ, อุมฺมตฺตกปจฺฉิยํ ปูวขณฺฑคูถโคมยาทีนิ วิย เจตฺถ สุนฺทรํปิ อสุนฺทรํปิ โหติเยวาติ วุตฺตํ. อตฺถิ เตฺวว สสฺสติสมนฺติ เอตฺถ สสฺสตีติ นิจฺจํ วิชฺชมานตาย มหาปฐวึว มญฺญติ, ตถาปิ สิเนรุปพฺพตจนฺทิมสุริเย, ตโต เตหิ สมํ อตฺตานํ มญฺญมานา อตฺถิ เตฺวว สสฺสติสมนฺติ วทนฺติ. อิทานิ "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา"ติ อาทิกาย ปฏิญฺญาย สาธนตฺถํ เหตุํ ทสฺเสนฺโต "ตํ กิสฺส เหตุ? อหญฺหิ อาตปฺปมนฺวายา"ติ อาทิมาห. ตตฺถ อิมินามหํ เอตํ ชานามีติ อิมินา วิเสสาธิคเมน อหํ เอตํ ปจฺจกฺขโต ชานามิ, น เกวลํ สทฺธามตฺตเกน วทามีติ ทสฺเสติ, มกาโร ปเนตฺถ ปทสนฺธิกรณตฺถํ วุตฺโต. อิทํ ภิกฺขเว ปฐมํ ฐานนฺติ จตูหิ วตฺถูหีติ วตฺถุสทฺเทน วุตฺเตสุ จตูสุ ฐาเนสุ, อิทํ ปฐมํ ฐานํ, อิทํ ชาติสตสหสฺสมตฺตานุสฺสรณํ ปฐมํ การณนฺติ อตฺโถ. [๓๒-๓๓] อุปริวารทฺวเยปิ เอเสว นโย. เกวลํ หิ อยํ วาโร ชาติสตสหสฺสานุสฺสรณวเสน วุตฺโต. อิตเร ทสจตฺตาลีสสํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺปานุสฺสรณวเสน. มนฺทปญฺโญ ๒- หิ ติตฺถิโย อเนกชาติสตสหสฺสมตฺตํ อนุสฺสรติ, มชฺฌิมปญฺโญ ทส สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺปานิ, ติกฺขปญฺโญ จตฺตาลีสํ, น ตโต อุทฺธํ. [๓๔] จตุตฺถวาเร: ตกฺกยตีติ ตกฺกี, ตกฺโก วา อสฺส อตฺถีติ ตกฺกี, ตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา ทิฏฺฐิคาหิโน เอตํ อธิวจนํ. วีมํสาย สมนฺนาคโตติ วีมํสี. วีมํสา นาม ตุลนา รุจฺจนา ขมนา. ยถา หิ ปุริโส ยฏฺฐิยา อุทกํ วีมํสิตฺวา วีมํสิตฺวา โอตรติ, เอวเมว โย ตุลยิตฺวา รุจฺจิตฺวา ขมาเปตฺวา ทิฏฺฐึ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ. เตว ๒ อิ. มนฺทปญฺญา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๙.
คณฺหาติ, โส "วีมํสี"ติ เวทิตพฺโพ. ตกฺกปริยาหตนฺติ ตกฺเกน ปริยาหตํ, เตน เตน ปริยาเยน ตกฺเกตฺวาติ อตฺโถ. วีมํสานุจริตนฺติ ตาย วุตฺตปฺปการาย วีมํสาย อนุจริตํ. สยํ ปาฏิภาณนฺติ อตฺตโน ปฏิภาณมตฺตสญฺชาตํ. เอวมาหาติ สสฺสตทิฏฺฐึ คเหตฺวา เอวํ วทติ. ตตฺถ จตุพฺพิโธ ตกฺกี อนุสฺสติโก, ชาติสฺสโร, ลาภี, สุทฺธตกฺกิโกติ. ตตฺถ โย "เวสฺสนฺตโร นาม ราชา อโหสี"ติ อาทีนิ สุตฺวา "เตนหิ ยทิ เวสฺสนฺตโรว ภควา. สสฺสโต อตฺตา"ติ ตกฺกยนฺโต ทิฏฺฐึ คณฺหาติ, อยํ อนุสฺสติโก นาม เทฺว ติสฺโส ชาติโย สริตฺวา "อหเมว ปุพฺเพ อสุกสฺมึ นาม อโหสึ, ตสฺมา สสฺสโต อตฺตา"ติ ตกฺกยนฺโต ชาติสฺสรตกฺกิโก นาม. โย ปน ลาภิตาย "ยถา เม อิทานิ อตฺตา สุขิโต, ๑- อตีเตปิ เอวํ อโหสิ, อนาคเตปิ ภวิสฺสตี"ติ ตกฺกยิตฺวา ทิฏฺฐึ คณฺหาติ, อยํ ลาภิตกฺกิโก นาม. "เอวํ สติ อิทํ โหตี"ติ ตกฺกมตฺเตเนว คณฺหนฺโต ปน สุทฺธตกฺกิโก นาม. [๓๕] เอเตสํ วา อญฺญตเรนาติ เอเตสํเยว จตุนฺนํ วตฺถูนํ อญฺญตเรน เอเกน วา ทฺวีหิ วา ตีหิ วา. นตฺถิ อิโต พหิทฺธาติ อิเมหิ ปน วตฺถูหิ พหิ อญฺญํ เอกํ การณมฺปิ สสฺสตปญฺญตฺติยา นตฺถีติ อปฺปฏิวตฺติยํ สีหนาทํ นทติ. [๓๖] ตยิทํ ภิกฺขเว ตถาคโต ปชานาตีติ ภิกฺขเว ตํ อิทํ จตุพฺพิธํปิ ทิฏฺฐิคตํ ตถาคโต นานปฺปการโต ชานาติ. ตโต ตํ ปชานนาการํ ทสฺเสนฺโต "อิเม ทิฏฐิฏฺฐานา"ติ อาทิมาห, ตตฺถ ทิฏฺฐิโยว ทิฏฺฐิฏฺฐานา นาม. อปิจ ทิฏฺฐีนํ การณมฺปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานเมว. ยถาห: "กตมานิ อฏฺฐ ทิฏฺฐิฏฺฐานานิ? ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, อวิชฺชาปิ. ผสฺโสปิ. สญฺญาปิ. วิตกฺโกปิ. อโยนิโสมนสิกาโรปิ. ปาปมิตฺโตปิ. ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ. ขนฺธา เหตุ ขนฺธา ปจฺจโย ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อุปฺปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐน, เอวํ ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ. อวิชฺชา เหตุ ฯเปฯ ปาปมิตฺโต เหตุ ฯเปฯ ปรโตโฆโส เหตุ ปรโตโฆโส ปจฺจโย ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อุปฺปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐน, เอวํปิ ปรโตโฆโส ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺ"ติ ๒- เอวํ คหิตาติ ทิฏฺฐิสงฺขาตา ตาว ทิฏฺฐิฏฺฐานา "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา"ติ เอวํ คหิตา อาทินฺนา, ปวตฺติตาติ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุขี โหติ ๒ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๒๔ ทิฏฺฐิกถา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๐.
อตฺโถ. เอวํ ปรามฏฐาติ นิราสงฺกจิตฺตตาย ปุนปฺปุนํ อามฏฺฐา ปรามฏฺฐา, "อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺ"ติ ปรินิฏฺฐาปิตา. การณสงฺขาตา ปน ทิฏฺฐิฏฺฐานา ยถา คยฺหมานา ทิฏฺฐิโย สมุฏฺฐาเปนฺติ, เอวํ อารมฺมณวเสน จ ปวตฺตนวเสน จ อาเสวนวเสน จ คหิตา อนาทีนวทสฺสิตาย ปุนปฺปุนํ คหณวเสน ปรามฏฺฐา. เอวํ คติกาติ เอวํ นิรยติรจฺฉานเปตวิสยคตีนํ อญฺญตรคติกา. "เอวํ อภิสมฺปรายา"ติ อิทํ ปุริมปทสฺเสว เววจนํ, เอวํ อิธปรโลกาติ วุตฺตํ โหติ. ตญฺจ ตถาคโต ปชานาตีติ น เกวลญฺจ ตถาคโต สการณํ สคติกํ ทิฏฺฐิคตเมว ปชานาติ, อถโข ตญฺจ สพฺพํ ปชานาติ, ตโต จ อุตฺตริตรํ สีลญฺเจว สมาธิญฺจ สพฺพญฺญุตญาณญฺจ ปชานาติ. ตญฺจ ปชานํ น ปรามสตีติ ตญฺจ เอวํวิธํ อนุตฺตรํ วิเสสํ ปชานนฺโตปิ "อหํ ปชานามี"ติ ตณฺหาทิฏฺฐิมานปรามาสวเสน ตญฺจ น ปรามสติ. อปรามสโต จสฺส ปจฺจตฺตญฺเจว นิพฺพุติ วิทิตาติ เอวํ อปรามสโต จสฺส อปรามาสปจฺจยา ๑- สยเมว อตฺตนาเยว เตสํ ปรามาสกิเลสานํ นิพฺพุติ วิทิตา, ปากฏํ ภิกฺขเว ตถาคตสฺส นิพฺพานนฺติ ทสฺเสติ. อิทานิ ยถา ปฏิปนฺเนน ตถาคเตน สา นิพฺพุติ อธิคตา, ตํ ปฏิปตฺตึ ทสฺเสตุํ ยาสุ เวทนาสุ รตฺตา ๒- ติตฺถิยา "อิธ สุขิโน ภวิสฺสาม, เอตฺถ สุขิโน ภวิสฺสามา"ติ ทิฏฺฐิคฺคหนํ ปวิสนฺติ, ตาสํเยว เวทนานํ วเสน กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขนฺโต "เวทนานํ สมุทยญฺจา"ติ อาทิมาห. ตตฺถ ยถาภูตํ วิทิตฺวาติ "อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, ตณฺหาสมุทยา. กมฺมสมุทยา. ผสฺสสมุทยา. เวทนาสมุทโยติ ปจฺจนสมุทยฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. นิพฺพตฺติลกฺขนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสตี"ติ. ๓- อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ลกฺขณานํ วเสน เวทนาสมุทยํ ยถาภูตํ วิทิตฺวา, "อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธติ ฯเปฯ ตณฺหานิโรธา. กมฺมนิโรธา. ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสตี"ติ ๔- อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ลกฺขณานํ วเสน เวทนานํ อตฺถงฺคมํ ยถาภูตํ วิทิตฺวา "ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, @เชิงอรรถ: ๑ สี. อปรปฺปจฺจยา ๒ ก. รตา ๓-๔ ขุ. ปฏิ ๓๑/๕๐ ญาณกถา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๑.
