บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๔๘

หน้าที่ ๑๒๘.

อารมฺมณํ ปติฏฺฐาเปตีติ วา อตฺโถ. สโมทหนพฺยาปาราภาเวปิ ภาวนาปาริปูริยา เอว สโมทหติ นาม. โคจรนฺติ วิปสฺสนากฺขเณ สงฺขารารมฺมณํ มคฺคกฺขเณ จ ผลกฺขเณ จ นิพฺพานารมฺมณํ. สมตฺถนฺติ สมเมว อตฺโถ, สมสฺส วา อตฺโถติ สมตฺโถ. ตํ สมตฺถํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. มคฺคํ สโมธาเนตีติ มคฺคผลกฺขเณเยว โคจรํ นิพฺพานเมว. อยํ ปุคฺคโลติ อานาปานสฺสติภาวนํ อนุยุตฺโต โยคาวจโรว. อิมสฺมึ อารมฺมเณติ เอตฺถ ปน "กาเย"ติ ปเทน สงฺคหิเต นามรูปกายสงฺขาเต สงฺขตารมฺมเณ เตเนว กเมน มคฺเค นิพฺพานารมฺมเณ จ. ยํ ตสฺสาติอาทีหิ อารมฺมณโคจรสทฺทานํ เอกตฺถตา วุตฺตา. ตสฺสาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส. ปชานาตีติ ปุคฺคโล ปชานนา ปญฺญาติ ปุคฺคโล ปญฺญาย ปชานาตีติ วุตฺตํ โหติ. อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานนฺติ วิปสฺสนากฺขเณ สงฺขารารมฺมณสฺส, มคฺคผลกฺขเณ นิพฺพานารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานํ สติ. เอตฺถ จ กมฺมตฺเถ สามิวจนํ ยถา รญฺโญ อุปฏฺฐานนฺติ. อวิกฺเขโปติ สมาธิ. อธิฏฺฐานนฺติ ยถาวุตฺตสงฺขารารมฺมณํ นิพฺพานารมฺมณญฺจ. ตํ หิ อธิฏฺฐาติ เอตฺถ จิตฺตนฺติ อธิฏฺฐานํ. โวทานนฺติ ญาณํ. ตํ หิ โวทายติ วิสุชฺฌติ เตน จิตฺตนฺติ โวทานํ. ลีนปกฺขิโก สมาธิ อลีนภาวปฺปตฺติยา สมภูตตฺตา สมํ, อุทฺธจฺจปกฺขิกํ ญาณํ อนุทฺธตภาวปฺปตฺติยา สมภูตตฺตา สมํ. เตน วิปสฺสนามคฺคผลกฺขเณสุ สมถวิปสฺสนานํ ยุคนทฺธตา วุตฺตา โหติ. สติ ปน สพฺพตฺถิกตฺตา ตทุภยสมตาย อุปการิกาติ สมํ, อารมฺมณํ สมตาธิฏฺฐานตฺตา ^๑- สมํ. อนวชฺชฏฺโฐติ วิปสฺสนาย อนวชฺชสภาโว. นิเกฺลสฏฺโฐติ มคฺคสฺส นิกฺกิเลสสภาโว. นิกฺกิเลเสฏฺโฐติ วา ปาโฐ. โวทานฏฺโฐติ ผลสฺส ปริสุทฺธสภาโว. ปรมฏฺโฐติ นิพฺพานสฺส สพฺพธมฺมุตฺตมสภาโว. ปฏิวิชฺฌตีติ ตํ ตํ สภาวํ อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌติ. เอตฺถ จ "อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานนฺ"ติอาทีหิ สมฺมา ปฏิเวโธ ^๒- วุตฺโต. เอตฺเถว จ โวทานฏฺฐปฏิเวธสฺส วุตฺตตฺตา เตน เอกลกฺขณา อนวชฺชฏฺฐนิกฺกิเลสฏฺฐปรมฏฺฐา ลกฺขณหารวเสน วุตฺตาเยว โหนฺติ. ยถาห:- @เชิงอรรถ: ^๑ สี. สมถาธิฏฺฐานตฺตา ^๒ สี. สมปฏิเวโธ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๙.

"วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เกจิ วุตฺตา ภวนฺติ สพฺเพ โส หาโร ลกฺขโณ นามา"ติ ^๑- อนวชฺชฏฺโฐ นิกฺกิเลสฏฺโฐ เจตฺถ อวิกฺเขปสงฺขาตสฺส สมสฺส อตฺโถ ปโยชนนฺติ สมตฺโถ, โวทานฏฺโฐ วิปสฺสนามคฺคโวทานํ สนฺธาย สมเมว อตฺโถติ สมตฺโถ, ผลโวทานํ สนฺธาย มคฺคโวทานสงฺขาตสฺส สมสฺส อตฺโถติ สมตฺโถ, ปรมฏฺโฐ ปน สมเมว อตฺโถติ วา นิพฺพานปโยชนตฺตา สพฺพสฺส สมสฺส อตฺโถติ วา สมตฺโถ, ตํ วุตฺตปฺปการํ สมญฺจ สมตฺถญฺจ เอกเทสสรูเปกเสสํ กตฺวา สมตฺถญฺจ ปฏิวิชฺฌตีติ วุตฺตํ. อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคธมฺมา วิปสฺสนามคฺคผลกฺขเณปิ ลพฺภนฺติ, มคฺโค จ ติสฺโส จ วิสุทฺธิโย มคฺคผลกฺขเณเยว, วิโมกฺโข จ วิชฺชา จ ขเย ญาณญฺจ มคฺคกฺขเณเยว, วิมุตฺติ จ อนุปฺปาเท ญาณญฺจ ผลกฺขเณเยว, เสสา วิปสฺสนากฺขเณปีติ. ธมฺมวาเร อิเม ธมฺเม อิมสฺมึ อารมฺมเณ สโมธาเนตีติ นิพฺพานํ ฐเปตฺวา เสสา ยถาโยคํ เวทิตพฺพา. อิทํ ปน เยภุยฺยวเสน ^๒- วุตฺตํ. อวุตฺตตฺถา ปเนตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตา เอว. เอเกกจตุกฺกวเสเนตฺถ นิยฺยาเน ทสฺสิเตปิ จตุกฺกนฺโตคธสฺส เอเกกสฺสาปิ ภาคสฺส นิยฺยานสฺส อุปนิสฺสยตฺตา เอเกกภาควเสน นิยฺยานํ ทสฺสิตํ. น หิ เอเกกํ วินา นิยฺยานํ โหตีติ. ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. [๑๖๙] รสฺสนิทฺเทเส อิตฺตรสงฺขาเตติ ปริตฺตสงฺขาเต กาเล. เสสเมตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. [๑๗๐] สพฺพกายปฏิสํเวทินิทฺเทเส อรูปธมฺเมสุ เวทนาย โอฬาริกตฺตา สุขคฺคหณตฺถํ ปฐมํ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณสํเวทิกา เวทนา วุตฺตา, ตโต ยํ เวเทติ, ตํ สญฺชานาตีติ เอวํ เวทนาวิสยสฺส อาการคฺคาหิกา สญฺญา, ตโต สญฺญาวเสน @เชิงอรรถ: ^๑ เนตฺติอฏฺฐกถาย นิทฺเทสวารวณฺณนาย หารสงฺเขเป ทิสฺสติ ^๒ อิ. เยภุยฺเยน วเสน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๐.