อยํ เวทนาย อสฺสาโท"ติ เอวํ อสฺสาทํ จ ยถาภูตํ วิทิตฺวา, "ยํ เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ เวทนาย อาทีนโว"ติ เอวํ อาทีนวํ ยถาภูตํ วิทิตฺวา "โย เวทนาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ เวทนาย นิสฺสรณนฺ"ติ เอวํ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ วิทิตฺวา, วิคตจฺฉนฺทราคตาย อนุปาทาโน อนุปาทาวิมุตฺโต ภิกฺขเว ตถาคโต ยสฺมึ อุปาทาเน สติ กิญฺจิ อุปาทิเยยฺย, อุปาทินฺนตฺตา จ ขนฺโธ ภเวยฺย ตสฺส อภาวา กิญฺจิ ธมฺมํ อนุปาทิยิตฺวาว วิมุตฺโต ภิกฺขเว ตถาคโตติ. [๓๗] อิเม โข เต ภิกฺขเวติ เย โว อหํ "กตเม จ เต ภิกฺขเว ธมฺมา คมฺภีรา"ติ อปุจฺฉึ, อิเม โข เต ภิกฺขเว "ตญฺจ ตถาคโต ปชานาติ, ตโต จ อุตฺตริตรํ ปชานาตี"ติ เอวํ นิทฺทิฏฺฐา สพฺพญฺญุตญาณธมฺมา คมฺภีรา ทุทฺทสา ฯเปฯ ปณฺฑิตเวทนียาติ เวทิตพฺพา. เยหิ ตถาคตสฺส เนว ปุถุชฺชโน, น โสตาปนฺนาทีสุ อญฺญตโร วณฺณํ ยถาภูตํ วตฺตุํ สกฺโกติ, อถโข ตถาคโตว ยถาภุจฺจํ ๑- วณฺณํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺยาติ เอวํ ปุจฺจมาเนนาปิ ๒- สพฺพญฺญุตญาณเมว ปุฏฺฐํ, นิยฺยาเทนฺเตนาปิ ตเทว นิยฺยาทิตํ, อนฺตรา ปน ทิฏฺฐิโย วิภตฺตาติ. ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -------------- เอกจฺจสสฺสตวาทวณฺณนา [๓๘] ตตฺถ ๓- เอกจฺจสสฺสติกาติ เอกจฺจสสฺสตวาทา, เต ทุวิธา โหนฺติ: สตฺเตกจฺจสสฺสติกา, สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกาติ. ทุวิธาปิ อิธ คหิตาเยว. [๓๙] ยนฺติ นิปาตมตฺตํ. กทาจีติ กิสฺมิญฺจิ กาเล. กรหจีติ ตสฺเสว เววจนํ. ทีฆสฺส อทฺธุโนติ ทีฆสฺส กาลสฺส. อจฺจเยนาติ อติกฺกเมน. สํวฏฺฏตีติ วินสฺสติ. เยภุยฺเยนาติ เย อุปริ พฺรหฺมโลเกสุ วา อรูเปสุ วา นิพฺพตฺตนฺติ, ตทวเสเส สนฺธาย วุตฺตํ. ฌานมเนน นิพฺพตฺตตฺตา มโนมยา. ปีติ เตสํ ภกฺโข @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยถาภูตํ. ๒ ก. วุจฺจมาเนนาปิ @๓ ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ. วิสุทฺธิ ๒/๕๑ ปิฏฺเฐ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๒.
อาหาโรติ ปีติภกฺขา. อตฺตโนว เตสํ ปภาติ สยมฺปภา. อนฺตลิกฺเข จรนฺตีติ อนฺตลิกฺขจรา. สุเภสุ อุยฺยานวิมานกปฺปรุกฺขาทีสุ ติฏฺฐนฺตีติ สุภฏฺฐายิโน. สุภา วา มโนรมฺมวตฺถาภรณา หุตฺวา ติฏฺฐนฺตีติ สุภฏฺฐายิโน. จิรํ ทีฆมทฺธานนฺติ อุกฺกํเสน อฏฺฐ กปฺเป. [๔๐] วิวฏฺฏตีติ สณฺฐาติ. สญฺญํ พฺรหฺมวิมานนฺติ ปกติยา นิพฺพตฺตสตฺตานํ นตฺถิตาย สุญฺญํ, พฺรหฺมกายิกา ภูมิ นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ. ตสฺส กตฺตา วา กาเรตา วา นตฺถิ, วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน ปน กมฺมปจฺจยา อุตุสมุฏฺฐานา รตนภูมิ นิพฺพตฺตติ. ปกตินิพฺพตฺตฏฺฐาเนเยว ๑- เจตฺถ อุยฺยานกปฺปรุกฺขาทโย นิพฺพตฺตนฺติ. อถ สตฺตานํ ปกติยา วิสิตฏฺฐาเน นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ. เต ปฐมชฺฌานํ ภาเวตฺวา ตโต โอตรนฺติ, ตสฺมา "อถโข อญฺญตโร สตฺโต"ติ อาทิมาห. อายุกฺขยา วา ปุญฺญกฺขยา วาติ เย โอฬารํ ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ อปฺปายุเก เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, เต อตฺตโน ปุญฺญพเลน ฐาตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺส ปน เทวโลกสฺส อายุปฺปมาเณเนว จวนฺตีติ อายุกฺขยา วา จวนฺตีติ วุจฺจนฺติ. เย ปน ปริตฺตํ ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา ทีฆายุเก เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, เต ยาวตายุกํ ฐาตุํ น สกฺโกนฺติ, อนฺตราว จวนฺตีติ ปุญฺญกฺขยา วา จวนฺตีติ วุจฺจนฺติ. ทีฆมทฺธานํ ติฏฺฐตีติ กปฺปํ วา อุปฑฺฒกปฺปํ วา. [๔๑] อนภิรตีติ อปรสฺสาปิ สตฺตสฺส อาคมนปตฺถนา. ยา ปน ปฏิฆสมฺปยุตฺตา อุกฺกณฺฐิตา, สา พฺรหฺมโลเก นตฺถิ. ปริตสฺสนาติ อุพฺพิชฺชนา ผนฺทนา, สา ปเนสา ตาสตสฺสนา ตณฺหาตสฺสนา ทิฏฺฐิตสฺสนา ญาณตสฺสนาติ จตุพฺพิธา โหติ. ตตฺถ "ชาตึ ปฏิจฺจ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุตฺราโส. ชรํ. มรณํ ปฏิจฺจ ฯเปฯ อุตฺราโส"ติ ๒- อยํ ตาสตสฺสนา นาม. "อโห วต อญฺเญปิ สตฺตา อิตฺถตฺตํ อาคจฺเฉยฺยุนฺ"ติ ๓- อยํ ตณฺหาตสฺสนา นาม. "ปริตสฺสิตํ วิปฺผนฺทิตเมวา"ตี ๔- อยํ ทิฏฺฐิตสฺสนา นาม. "เตปิ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺตี"ติ ๕- อยํ ญาณตสฺสนา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปกตินิพฺพตฺติฏฺฐาเนสุเยว ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๙๒๑ ติกนิเทส @๓ ที. ปา. ๑๑/๓๘ ปาฏิกสุตฺต ๔ ที.สี. ๙/๑๐๕-๑๑๗ พฺรหฺมชาลสุตฺต @๕ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๗๘ สีหสุตฺต, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๓ สีหสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๓.
นาม. อิธ ปน ตณฺหาตสฺสนาปิ ทิฏฺฐิตสฺสนาปิ วฏฺฏติ. พฺรหฺมวิมานนฺติ อิธ ปน ปฐมาภินิพฺพตฺตสฺส อตฺถิตาย สุญฺญนฺติ น วุตฺตํ. อุปปชฺชนฺตีติ อุปฺปตฺติวเสน อุปคจฺฉนฺติ. สหพฺยตนฺติ สหภาวํ. [๔๒] อภิภูติ อภิภวิตฺวา ฐิโต "เชฏฺฐโกหมสฺมี"ติ. อนภิภูโตติ อญฺเญหิ อนภิภูโต. อญฺญทตฺถุนฺติ เอกํสวจเน นิปาโต. ทสฺสนวเสน ทโส, สพฺพํ ปสฺสามีติ อตฺโถ. วสวตฺตีติ สพฺพํ ชนํ วเส วตฺเตมิ. อิสฺสโร กตฺตา นิมฺมาตาติ อหํ โลเก อิสฺสโร, อหํ โลกสฺส กตฺตา จ นิมฺมาตา จ, ปฐวีหิมวนฺตสิเนรุจกฺกวาฬมหาสมุทฺทจนฺทิมสุริยา มยา นิมฺมิตาติ. เสฏฺโฐ สชฺชิตาติ อหํ โลกสฺส อุตฺตโม จ สชฺชิตา จ "ตวํ ขตฺติโย นาม โหหิ, ตฺวํ พฺราหฺมโณ, เวสฺโส, สุทฺโท, คหฏฺโฐ, ปพฺพชิโต นาม. อนฺตมโส ตฺวํ โอฏฺโฐ โหหิ, โคโณ โหหี"ติ เอวํ "สตฺตานํ สํวิภชิตา ๑- อหนฺ"ติ มญฺญติ. วสี ปิตา ภูตภพฺยานนฺติ "อหมสฺมิ จิณฺณวสิตาย วสี, อหมฺปิตา ภูตานญฺจ ภพฺยานญฺจา"ติ มญฺญติ. ตตฺถ อณฺฑชชลาพุชา สตฺตา อนฺโตอณฺฑโกเสเจว อนฺโตวตฺถิมฺหิ จ ภพฺยา นาม, พหิ นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺฐาย ภูตา นาม. สํเสทชา ปฐมจิตฺตกฺขเณ ภพฺยา, ทุติยโต ปฏฺฐาย ภูตา. โอปปาติกา ปฐมอิริยาปเถ ภพฺยา, ทุติยโต ปฏฺฐาย ภูตาติ เวทิตพฺพา. เต สพฺเพปิ มยฺหํ ปุตฺตาติ สญฺญาย "อหมฺปิตา ภูตภพฺยานนฺ"ติ มญฺญติ. อิทานิ การณโต สาเธตุกาโม "มยา อิเม สตฺตา นิมฺมิตา"ติ ปฏิญฺญํ กตฺวา "ตํ กิสฺส เหตู"ติ อาทิมาห. อิตฺถตฺตนฺติ อิตฺถภาวํ, พฺรหฺมภาวนฺติ อตฺโถ. อิมินา มยนฺติ อตฺตโน กมฺมวเสน จุตาปิ อุปปนฺนาปิ จ เกวลํ มญฺญนามตฺเตเนว "อิมินา นิมฺมิตตา"ติ มญฺญมานา วงฺกจฺฉิทฺเทน ๒- วงฺกอาณิ วิย โอนมิตฺวา ตสฺเสว ปาทมูลํ คจฺฉนฺติ. [๔๓] วณฺณวนฺตตโร จาติ วณฺณวนฺตตโร จ อภิรูโป ปาสาทิโกติ อตฺโถ. มเหสกฺขตโรติ อิสฺสริยปริวารวเสน มหายสตโร. [๔๔] ฐานํ โข ปเนตนฺติ การณํ โข ปเนตํ. โส ตโต จวิตฺวา อญฺญตฺร น คจฺฉติ, อิเธว อาคจฺฉติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. อคารสฺมาติ เคหา. อนคาริยนฺติ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม, สํวิสเชตา ๒ อิ. วงฺกจฺฉิทฺเท--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๔.
ปพฺพชฺชํ. ปพฺพชฺชา หิ ยสฺมา อคารสุส หิตํ กสิโครกฺขาทิกมฺมํ ตตฺถ นตฺถิ, ตสฺมา อนคาริยนฺติ วุจฺจติ. ปพฺพชตีติ อุปคจฺฉติ. ตโต ปรํ นานุสฺสรตีติ ตโต ปุพฺเพนิวาสา ปรํ น สรติ, สริตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺถ ฐตฺวา ทิฏฺฐึ คณฺหาติ. นิจฺโจติ อาทีสุ ตสฺส อุปปตฺตึ อปสฺสนฺโต "นิจฺโจ"ติ วทติ, มรณํ อปสฺสนฺโต "ธุโว"ติ, สทาภาวโต "สสฺสโต"ติ, ชราวเสนาปิ วิปริณามสฺส อภาวโต "อวิปริณามธมฺโม"ติ. เสสเมตฺถ วาเร อุตฺตานเมวาติ. [๔๕-๔๖] ทุติยวาเร: ขิฑฺฑาย ปทุสฺสนฺติ วินสฺสนฺตีติ ขิฑฺฑาปโทสิกา, "ปทูสิกา"ติปิ ปาลึ ลิขนฺติ, สา อฏฺฐกถายํ นตฺถิ. อติเวลนฺติ อติกาลํ, อติจิรนฺติ อตฺโถ. หสฺสขิฑฺฑารติธมฺมสมาปนฺนาติ หสฺสรติธมฺมญฺเจว ขิฑฺฑารติธมฺมญฺจ สมาปนฺนา อนุยุตฺตา, เกฬิหสฺสสุขญฺเจว กายิกวาจสิกกีฬาสุขญฺจ อนุยุตฺตา, วุตฺตปฺปการรติธมฺมสมงฺคิโน หุตฺวา วิหรนฺตีติ อตฺโถ. สติ ปมุสฺสตีติ ขาทนียโภชนีเยสุ สติ ปมุสฺสติ. เต กิร ปุญฺญวิเสสาธิคเตน มหนฺเตน อตฺตโน สิริวิภเวน นกฺขตฺตํ กีฬนฺตา ตาย สมฺปตฺติมหนฺตตาย ๑- "อาหารํ ปริภุญฺชิมฺหา, น ปริภุญฺชิมฺหา"ติปิ น ชานนฺติ. อถ เอกาหาราติกฺกมนโต ปฏฺฐาย นิรนฺตรํ ขาทนฺตาปิ ปิวนฺตาปิ จวนฺติเยว, น ติฏฺฐนฺติ. กสฺมา? กมฺมชเตชสฺส พลวตาย กรชกายสฺส มนฺทตาย. มนุสฺสานํ หิ กมฺมชเตโช มนฺโท, กรชกาโย พลวา. เตสํ กมฺมชเตชสฺส มนฺทตาย กรชกายสฺส พลวตาย สตฺตาหมฺปิ อติกฺกมิตฺวา อุโณฺหทกอจฺฉยาคุอาทีหิ สกฺกา วตฺถุํ อุปตฺถมฺเภตุํ. เทวานํ ปน เตโช พลวา โหติ, กรชํ มนฺทํ. เต เอกํ อาหารเวลํ อติกฺกมิตฺวาว สณฺฐาตุํ น สกฺโกนฺติ. ยถา นาม คิมฺหานํ มชฺฌนฺหิเก ตตฺตปาสาเณ ฐปิตํ ปทุมํ วา อุปฺปลํ วา สายณฺหสมเย ฆฏสเตนาปิ สิญฺจิยมานํ ปากติกํ น โหติ, วินสฺสติเยว. เอวเมว ปจฺฉา นิรนฺตรํ ขาทนฺตาปิ ปิวนฺตาปิ จวนฺติเยว, น ติฏฺฐนฺติ. เตนาห "สติยา สมฺโมสา เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี"ติ. กตเม ปน เต เทวาติ? "อิเม เทวา"ติ ๒- อฏฺฐกถายํ วิจารณา นตฺถิ, "เทวานํ กมฺมชเตโช พลวา โหติ, กรชํ มนฺทนฺ"ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา ปน เย เกจิ กวฬิงฺการาหารูปชีวิโน เทวา @เชิงอรรถ: ๑ ม. สมฺปตฺติยา มหนฺตตาย. ๒ ก.สี. นามาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๕.
เอวํ กโรนฺติ, เตเยว จวนฺตีติ เวทิตพฺพา. เกจิ ปนาหุ "นิมฺมานรติปรนิมฺมิตวสวตฺติโน เต เทวา"ติ. ขิฑฺฑาปทุสฺสนมตฺเตเนว เหเต "ขิฑฺฑาปโทสิกา"ติ วุตฺตา. เสสเมตฺถ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. [๔๗-๔๘] ตติยวาเร: มเนน ปทุสฺสนฺติ นสฺสนฺติ วินสฺสนฺตีติ มโนปโทสิกา, เอเต จาตุมฺมหาราชิกา. เตสุ กิร เอโก เทวปุตฺโต "นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี"ติ สปริวาโร รเถน วีถึ ปฏิปชฺชติ, อถญฺโญ นิกฺขมนฺโต ตํ ปุรโต คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "กึ ๑- โภ อยํ กปโณ อทิฏฺฐปุพฺพํ วิย เอกํ ทิสฺวา ปีติยา อุทฺธุมาโต วิย ภิชฺชมาโน วิย จ คจฺฉตี"ติ กุชฺฌติ. ปุรโต คจฺฉนฺโตปิ นิวตฺติตฺวา ตํ กุทฺธํ ทิสฺวา กุทฺธา นาม สุวิชฺชานา ๒- โหนฺติ กุทฺธภาวมสฺส ญตฺวา "ตฺวํ กุทฺโธ มยฺหํ กึ กริสฺสสิ, อยํ สมฺปตฺติ มยา ทานสีลาทีนํ วเสน ลทฺธา, น ตุยฺหํ วเสนา"ติ ปฏิกุชฺฌติ. เอกสฺมึ หิ กุทฺเธ อิตโร อกุทฺโธ รกฺขติ, อุโภสุ ปน กุทฺเธสุ เอกสฺส โกโธ อิตรสฺส ปจฺจโย โหติ, ตสฺสปิ โกโธ อิตรสฺส ปจฺจโย โหตีติ อุโภ กนฺทนฺตานํเยว โอโรธานํ จวนฺติ อยเมตฺถ ธมฺมตา. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. [๔๙-๕๒] ตกฺกีวาเร ๓-: อยํ จกฺขฺวาทีนํ เภทํ ปสฺสติ, จิตตมฺปน ยสฺมา ปุริมํ ปุริมํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส ปจฺจยํ ทตฺวาว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา จกฺขฺวาทีนํ เภทโต พลวตรมฺปิ จิตฺตสฺส เภทํ น ปสฺสติ. โส ตํ อปสฺสนฺโต ยถา นาม สกุโณ เอกํ รุกฺขํ ชหิตฺวา อญฺญสฺมึ ๔- นิลียติ, เอวเมว อิมสฺมึ อตฺตภาเว ภินฺเน จิตฺตํ อญฺญตฺร คจฺฉตีติ คเหตฺวา เอวมาห. เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อนฺตานนฺตวาทวณฺณนา [๕๓] อนฺตานนฺติกาติ อนฺตานนฺตวาทา, อนฺตํ วา อนนฺตํ วา อนฺตานนฺตํ วา เนวนฺตานานนฺตํ วา อารพฺภ ปวตฺตวาทาติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํสทฺโท น ทิสฺสติ. ๒ ฉ.สี.อิ. สุวิทิตา. @๓ ม.อิ. ตกฺกีวาเท. ๔ ม. เอกสฺมึ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๖.
[๕๔-๖๐] อนฺตสญฺญี โลกสฺมึ วิหรตีติ ปฏิภาคนิมิตฺตํ จกฺกวาฬปริยนฺตํ อวฑฺเฒตฺวา ตํ "โลโก"ติ คเหตฺวา อนฺตสญฺญี โลกสฺมึ วิหรติ, จกฺกวาฬปริยนฺตํ กตฺวา วฑฺฒิตกสิโณ ๑- ปน อนนฺตสญฺญี โหติ, อุทฺธมโธ อวฑฺเฒตฺวา ปน ติริยํ วฑฺเฒตฺวา อุทฺธมโธ อนฺตสญฺญี ติริยํ อนนฺตสญฺญี. ตกฺกีวาโท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิเม จตฺตาโรปิ อตฺตนา ทิฏฺฐปุพฺพานุสาเรเนว ทิฏฺฐิยา คหิตตฺตา ปุพฺพนฺตกปฺปิเกสุ ปวิฏฺฐา. อมราวิกฺเขปวาทวณฺณนา [๖๑] น มรตีติ อมรา. กา สา? "เอวนฺติปิ เม โน"ติ อาทินา นเยน ปริยนฺตรหิตา ทิฏฺฐิคติกสฺส ทิฏฺฐิ เจว วาทา ๒- จ. วิวิโธ เขโปติ วิกฺเขโป, อมราย ทิฏฺฐิยา วาจาย จ วิกฺเขโปติ อมราวิกฺเขโป, โส เอเตสํ อตฺถีติ อมราวิกฺเขปิกา. อปโร นโย, อมรา นาม เอกา มจฺฉชาติ, สา อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนาทิวเสน อุทเก สนฺธาวมานา คเหตุํ น สกฺกา, ๓- เอวเมว อยํ ปิ วาโท อิโตจิโต จ สนฺธาวติ, คาหํ น อุปคจฺฉตีติ อมราวิกฺเขโปติ วุจฺจติ, โส เอเตสํ อตฺถีติ อมราวิกฺเขปิกา. [๖๒] "อิทํ กุสลนฺ"ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาตีติ ทส กุสลกมฺมปเถ ยถาภูตํ นปฺปชานาตีติ อตฺโถ. อกุสเลปิ ทส อกุสลกมฺมปถาว อธิปฺเปตา. โส มมสฺส วิฆาโตติ "มุสา มยา ภณิตนฺ"ติ วิปฺปฏิสารุปฺปตฺติยา มม วิฆาโต อสฺส, ทุกฺขํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. โส มมสฺส อนฺตราโยติ โส มม สคฺคสฺส เจว มคฺคสฺส จ อนฺตราโย อสฺส. มุสาวาทภยา มุสาวาทปริเชคุจฺฉาติ มุสาวาเท โอตฺตปฺเปน เจว หิริยา จ. วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชตีติ วาจาย วิกฺเขปํ อาปชฺชติ. กีทิสํ? อมราวิกฺเขปํ, อปริยนฺตวิกฺเขปนฺติ อตฺโถ. เอวนฺติปิ เม โนติ อาทีสุ "เอวนฺติปิ เม โน"ติ อนิยมิตวิกฺเขโป. ตถาติปิ เม โนติ "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา"ติ วุตฺตํ สสฺสตวาทํ ปฏิกฺขิปติ. อญฺญถาติปิ เม โนติ สสฺสตโต อญฺญถา ๔- วุตฺตํ เอกจฺจสสฺสตํ เอกจฺจอสสฺสตํ ๕- @เชิงอรรถ: ๑ ก.ม. วฑฺฒิตกสิเณ ๒ ฉ.ม., อิ. วาจา. ๓ ฉ.ม. สกฺกาติ @๔ ม. อญฺญถาปีติ ๕ ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๗.
ปฏิกฺขิปติ. โนติปิ เม โนติ "น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา"ติ วุตฺตํ อุจฺเฉทํ ปฏิกฺขิปติ. โน โนติปิ เม โนติ "เนว โหติ น น โหตี"ติ วุตฺตํ ตกฺกีวาทํ ปฏิกฺขิปติ. อยํ ปน "อิทํ กุสลนฺ"ติ วา "อกุสลนฺ"ติ วา ปุฏฺโฐ น กิญจิ พฺยากโรติ. "อิทํ กุสลนฺ"ติ วา ๑- ปุฏฺโฐ "เอวนฺติปิ เม โน"ติ วทติ. ตโต "กึ อกุสลนฺ"ติ วุตฺเต "ตถาติปิ เม โน"ติ วทติ. "กึ อุภยโต อญฺญถา"ติ วุตฺเต "อญฺญถาติปิ เม โน"ติ วทติ. ตโต "ติวิเธนาปิ น โหติ, กินฺเต ลทฺธี"ติ วุตฺเต "โนติปิ เม โน"ติ วทติ. ตโต "โน โนติ กินฺเต ๒- ลทฺธี"ติ วุตฺเต "โน โนติปิ เม โน"ติ เอวํ วิกฺเขปเมวาปชฺชติ, เอกสฺมิมฺปิ ปกฺเข น ติฏฺฐติ. [๖๓] ฉนฺโท วา ราโค วาติ อปฺปฏิชานนฺโตปิ ๓- สหสา กุสลเมว "กุสลนฺ"ติ วตฺวา อกุสลเมว "อกุสลนฺ"ติ วตฺวา "มยา อสุกสฺส นาม เอวํ พฺยากตํ, กินฺตํ สุพฺยากตนฺ"ติ อญฺเญ ปณฺฑิเต ปุจฺฉิตฺวา เตหิ "สุพฺยากตํ ภทฺรมุข, `กุสลเมว ตยา กุสลํ อกุสลเมว อกุสลนฺ'ติ พฺยากตนฺ"ติ วุตฺเต "นตฺถิ มยา สทิโส ปณฺฑิโต"ติ เอวํ เม ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา อสฺสาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ฉนฺโท ทุพฺพลราโค, ราโค พลวราโคติ. ๔- โทโส วา ปฏิโฆ วาติ กุสลํ ๕- ปน "อกุสลนฺ"ติ, อกุสลํ วา "กุสลนฺ"ติ วตฺวา อญฺเญ ปณฺฑิเต ปุจฺฉิตฺวา เตหิ "ทุพฺยากตํ ตยา"ติ วุตฺเต "เอตฺตกมฺปิ นาม น ชานามี"ติ ตตฺถ เม อสฺส โทโส วา ปฏิโฆ วาติ อตฺโถ. อิธาปิ โทโส ทุพฺพลโกโธ, ปฏิโฆ พลวโกโธ. ตํ มมสฺส อุปาทานํ, โส มมสฺส วิฆาโตติ ตํ ฉนฺทราคทฺวยํ มม อุปาทานํ อสฺส, โทสปฏิฆทฺวยํ วิฆาโต. อุภยมฺปิ วา ทฬฺหคฺคหณวเสน อุปาทานํ, วิหนนวเสน วิฆาโต. ราโค หิ อมุญฺจิตุกามตาย อารมฺมณํ คณฺหาติ ชลูกา วิย. โทโส วินาเสตุกามตาย อาสีวิโส วิย. อุโภปิ เจเต สนฺตาปกฏฺเฐน วิหนนฺติเยวาติ "อุปาทานนฺ"ติ จ "วิฆาโต"ติ จ วุตฺตา. เสสํ ปฐมวารสทิสเมว. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วาสทฺโท น ทิสฺสติ. ๒ ฉ.ม. กึ โน โนติ เต. @๓ ฉ.ม., อิ. อชานนฺโตปิ ๔ ฉ.ม., อิ. พลวราโค. ๕ ก. กุสลมฺปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๘.
[๖๔] ปณฺฑิตาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา. นิปุณาติ สณฺหสุขุมวุฑฺฒิโน สณฺหสุขุมํ อตฺถนฺตรํ ๑- ปฏิวิชฺฌนสมตฺถา. กตปรปฺปวาทาติ วิญฺญาตปรปฺปวาทา เจว ปเรหิ สทฺธึ กตวาทปริจฺจยา จ. วาลเวธิรูปาติ วาลเวธิธนุคฺคหสทิสา. โว ๒- ภินฺทนฺตา มญฺเญติ วาลเวธิ วิย วาลํ สุขุมานิปิ ปเรสํ ทิฏฺฐิคตานิ อตฺตโน ปญฺญาพเลน ๓- ภินฺทนฺตา วิย จรนฺตีติ อตฺโถ. เต มํ ตตฺถาติ เต สมณพฺราหฺมณา มํ เตสุ กุสลากุสเลสุ. สมนุยุญฺเชยฺยุนฺติ "กึ กุสลํ, กึ อกุสลนฺติ อตฺตโน ลทฺธึ วทา"ติ ลทฺธึ ปุจฺเฉยฺยุํ. สมนุคฺคาเหยฺยุนฺติ "อิทํ นามา"ติ วุตฺเต "เกน การเณน เอตมตฺถํ คาหยา"ติ ๔- การณํ ปุจฺเฉยฺยุํ. สมนุภาเสยฺยุนฺติ "อิมินา นาม การเณนา"ติ วุตฺเต การเณ โทสํ ทสฺเสตฺวา "น ตฺวํ อิทํ ชานาสิ, อิทมฺปน คณฺห, อิทํ วิสฺสชฺเชหี"ติ เอวํ สมนุยุญฺเชยฺยุํ. น สมฺปาเยยฺยนฺติ น สมฺปาเทยฺยํ, สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ น สกฺกุเณยฺยนฺติ อตฺโถ. โส มมสฺส วิฆาโตติ ยนฺตํ ปุนปฺปุนํ วตฺวาปิ อสมฺปายนํ นาม, โส มม วิฆาโต อสฺส, โอฏฺฐตาลุชิวฺหาคลโสสนทุกฺขเมว อสฺสาติ อตฺโถ. เสสเมตฺถาปิ ปฐมวารสทิสเมว. [๖๕-๖๖] มนฺโทติ มนฺทปญฺโญ, อปญฺญสฺเสเวตํ นามํ. โมมูโหติ อติสมฺมุโฬฺห. โหติ ตถาคโตติ อาทีสุ สตฺโต "ตถาคโต"ติ อธิปฺเปโต. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อิเมปิ จตฺตาโร ปุพฺเพ ปวตฺตธมฺมานุสาเรเนว ทิฏฺฐิยา คหิตตฺตา ปุพฺพนฺตกปฺปิเกสุ ปวิฏฺฐา. อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาทวณฺณนา [๖๗] "อธิจฺจสมุปฺปนฺโน อตฺตา จ โลโก จา"ติ ทสฺสนํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ, ตํ เอเตสํ อตฺถีติ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา. อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ อการณสมุปฺปนฺนํ. [๖๘-๗๓] อสญฺญสตฺตาติ เทสนาสีสเมตํ, อจิตฺตุปฺปาทา รูปมตฺตกอตฺตภาวาติ ๕- อตฺโถ. เตสํ เอวํ อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา:- เอกจฺโจ หิ ติตฺถายตเน ปพฺพชิตฺวา วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานา วุฏฺฐาย @เชิงอรรถ: ๑ สี.ม. สุขุมอตฺถนฺตรํ, อิ. สุขุมอตฺถนฺตเร. ๒ ก.ม. เต @๓ ฉ.ม., อิ. ปญฺญาคเตน ๔ ฉ.ม. คาหเยนฺติ. @๕ สี. อจิตฺตุปฺปาทรูปมตฺตกทตฺเตภาวาติ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๙.
"จิตฺเต โทสํ ปสฺสติ, จิตฺเต สติ หตฺถจฺเฉทาทิทุกฺขญฺเจว สพฺพภยานิ จ โหนฺติ, อลํ อิมินา จิตฺเตน, อจิตฺตกภาโวว สนฺโต"ติ เอวํ จิตฺเต โทสํ ปสฺสิตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา อสญฺญสตฺเตสุ นิพฺพตฺตติ, จิตฺตมสฺส จุติจิตฺตนิโรเธน อิเธว นิวตฺตติ, รูปกฺขนฺธมตฺตเมว ตตฺถ ปาตุภวติ. เต ตตฺถ ยถา นาม ชิยาเวคุกฺขิตฺโต สโร ยตฺตโก ชิยาเวโค, ตตฺตกเมวากาเส คจฺฉติ, เอวเมว ฌานเวคุกฺขิตฺตา อุปปชฺชิตฺวา ยตฺตโก ฌานเวโค, ตตฺตกเมว กาลํ ติฏฺฐนฺติ, ฌานเวเค ปน ปริหีเน ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ อนฺตรธายติ, อิธ ปน ปฏิสนฺธิสญฺญา อุปฺปชฺชติ. ยสฺมา ปน ตาย อิธ อุปฺปนฺนสญฺญาย เตสํ ตตฺถ จุติ ปญฺญายติ, ตสฺมา "สญฺญุปฺปาทา จ ปน เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี"ติ วุตฺตํ. สนฺตตายาติ สนฺตภาวาย. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ตกฺกีวาโทปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ. อปรนฺตกปฺปิกวาทวณฺณนา [๗๔] เอวํ อฏฺฐารส ปุพฺพนฺตกปฺปิเก ทสฺเสตฺวา อิทานิ จตุจตฺตาลีส อปรนฺตกปฺปิเก ทสฺเสตุํ "สนฺติ ภิกฺขเว"ติ อาทิมาห. ตตฺถ อนาคตโกฏฺฐาสสงฺขาตํ อปรนฺตํ กปฺเปตฺวา คณฺหนฺตีติ อปรนฺตกปฺปิกา, อปรนฺตกปฺโป วา เอเตสํ อตฺถีติ อปรนฺตกปฺปิกา. เอวํ เสสมฺปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ๑- เวทิตพฺพํ สญฺญีวาทวณฺณนา [๗๕] อุทฺธมาฆตนิกาติ ๒- อาฆาตนํ วุจฺจติ มรณํ, อุทฺธมาฆาตนา อตฺตานํ วทนฺตีติ อุทฺธมาฆาตนิกา. "สญฺญี"ติ ปวตฺโต วาโท สญฺญีวาโท, โส เตสํ ๓- อตฺถีติ สญฺญีวาทา. [๗๖-๗๗] รูปี อตฺตาติ อาทีสุ กสิณรูปํ "อตฺตา"ติ, ตตฺถ ปวตฺตสญฺญญฺจสฺส "สญฺญา"ติ คเหตฺวา วา อาชีวกาทโย วิย ตกฺกมตฺเตเนว วา "รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา สญฺญี"ติ นํ ปญฺญเปนฺติ. ตตฺถ อโรโคติ นิจฺโจ. อรูปสมาปตฺตินิมิตฺตํ ปน "อตฺตา"ติ สมาปตฺติสญฺญญฺจสฺส "สญฺญา"ติ คเหตฺวา วา นิคณฺฐาทโย วิย ตกฺกมตฺเตเนว วา "อรูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา สญฺญี"ติ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วุตฺตปฺปการนเยเนว ๒ ฉ.ม. อุทฺธมาฆาตนิกาติ ๓ ฉ.ม. เอเตสํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๐.
นํ ปญฺญเปนฺติ. ตติยา ปน มิสฺสกคาหวเสน ปวตฺตา ทิฏฺฐิ. จตุตฺถา ตกฺกคาเหเนว. ทุติยจตุกฺกํ อนฺตานนฺติกวาเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตติยจตุกฺเก สมาปนฺนกวเสน เอกตฺตสญฺญี, อสมาปนฺนกวเสน นานตฺตสญฺญี, ปริตฺตกสิณวเสน ปริตฺตสญฺญี, วิปุลกสิณวเสน อปฺปมาณสญฺญีติ เวทิตพฺโพ. ๑- จตุตฺถจตุกฺเก ปน ทิพฺเพน จกฺขุนา ติกจตุกฺกชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา "เอกนฺตสุขี"ติ คณฺหาติ, นิรเย นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา "เอกนฺตทุกฺขี"ติ, มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา "สุขทุกฺขี"ติ, เวหปฺผลเทเวสุ นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา "อทุกฺขมสุขี"ติ คณฺหาติ. วิเสสโต หิ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณลาภิโน ปุพฺพนฺตกปฺปิกา โหนฺติ, ทิพฺพจกฺขุกา อปรนฺตกปฺปิกาติ. อสญฺญีเนวสญฺญีนาสญฺญีวาทวณฺณนา [๗๘-๘๓] อสญฺญีวาโท สญฺญีวาเท อาทิมฺหิ วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ จตุกฺกานํ วเสน เวทิตพฺโพ. ตถา เนวสญฺญีนาสญฺญีวาโท. เกวลญฺหิ ตตฺถ "สญฺญี อตฺตา"ติ คณฺหนฺตานํ ตา ทิฏฺฐิโย, อิธ "อสญฺญี"ติ จ "เนวสญฺญีนาสญฺญี"ติ จ. ตตฺถ น เอกนฺเตน การณํ ปริเยสิตพฺพํ. ทิฏฺฐิคติกสฺสปิ คาโห อุมฺมตฺตกปจฺฉิสทิโสติ วุตฺตเมตํ. อุจฺเฉทวาทวณฺณนา [๘๔] อุจฺเฉทวาเท: สโตติ วิชฺชมานสฺส. อุจฺเฉทนฺติ อุปจฺเฉทํ. วินาสนฺติ อทสฺสนํ. วิภวนฺติ ภาววิคมํ. สพฺพาเนตานิ อญฺญมญฺญเววจนาเนว. ตตฺถ เทฺว ชนา อุจฺเฉททิฏฺฐึ คณฺหนฺติ ลาภี จ อลาภี จ. ลาภี อรหโต ๒- ทิพฺเพน จกฺขุนา จุตึ ทิสฺวา อุปปตฺตึ อปสฺสนฺโต. โย วา จุติมตฺตเมว ทฏฺฐุํ สกฺโกติ น อุปปตฺตึ, ๓- โส อุจฺเฉททิฏฺฐึ คณฺหาติ. อลาภี จ "โก ปรโลกํ ชานาตี"ติ ๔- กามสุขคิทฺธิตาย วา "ยถา รุกฺขโต ปณฺณานิ ปติตานิ ปุน น วิรูหนฺติ, เอวเมว สตฺตา"ติ อาทินา ตกฺเกน วา อุจฺเฉทํ คณฺหาติ. อิธ ปน @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เวทิตพฺพา ๒ ก.ม. อนุสฺสรนฺโต @๓ ฉ.ม. อุปปาตํ. ๔ ฉ.ม. น ชานาตีติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๑.
ตณฺหาทิฏฺฐีนํ วเสน วา ตถา จ อญฺญถา จ วิกปฺเปตฺวา วา อิมา สตฺต ทิฏฺฐิโย อุปฺปนฺนาติ เวทิตพฺพา. [๘๕] ตตฺถ รูปีติ รูปวา. จาตุมฺมหาภูติโกติ จตุมหาภูตมโย. มาตาปิตูนํ เอตนฺติ มาตาเปตฺติกํ. กินฺตํ? สุกฺกโสณิตํ, มาตาเปตฺติเก สมฺภูโต ชาโตติ มาตาเปตฺติกสมฺภโว. อิติ รูปกายสีเสน มนุสฺสตฺตภาวํ "อตฺตา"ติ วทติ. อิตฺเถเกติ อิตฺถํ เอเก, เอวเมเกติ อตฺโถ. [๘๖] ทุติโย ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทิพฺพตฺตภาวํ วทติ. ทิพฺโพติ เทวโลเก สมฺภูโต. กามาวจโรติ ฉกามาวจรเทวปริยาปนฺโน. กวฬิงฺการาหารํ ๑- ภกฺขยตีติ กวฬิงฺการาหารภกฺโข. [๘๗] มโนมโยติ ฌานมเนน นิพฺพตฺโต. สพฺพงฺคปจฺจงฺคีติ สพฺพองฺคปจฺจงฺคยุตฺโต. อหีนินฺทริโยติ ปริปุณฺณินฺทฺริโย. ยานิ พฺรหฺมโลเก อตฺถิ, เตสํ วเสน, อิตเรสญฺจ สณฺฐานวเสเนตํ วุตฺตํ. [๘๘-๙๒] สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมาติ อาทีนํ อตฺโถ วิสุทธิมคฺเค วุตฺโต. อากาสานญฺจายตนุปโคติ อาทีสุ ปน อากาสานญฺจายตนภวํ อุปคโตติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ. ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทวณฺณนา [๙๓] ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาเท "ทิฏฺฐธมฺโม"ติ ปจฺจกฺขธมฺโม วุจฺจติ, ตตฺถ ตตฺถ ปฏิลทฺธตฺตภาวสฺเสตํ อธิวจนํ, ทิฏฺฐธมฺเม นิพฺพานํ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ, อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ทุกฺขวูปสโมติ ๒- อตฺโถ, ตํ วทนฺตีติ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา, ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานนฺติ ปรมํ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ, อุตฺตมนฺติ อตฺโถ. [๙๔] ปญฺจหิ กามคุเณหีติ มนาปปิยรูปาทีหิ ปญฺจหิ กามโกฏฺฐาเสหิ, พนฺธเนหิ วา. สมปฺปิโตติ สุฏฺฐุ อปฺปิโต อลฺลีโน หุตฺวา. สมงฺคีภูโตติ สมนฺนาคโต. ปริจาเรตีติ เตสุ กามคุเณสุ ยถาสุขํ อินฺทฺริยานิ จาเรติ สญฺจาเรติ อิโตจิโตจ อุปเนติ. อถวา: ปลทฺธติ รมติ กีฬติ. เอตฺถ จ ทุวิธา กามคุณา มานุสกา ๓- @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. กวฬีการํ. ๒ ฉ.ม.,อิ. ทุกฺขวูปสมนนฺติ. ๓ ก.ม. มานุสิกา.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๒.
เจว ทิพฺพา จ. มานุสิกา มนฺธาตุกามคุณสทิสา ทฏฺฐพฺพา, ทิพฺพา จ ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทวราชสฺส กามคุณสทิสาติ. เอวรูเป กาเม อุปคตานํ หิ เต ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺตึ ปญฺญเปนฺติ. [๙๕] ทุติยวาเร หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจา, ปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขา, ปกติชหนฏฺเฐน วิปริณามธมฺมาติ เวทิตพฺพา. เตสํ วิปริณามญฺญถาภาวาติ เตสํ กามานํ วิปริณามสงฺขาตา อญฺญถาภาวา, ยํปิ เม อโหสิ, ตํปิ เม นตฺถีติ วุตฺตนเยน อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. ตตฺถ อนฺโต นิชฺฌายนลกฺขโณ โสโก, ตนฺนิสฺสิตลาลปฺปนลกฺขโณ ปริเทโว, กายปฏิปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ, มโนวิฆาตลกฺขณํ โทมนสฺสํ, วิสาทลกฺขโณ อุปายาโส, วิวิจฺเจว กาเมหีติ อาทีนมตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺโต. [๙๖] วิตกฺกิตนฺติ อภินิโรปนวเสน ปวตฺโต วิตกฺโก. วิจาริตนฺติ อนุมชฺชนวเสน ปวตฺโต วิจาโร. เอเตเนตนฺติ เอเตน วิตกฺกิเตน จ วิจาริเตน จ เอตํ ปฐมชฺฌานํ โอฬาริกํ สกณฺฏกํ วิย ขายติ. [๙๗-๙๘] ปีติคตนฺติ ปีติเยว. เจตโส อุพฺพิลฺลาวิตตฺตนฺติ ๑- จิตฺตสฺส อุพฺพิลฺลาวิภาวกรณํ, เจตโส อาโภโคติ ฌานา วุฏฺฐาย ตสฺมึ สุเข ปุนปฺปุนํ จิตฺตสฺส อาโภโค มนสิกาโร สมนฺนาหาโรติ. เสสเมตฺถ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาเท อุตฺตานเมว. เอตฺตาวตา สพฺพาปิ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย กถิตา โหนฺติ. ยาสํ สตฺเตว อุจฺเฉททิฏฺฐิโย, เสสา สสฺสตทิฏฺฐิโย. [๑๐๐-๑๐๔] อิทานิ "อิเมหิ โข เต ภิกฺขเว"ติ อิมินา วาเรน สพฺเพปิ เต อปรนฺตกปฺปิเก เอกชฺฌํ นิยฺยาเทตฺวา สพฺพญฺญุตญาณํ วิสฺสชฺเชสิ. ๒- ปุน "อิเมหิ โข เต ภิกฺขเว"ติ อาทินา วาเรน สพฺเพปิ เต อปรนฺตกปฺปิเก ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิเก ๓- จ ๓- เอกชฺฌํ นิยฺยาเทตฺวา ตเทว ญาณํ วิสฺสชฺเชสิ. อิติ "กตเม จ เต ภิกฺขเว ธมฺมา"ติ อาทิมฺหิ ปุจฺฉมาโนปิ สพฺพญฺญุตญาณเมว @เชิงอรรถ: ๑ ม. อุปฺปิลาวิตตฺตํ ๒ ฉ.ม. วิสฺสชฺเชติ @๓-๓ ฉ.อิ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปิเก--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๓.
ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชมาโนปิ สตฺตานํ อชฺฌาสยํ ตุลาย ตุลายนฺโต วิย, สิเนรุปาทโต วาลุกํ อุทฺธรนฺโต วิย ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิ อุทฺธริตฺวา สพฺพญฺญุตญาณเมว วิสฺสชฺเชสิ. เอวํ อยํ ยถานุสนฺธิวเสน เทสนา อาคตา. ตโย หิ สุตฺตสฺส อนุสนฺธี:- ปุจฺฉานุสนฺธิ, อชฺฌาสยานุสนฺธิ, ยถานุสนฺธีติ. ตตฺถ "เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ `กินฺนุ โข ภนฺเต โอริมํ ตีรํ, กึ ปาริมํ ตีรํ, โก มชฺเฌ สํสีโท, โก ถเล อุสฺสาโท, ๑- โก มนุสฺสคฺคาโห, โก อมนุสฺสคฺคาโห, โก อาวฏฺฏคฺคาโห, โก อนฺโตปูติภาโว'ติ ๒- เอวํ ปุจฺฉนฺตานํ ภควตา วิสฺสชฺชิตสุตฺตวเสน ปุจฺฉานุสนฺธิ เวทิตพฺพา. ๓- "อถ โข อญฺญตรสฺส ภิกฺขุโน เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ `อิติ กิร โภ รูปํ อนตฺตา, เวทนา, สญฺญา, สงฺขารา, วิญญาณํ อนตฺตา, อนตฺตกตานิ กิร กมฺมานิ กมฺมตฺตานํ ผุสิสฺสนฺตี'ติ. ๔- อถ โข ภควา ตสฺส ภิกฺขุโน เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย ภิกฺขู อามนฺเตสิ:- ฐานํ โข ปเนตํ ภิกฺขเว วิชฺชติ, ยํ อิเธกจฺโจ โมฆปุริโส อวิชฺชาคโต ตณฺหาธิปเตยฺเยน เจตสา สตฺถุ สาสนํ อติธาวิตพฺพํ มญฺเญยฺย `อิติ กิร โภ รูปํ อนตฺตา ฯเปฯ ผุสิสฺสนฺ'ติ. ตํ กึ มญฺญถ ภิกฺขเว รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา"ติ ๕- เอวํ ปเรสํ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา ภควตา วุตฺตสุตฺตวเสน อชฺฌาสยานุสนฺธิ เวทิตพฺพา. เยน ปน ธมฺเมน อาทิมฺหิ เทสนา อุฏฺฐิตา, ตสฺส ธมฺมสฺส อนุรูปธมฺมวเสน วา ปฏิปกฺขวเสน วา เยสุ สุตฺเตสุ อุปริ เทสนา อาคจฺฉติ, เตสํ วเสน ยถานุสนฺธิ เวทิตพฺพา. เสยฺยถีทํ? อากงฺเขยฺยสุตฺเต ๖- เหฏฺฐา สีเลน เทสนา อุฏฺฐิตา, อุปริ ฉ อภิญฺญา อาคตา. วตฺถสุตฺเต ๗- เหฏฺฐา กิเลสวเสน เทสนา อุฏฺฐิตา, อุปริ พฺรหฺมวิหารา อาคตา. โกสมฺพิยสุตฺเต ๘- หฏฺฐา ภณฺฑเนน อุฏฺฐิตา, อุปริ สารณียธมฺมา อาคตา. กกจูปเม ๙- เหฏฺฐา อกฺขนฺติยา @เชิงอรรถ: ๑ ม. อุสฺสาโร ๒ สํ. สฬา. ๑๘/๒๔๑ ปฐมทารุกฺขนฺโธปมสุตฺต @๓ ฉ.ม. เวทิตพฺโพ ๔ ม. อุปริ. ๑๔/๙๐/๗๐ @๕ ม. อุปริ. ๑๔/๙๐/๗๑ มหาปุณฺณมสุตฺต ๖ ม.มู. ๑๒/๖๔/๔๓ @๗ ม.มู. ๑๒/๗๐/๔๘ ๘ ม.มู. ๑๒/๔๙๑/๔๓๕ @๙ ม.มู. ๑๒/๒๒๒/๑๘๗ กกจูปมสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๔.
อุฏฺฐิตา, อุปริ กกจูปมา อาคตา. อิมสฺมึปิ พฺรหฺมชาเล เหฏฺฐา ทิฏฺฐิวเสน เทสนา อุฏฺฐิตา, อุปริ สุญฺญตาปกาสนํ อาคตํ. เตน วุตฺตํ "เอวมยํ ยถานุสนฺธิวเสน เทสนา อาคตา"ติ. ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตวารวณฺณนา [๑๐๕-๑๑๗] อิทานิ มริยาทาวิภาคทสฺสนตฺถํ ตตฺร "ภิกฺขเว"ติ อาทิกา เทสนา อารทฺธา. ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตํ วิปฺผนฺทิตเมวาติ เยน ทิฏฺฐิอสฺสาเทน ทิฏฺฐิสุเขน ทิฏฺฐิเวทยิเตน เต โสมนสฺสชาตา สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ, ตทปิ เตสํ ภวนฺตานํ สมณพฺราหฺมณานํ ยถาภูตํ ธมฺมานํ สภาวํ อชานนฺตานํ อปสฺสนฺตานํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ เกวลํ ตณฺหาคตานํเยว ตํ เวทยิตํ, ตญฺจ โข ปเนตํ ปริตสฺสิตํ วิปฺผนฺทิตเมว. ทิฏฺฐิสงฺขาเตน เจว ตณฺหาสงฺขาเตน จ ปริตสฺสิเตน วิปฺผนฺทิตเมว จลิตเมว กปฺปิตเมว. ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุสทิสํ ๑- น โสตาปนฺนสฺส ทสฺสนมิว นิจฺจลนฺติ ทสฺเสติ. เอเสว ๒- นโย เอกจฺจสสฺสตวาทาทีสุปิ. ผสฺสปจฺจยวารวณฺณนา [๑๑๘-๑๓๐] ปุน "ตตฺร ภิกฺขเว เย เต สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา"ติ อาทิ ปรมฺปรปจฺจยทสฺสนตฺถํ อารทฺธํ. ตตฺถ ตทปิ ผสฺสปจฺจยาติ เยน ทิฏฺฐิอสฺสาเทน ทิฏฺฐิสุเขน ทิฏฺฐิเวทยิเตน เต โสมนสฺสชาตา สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ, ตทปิ ตณฺหาทิฏฺฐิปริปฺผนฺทิตํ เวทยิตํ ผสฺสปจฺจยาติ ทสฺเสติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. [๑๓๑-๑๔๓] อิทานิ ตสฺส ปจฺจยสฺส ทิฏฺฐิเวทยิเต พลวภาวทสฺสนตฺถํ ปุน "ตตฺร ภิกฺขเว เย เต สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา"ติ อาทิมาห. ตตฺถ เต วต อญฺญตฺร ผสฺสาติ เต วต สมณพฺราหฺมณา ตํ เวทยิตํ วินา ผสฺเสน ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ การณเมตํ นตฺถีติ. ยถา หิ ปตโต เคหสฺส อุปตฺถมฺภนตฺถาย ถูณา นาม พลวปจฺจโย โหติ, น ตํ ถูณาย อนุปตฺถมฺภิตํ ฐาตุํ สกฺโกติ, @เชิงอรรถ: ๑ ก. นิกฺขิตฺตขาณุสทิสํ ๒ ฉ.ม.อิ. เอส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๕.
เอวเมว ผสฺโสปิ เวทนาย พลวปจฺจโย, ตํ วินา อิทํ ทิฏฺฐิเวทยิตํ นตฺถีติ ทสฺเสติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. ทิฏฺฐิคติกาธิฏฺฐานวฏฺฏกถาวณฺณนา [๑๔๔] อิทานิ "ตตฺร ภิกฺขเว เย เต สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหิ, เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา เอกจฺจสสฺสติกา"ติ อาทินา นเยน สพฺพทิฏฺฐิเวทยิตานิ สมฺปิณฺเฑติ. กสฺมา? อุปริ ผสฺเส ปกฺขิปนตฺถาย. กถํ? สพฺเพ เต ฉหิ ผสฺสายตเนหิ ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวเทนฺติ. ตตฺถ ฉ ผสฺสายตนานิ นาม จกฺขุผสฺสายตนํ, โสต, ฆาน, ชิวฺหา, กาย, มโนผสฺสายตนนฺติ อิมานิ ฉ. สญฺชาติสโมสรณการณปณฺณตฺติมตฺเตสุ หิ อยมายตนสทฺโท วตฺตติ. ๑- ตตฺถ "กมฺโพโช อสฺสานํ อายตนํ, คุนฺนํ ทกฺขิณาปโถ"ติ สญฺชาติยํ วตฺตติ, ๑- สญฺชา ติฏฺฐาเนติ อตฺโถ. "มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา"ติ ๒- สโมสรเณ. "สติ สติอายตเน"ติ ๓- การเณ. "อรญฺญายตเน ปณฺณกุฏีสุ สมฺมนฺตี"ติ ๔- ปณฺณตฺติมตฺเต. สฺวายมิธ สญฺชาติอาทิอตฺถตฺตเยปิ ยุชฺชติ. จกฺขฺวาทีสุ หิ ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา สญฺชายนฺติ สโมสรนฺติ, ตานิ จ เนสํ การณนฺติ อายตนานิ. อิธ ปน "จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส"ติ ๕- อิมินา นเยน ผสฺสสีเสเนว เทสนํ อาโรเปตฺวา ผสฺสํ อาทึ กตฺวา ปจฺจยปรมฺปรํ ทสฺเสตุํ ฉ ผสฺสายตนาทีนิ วุตฺตานิ. ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวเทนฺตีติ ผุสิตฺวา ผุสิตฺวา ปฏิสํเวเทนฺติ. เอตฺถ จ กิญฺจาปิ อายตนานํ ผุสนกิจฺจํ วิย วุตฺตํ, ตถาปิ น เตสํ ผุสนกิจฺจตา เวทิตพฺพา. น หิ อายตนานิ ผุสนฺติ, ผสฺโสว ตํ ตํ อารมฺมณํ ผุสติ, อายตนานิ ปน ผสฺเส อุปนิกฺขิเปตฺวา ทสฺสิตานิ, ตสฺมา สพฺเพ เต ฉผสฺสายตนสมฺภเวน ผสฺเสน รูปาทีนิ อารมฺมณานิ ผุสิตฺวา ตํ ทิฏฺฐิเวทนํ ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. ปวตฺตติ ๒ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๓๘ สทฺธสุตฺต @๓ องฺ. ติก. ๒๐/๑๐๒/๒๕๐ ปํสุโธวกสุตฺต ๔ สํ. ส. ๑๕/๒๕๕/๒๗๑ อารญฺญกสุตฺต @๕ สํ.นิ. ๑๖/๔๓/๖๙ ทุกฺขสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๖.
เตสํ เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ อาทีสุ เวทนาติ ฉผสฺสายตนสมฺภวา เวทนา. สา รูปตณฺหาทิเภทาย ตณฺหาย อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหติ. เตน วุตฺตํ "เตสํ เวทนาปจฺจยา ตณฺหา"ติ. สา ปน จตุพฺพิธสฺส อุปาทานสฺส อุปนิสฺสยโกฏิยา เจว สหชาตโกฏิยา จ ปจฺจโย โหติ. ตถา อุปาทานํ ภวสฺส, ภโว ชาติยา อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหติ. ชาตีติ เจตฺถ ๑- สวิการา ปญฺจกฺขนฺธา ทฏฺฐพฺพา. ชาติชรามรณสฺส เจว โสกาทีนญฺจ อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา, อิธ ปนสฺส ปโยฺนมตฺตเมว เวทิตพฺพํ. ภควา หิ วฏฺฏกถํ กเถนฺโต "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย, `อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมฺภวี'ติ เอวญฺเจตํ ๒- ภิกฺขเว วุจฺจติ, อถ จ ปน ปญฺญายติ `อิทปฺปจฺจยา อวิชฺชา"ติ ๓- เอวํ อวิชฺชาสีเสน วา "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺญายติ ภวตณฺหาย ฯเปฯ `อิทปฺปจฺยา ภวตณฺหา"ติ ๔- เอวํ ตณฺหาสีเสน วา "ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺญายติ ภวทิฏฺฐิยา ฯเปฯ `อิทปฺปจฺจยา ภวทิฏฺฐี"ติ เอวํ ทิฏฺฐิสีเสน วา กเถสิ. อิธ ปน ทิฏฺฐิสีเสน กเถนฺโต เวทนาราเคน อุปฺปชฺชมานา ทิฏฺฐิโย กเถตฺวา เวทนามูลกํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ กเถสิ, เตน อิทํ ทสฺเสติ "เอวเมเต ทิฏฺฐิคติกา อิทํ ทสฺสนํ คเหตฺวา ตีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ นวสุ สตฺตาวาเสสุ อิโต เอตฺถ อิโต อิธาติ สนฺธาวนฺตา สํสรนฺตา ยนฺเต ยุตฺตโคโณ วิย, ถมฺเภ อุปนิพทฺธกุกฺกุโร วิย, วาเตน วิปฺปนฺนฏฺฐนาวา วิย จ วฏฺฏทุกฺขเมว อนุปริวตฺตนฺติ, วฏฺฏทุกฺขโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺโกนฺตี"ติ. วิวฏฺฏกถาทิวณฺณนา [๑๔๕] เอวํ ทิฏฺฐิคติกาธิฏฺฐานํ วฏฺฏํ กเถตฺวา อิทานิ ยุตฺตโยคภิกฺขุอธิฏฺฐานํ กตฺวา วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต "ยโต โข ภิกฺขเว ภิกฺขู"ติ อาทิมาห. ตตฺถ ยโตติ ยทา. ฉนฺนํ ผสฺสายตนานนฺติ เยหิ ฉหิ ผสฺสายตเนหิ ผุสิตฺวา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปเนตฺก ๒ ก. สี.อิ. เอวญฺจิทํ @๓ องฺ. เอกาทสก, ๒๔/๖๑/๙๐ อวิชฺชาสุตฺต ๔ องฺ. เอกาทสก. ๒๔/๖๒/๙๒ ตณฺหาสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๗.
ปฏิสํเวทยมานานํ ๑- ทิฏฺฐิคติกานํ วฏฺฏํ วฏฺฏติ, เตสํเยว ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ. สมุทยนฺติอาทีสุ "อวิชฺชาสมุทยา จกฺขุสมุทโย"ติ อาทินา เวทนากมฺมฏฺฐาเน วุตฺตนเยน ผสฺสายตนานํ สมุทโย เวทิตพฺโพ. ๒- ยถา ปน ตตฺถ "ผสฺสสมุทยา, ผสฺสนิโรธา"ติ วุตฺตํ, เอวมิธ ตํ จกฺขฺวาทีสุ "อาหารสมุทยา, อาหารนิโรธา"ติ เวทิตพฺพํ, มนายตเน "นามรูปสมุทยา, นามรูปนิโรธา"ติ อุตฺตริตรํ ปชานาตีติ ทิฏฺฐิคติโก ทิฏฺฐิเมว ปชานาติ. ๓- อยํ ปน ทิฏฺฐิญฺจ ทิฏฺฐิโต จ อุตฺตริตรํ สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺตินฺติ ยาว อรหตฺตา ชานาติ. (โก เอวํ ชานาตีติ?) ขีณาสโว ชานาติ, อนาคามี, สกทาคามี, โสตาปนฺโน, พหุสฺสุโต, คนฺถธุโร ภิกฺขุ ชานาติ, อารทฺธวิปสฺสโก ชานาติ, เทสนา ปน อรหตฺตกูเฏเนว นิฏฺฐาปิตาติ. [๑๔๖] เอวํ วิวฏฺฏํ กเถตฺวา อิทานิ "เทสนาชาลวิมุตฺโต ทิฏฺฐิคติโก นาม นตฺถี"ติ ทสฺสนตฺถํ ปุน "เย หิ เกจิ ภิกฺขเว"ติ อารภิ. ตตฺถ อนฺโตชาลีกตาติ อิมสฺส มยฺหํ เทสนาชาลสฺส อนฺโตเยว กตา. เอตฺถ สิตาวาติ เอตสฺมึ มม เทสนาชาเล สิตา นิสฺสิตา อวสฺสิตาว. อุมฺมุชฺชมานา อุมฺมุชฺชนฺตีติ กึ วุตฺตํ โหติ? เต อโธ โอสีทนฺตาปิ อุทฺธํ อุคฺคจฺฉนฺตาปิ มม เทสนาชาเล สิตาว หุตฺวา โอสีทนฺติ จ อุคฺคจฺฉนฺติ จ. เอตฺถ ปริยาปนฺนาติ เอตฺถ มยฺหํ เทสนาชาเล ปริยาปนฺนา, เอเตน อาพทฺธา อนฺโตชาลีกตา จ หุตฺวา อุมฺมุชฺชมานา อุมฺมุชฺชนฺติ, น เหตฺถ อสงฺคหิโต ทิฏฺฐิคติโก นาม อตฺถีติ. สุขุมจฺฉิเกนาติ สณฺหจฺฉิเกน, สุขุมจฺฉิทฺเทนาติ อตฺโถ. เกวฏฺโฏ วิย หิ ภควา, ชาลํ วิย เทสนา, ปริตฺตํ อุทกํ วิย ทสสหสฺสีโลกธาตุ, โอฬาริกา ปาณา วิย ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคติกา, ตสฺส ตีเร ฐตฺวา โอโลเกนฺตสฺส โอฬาริกานํ ปาณานํ อนฺโตชาลีกตภาวทสฺสนํ วิย ภควโต สพฺเพสํ ทิฏฺฐิคติกานํ เทสนาชาลสฺส อนฺโตกตภาวทสฺสนนฺติ ๔- เอวเมตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ. [๑๔๗] เอวํ อิมาหิ ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐีหิ สพฺพทิฏฺฐีนํ สงฺคหิตตฺตา สพฺเพสํ ทิฏฺฐิคติกานํ เอตสฺมึ เทสนาชาเล ปริยาปนฺนภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ @เชิงอรรถ: ๑ สี. ปฏิสํเวทิยมานานํ ๒ ฉ.ม.อิ. สมุทยาทโย เวทิตพฺพา @๓ ฉ.ม. ชานาติ ๔ ม. อนฺโตคธภาวทสฺสนนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๘.
อตฺตโน กตฺถจิ ปริยาปนฺนภาวํ ทสฺเสนฺโต "อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก ภิกฺขเว ตถาคตสฺส กาโย"ติ อาทิมาห. ตตฺถ นยนฺติ เอตายาติ เนตฺติ. นยนฺตีติ คีวายํ พนฺธิตฺวา อากฑฺฒนฺติ, รชฺชุยา เอตํ นามํ. อิธ ปน เนตฺติสทิสตาย ภวตณฺหา เนตฺตีติ อธิปฺเปตา. สา หิ มหาชนํ คีวายํ พนฺธิตฺวา ตํ ตํ ภวํ เนติ อุปเนตีติ ภวเนตฺติ, อรหตฺตมคฺคสตฺเถน อุจฺฉินฺนา ภวเนตฺติ อสฺสาติ อุจฺฉินฺนภวเนตฺติโก. กายสฺส เภทา อุทฺธนฺติ กายสฺส เภทโต อุทฺธํ. ชีวิตปริยาทานาติ ชีวิตสฺส สพฺพโส ปริยาทินฺนตฺตา ปริกฺขีณตฺตา, ปุน อปฺปฏิสนฺธกภาวาติ, อตฺโถ. น นํ ๑- ทกฺขนฺตีติ ตํ ตถาคตํ เทวา วา มนุสฺสา วา น ทกฺขิสฺสนฺติ, อปณฺณตฺติกภาวํ คมิสฺสตีติ อตฺโถ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเวติ อุปมายมฺปน อิทํ สํสนฺทนํ:- อมฺพรุกฺโข วิย หิ ตถาคตสฺส กาโย, รุกฺเข ชาตมหาวณฺโฏ วิย ตํ นิสฺสาย ปุพฺเพ ปวตฺตตณฺหา. ตสฺมึ วณฺเฏ อุปนิพทฺธา ปญฺจปกฺกทฺวาทสปกฺกอฏฺฐารสปกฺกปริมาณา อมฺพปิณฺฑิ วิย ตณฺหาย สติ ตณฺหาอุปนิพนฺธนา หุตฺวา อายตึ นิพฺพตฺตนกา ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย. ยถา ปน ตสฺมึ วณฺเฏ ฉินฺเน สพฺพานิ ตานิ อมฺพานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ, ตํเยว วณฺฏํ อนุคตานิ วณฺฏจฺเฉทา ฉินฺนานิ เยวาติ อตฺโถ, เอวเมว ภวเนตฺติ วณฺฏสฺส อนุปจฺฉินฺนตฺตา อายตึ อุปฺปชฺเชยฺยุํ ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย, สพฺเพ เต ธมฺมา ตทนฺวยา โหนฺติ, ภวเนตฺตึ อนุคตา, ตาย ฉินฺนาย ฉินฺนาเยวาติ อตฺโถ. ยถา ปน ตสฺมิมฺปิ รุกฺเข มณฺฑกกณฺฏกวิสสมฺผสฺสํ อาคมฺม อนุปุพฺเพน สุสฺสิตฺวา มเต "อิมสฺมึ ฐาเน เอวรูโป นาม รุกฺโข อโหสี"ติ โวหารมตฺตเมว โหติ, น ตํ รุกฺขํ โกจิ ปสฺสติ, เอวํ อริยมคฺคสมฺผสฺสํ อาคมฺม ตณฺหาสิเนหสฺส ปริยาทินฺนตฺตา อนุปุพฺเพน สุสฺสิตฺวา วิย ภินฺเน อิมสฺมึ กาเย กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา น ตํ ทกฺขนฺติ, ตถาคตมฺปิ เทวมนุสฺสา น ทกฺขิสฺสนฺติ, "เอวรูปสฺส นาม กิร สตฺถุโน อิทํ สาสนนฺ"ติ โวหารมตฺตเมว ภวิสฺสตีติ อนุปาทิเสส- นิพฺพานธาตุํ ปาเปตฺวา เทสนํ ฐเปสิ. @เชิงอรรถ: ๑ ก. น ตํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๙.
[๑๔๘] เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อานนฺโทติ เอวํ ภควตา อิมสฺมึ สุตฺเต วุตฺเต เถโร อาทิโต ปฏฺฐาย สพฺพํ สุตฺตํ สมนฺนาหริตฺวา เอวํ พุทฺธพลํ ทีเปตฺวา กถิตสุตฺตสฺส ภควตา นามํ น คหิตํ, ๑- หนฺทสฺส นามํ คณฺหาเปสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ. ตสฺมาติห ตฺวนฺติ อาทีสุ อยํ อตฺถโยชนา:- อานนฺท ยสฺมา อิมสฺมึ ธมฺมปริยาเย อิธตฺโถปิ ปรตฺโถปิ วิภตฺโต, ตสฺมาติห ตฺวํ อิมํ ธมฺมปริยายํ "อตฺถชาลนฺ"ติปิ นํ ธาเรหิ, ยสฺมา ปเนตฺถ พหู ตนฺติธมฺมา กถิตา, ตสฺมา "ธมฺมชาลนฺ"ติปิ นํ ธาเรหิ, ยสฺมา จ เอตฺถ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมํ สพฺพญฺญุตญาณํ วิภตฺตํ, ตสฺมา "พฺรหฺมชาลนฺ"ติปิ นํ ธาเรหิ, ยสฺมา เอตฺถ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย วิภตฺตา, ตสฺมา "ทิฏฺฐิชาลนฺ"ติปิ นํ ธาเรหิ, ยสฺมา ปน อิมํ ธมฺมปริยายํ สุตฺวา เทวปุตฺตมารมฺปิ ขนฺธมารมฺปิ มจฺจุมารมฺปิ กิเลสมารมฺปิ สกฺกา มทฺทิตุํ, ตสฺมา "อนุตฺตโร สงฺคามวิชโย"ติปิ นํ ธาเรหีติ. อิทมโวจ ภควาติ อิทํ นิทานาวสานโต ปภูติ ยาว "อนุตฺตโร สงฺคามวิชโยติปิ นํ ธาเรหี"ติ สกลํ สุตฺตนฺตํ ภควา ปเรสํ ปญฺญาย อลพฺภเนยฺยปฺปติฏฺฐํ ปรมคมฺภีรํ สพฺพญฺญุตญาณํ ปกาเสนฺโต สุริโย วิย อนฺธการํ ทิฏฺฐิคตมหนฺธการํ วิธเมนฺโต อโวจ. [๑๔๙] อตฺตมนา เต ภิกฺขูติ เต ภิกฺขู อตฺตมนา สกมนา, พุทฺธคตาย ปีติยา อุทฺทคฺคจิตฺตา หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ภควโต ภาสิตนฺตี เอวํ วิจิตฺรนยเทสนาวิลาสยุตฺตํ อิทํ สุตฺตํ กรวิกรุตมญฺชุนา กณฺณสุเขน ปณฺฑิตชนหทยานํ อมตาภิเสกสทิเสน พฺรหฺมสเรน ภาสมานสฺส ภควโต วจนํ. อภินนฺทุนฺติ อนุโมทึสุ เจว สมฺปฏิจฺฉึสุ จ. อยํ หิ อภินนฺทสทฺโท "อภินนฺทติ อภิวทตี"ติ ๒- อาทีสุ ตณฺหายปิ อาคโต. "อนฺนเมวาภินนฺทนฺติ อุภเย เทวมานุสา"ติ ๓- อาทีสุ อุปคมเน. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.อิ. น ภควตา นามํ คหิตํ. ๒ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๕/๑๒ สมาธิสุตฺต @๓ สํ.ส. ๑๕/๔๓/๓๖ อนฺนสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๐.
"จิรปฺปวาสึ ปุริสํ ทูรโต โสตฺถิมาคตํ ญาติมิตฺตา สุหชฺชา จ อภินนฺทนฺติ อาคตนฺ"ติ ๑- อาทีสุ สมฺปฏิจฺฉเนปิ. "อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา"ติ ๒- อาทีสุ อนุโมทเนปิ. สฺวายมิธ อนุโมทนสมฺปฏิจฺฉเนสุ ยุชฺชติ. เตน วุตฺตํ "อภินนฺทุนฺติ อนุโมทึสุ เจว สมฺปฏิจฺฉึสุ จา"ติ. สุภาสิตํ สุลปิตํ สาธุ สาธูติ ตาทิโน อนุโมทนา สิรสา สมฺปฏิจฺฉึสุ ภิกฺขโวติ. อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมินติ อิมสฺมึ นิคฺคาถกสุตฺเต. นิคฺคาถกตฺตา หิ อิทํ "เวยฺยากรณนฺ"ติ วุตฺตํ. ทสสหสฺสีโลกธาตูติ ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริมาณา โลกธาตุ. อกมฺปิตฺถาติ น สุตฺตปริโยสาเนเยว อกมฺปิตฺถาติ เวทิตพฺพา. "ภญฺญมาเน"ติ หิ วุตฺตํ. ตสฺมา ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตสุ วินิเวเฐตฺวา เทสิยมาเนสุ ตสฺส ตสฺส ทิฏฺฐิคตสฺส ปริโยสาเน ปริโยสาเนติ ทฺวาสฏฺฐิยา ฐาเนสุ อกมฺปิตฺถาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ อฏฺฐหิ การเณหิ ปฐวีกมฺโป เวทิตพฺโพ:- ธาตุกฺโขเภน, อิทฺธิมโต อานุภาเวน, โพธิสตฺตสฺส คพฺโภกฺกนฺติยา, มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเนน, สมฺโพธิปตฺติยา, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนน, อายุสงฺขารโวสฺสชฺชเนน ๓- ปรินิพฺพาเนนาติ. เตสํ วินิจฺฉยํ "อฏฺฐ โข อิเม อานนฺท เหตู, อฏฺฐ ปจฺจยา มหโต ภูมิจาลสฺส ปาตุภาวายา"ติ ๔- เอวํ มหาปรินิพฺพาเน อาคตาย ตนฺติยา วณฺณนากาเลเยว วกฺขาม อยํ ปน มหาปฐวี อปเรสุปิ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อกมฺปิตฺถ: มหาภินิกฺขมเน, โพธิมณฺฑูปสงฺกมเน, ปํสุกูลคฺคหเณ, ปํสุกูลโธวเน, กาฬการามสุตฺเต, โคตมกสุตฺเต, เวสฺสนฺตรชาตเก, อิมสฺมึ พฺรหฺมชาเลติ. ตตฺถ มหาภินิกฺขมนโพธิมณฺฑูปสงฺกมเนสุ วีริยพเลน อกมฺปิตฺถ. ปํสุกูลคฺคหเณ ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเร จตฺตาโร มหาทีเป ปหาย ปพฺพชิตฺวา สุสานํ คนฺตฺวา ปํสุกูลํ คณฺหนฺเตน "ทุกฺกรํ ภควตา กตนฺ"ติ อจฺฉริยเวคาภิหตา อกมฺปิตฺถ. ปํสุกูลโธวนเวสฺสนฺตรชาตเกสุ อกาลกมฺปเนน @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ธ. ๒๕/๒๑๙/๕๕ นนฺทิยวตฺถุ ๒ ม. มู, ๑๒/๒๐๕/๑๗๔ มธุปิณฺฑิกสุตฺต @๓ อิ. ฉ.ม. อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเนน ๔ ที. มหา. ๑๐/๑๗๑/๙๖ มหาปรินิพฺพานสุตฺต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๑.
อกมฺปิตฺถ. กาฬการามโคตมกสุตฺเตสุ "อหํ สกฺขี ภควา"ติ สกฺขิภาเวน อกมฺปิตฺถ. อิมสฺมิมฺปน พฺรหฺมชาเล ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตสุ วิชเฏตฺวา นิคฺคุมฺพํ กตฺวา เทสิยมาเนสุ สาธุการทานวเสน อกมฺปิตฺถาติ เวทิตพฺพา. น เกวลญฺจ เอเตสุ ฐาเนสุเยว ปฐวี อกมฺปิตฺถ, อถ โข ตีสุ สงฺคเหสุปิ มหามหินฺทตฺเถรสฺส อิมํ ทีปํ อาคนฺตฺวา โชติวเน ๑- นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทสิตทิวเสปิ อกมฺปิตฺถ. กลฺยาณิยวิหาเร จ ปิณฑปาติยตฺเถรสฺส เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา ตตฺเถว นิสีทิตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ คเหตฺวา อิมํ สุตฺตนฺตํ อารทฺธสฺส สุตฺตปริโยสาเน อุทกปริยนฺตํ กตฺวา อกมฺปิตฺถ. โลหปาสาทสฺส ปาจีนอมฺพลฏฺฐิกฏฺฐานํ ๒- นาม อโหสิ. ตตฺถ นิสีทิตฺวา ทีฆภาณกตฺเถรา พฺรหฺม- ชาลสุตฺตํ อารภึสุ, เตสํ สชฺฌายปริโยสาเนปิ อุทกปริยนฺตเมว กตฺวา ปฐวี อกมฺปิตฺถาติ. เอวํ ยสฺสานุภาเวน อกมฺปิตฺถ อเนกโส เมทนี สุตฺตเสฏฺฐสฺส เทสิตสฺส สยมฺภุนา. พฺรหฺมชาลสฺส ตสฺสีธ ธมฺมํ อตฺถญฺจ ปณฺฑิตา สกฺกจฺจํ อุคฺคเหตฺวาน, ปฏิปชฺชนฺตุ โยนิโสติ. อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔ หน้า ๘๔-๑๒๑. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=4&A=2207&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=4&A=2207&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=9&i=1 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=9&A=1 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=9&A=1 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=9&A=1 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_9
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]