อภิสงฺขาริกา เจตนา, ตโต "ผุฏฺโฐ เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ, ผุฏฺโฐ เจเตตี"ติ ^๑- วจนโต ผสฺโส, ตโต สพฺเพสํ สาธารณลกฺขโณ มนสิกาโร, เจตนาทีหิ สงฺขารกฺขนฺโธ วุตฺโต. เอวํ ตีสุ ขนฺเธสุ วุตฺเตสุ ตํนิสฺสโย วิญฺญานกฺขนฺโธ วุตฺโตว โหติ. นามญฺจาติ วุตฺตปฺปการํ นามญฺจ. นามกาโย จาติ อิทํ ปน นาเมน นิพฺพานสฺสปิ สงฺคหิตตฺตา โลกุตฺตรานญฺจ อวิปสฺสนูปคตฺตา ตํ อปเนตุํ วุตฺตํ. "กาโย"ติ หิ วจเนน นิพฺพานํ อปนีตํ โหติ นิพฺพานสฺส ราสิวินิมุตฺตตฺตา. เย จ วุจฺจนฺติ จิตฺตสงฺขาราติ "สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา"ติ ^๒- เอวํ วุจฺจมานาปิ จิตฺตสงฺขารา อิธ นามกาเยเนว สงฺคหิตาติ วุตฺตํ โหติ. มหาภูตาติ มหนฺตปาตุภาวโต มหาภูตสามญฺญโต มหาปริวารโต มหาวิการโต มหนฺตภูตตฺตา จาติ มหาภูตา เต ปน ปฐวี อาโป เตโช วาโยติ จตฺตาโร. จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, จตฺตาโร มหาภูเต อุปาทาย นิสฺสาย อมุญฺจิตฺวา ปวตฺตรูปนฺติ อตฺโถ. ตํ ปน จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย รูปํ สทฺโท คนฺโธ รโส อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ หทยวตฺถุ โอชา กายวิญฺญตฺติ วจีวิญฺญตฺติ อากาสธาตุ รูปสฺส ลหุตา มุทุตา กมฺมญฺญตา อุปจโย สนฺตติ ชรตา อนิจฺจตาติ จตุวีสติวิธํ. อสฺสาโส จ ปสฺสาโส จาติ ปากติโกเยว. อสฺสาสปสฺสาเส นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ ปฏิภาคนิมิตฺตมฺปิ ตเทว นามํ ลภติ ปฐวีกสิณาทีนิ วิย. รูปสริกฺขกตฺตา รูปนฺติ จ นามํ ลภติ "พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี"ติอาทีสุ ^๓- วิย. นิมิตฺตญฺจ อุปนิพนฺธนาติ สติอุปนิพนฺธนาย นิมิตฺตภูตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ ผุสนฏฺฐานํ. เย จ วุจฺจนฺติ กายสงฺขาราติ "อสฺสาสปสฺสาสา กายิกา เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา กายสงฺขารา"ติ ^๔- เอวํ วุจฺจมานาปิ กายสงฺขารา อิธ รูปกาเยเนว สงฺคหิตาติ วุตฺตํ โหติ. @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.สฬา. ๑๘/๙๓/๖๔ ^๒ ม.มู. ๑๒/๔๖๓/๔๑๓, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๗๔/๒๐๒ @^๓ อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๐๔/๖๔, ที.ปา. ๑๑/๓๓๘/๒๒๙ ^๔ ม.มู. ๑๒/๔๖๓/๔๑๓, ขุ.ปฏิ. @๓๑/๑๗๑/๑๙๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๑.

เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺตีติ ฌานกฺขเณ อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตกายา วิปสฺสนากฺขเณ อวเสสรูปารูปกายา อารมฺมณโต ปฏิวิทิตา โหนฺติ, มคฺคกฺขเณ อสมฺโมหโต ปฏิวิทิตา โหนฺติ. อสฺสาสปสฺสาสวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานสฺส โยคิสฺส อุปฺปนฺนวิปสฺสนามคฺเคปิ สนฺธาย ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสนาติอาทิ วุตฺตํ. อาวชฺชโต ปชานโตติอาทีนิ สีลกถายํ วุตฺตตฺถานิ. เต วุตฺตปฺปกาเร กาเย อนฺโตกริตฺวา "สพฺพกายปฏิสํเวที"ติ วุตฺตํ. สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเฐนาติอาทีสุ "สพฺพกายปฏิสํเวที"ติ วุตฺตอสฺสาสปสฺสาสโต อุปฺปนฺนชฺฌานวิปสฺสนามคฺเคสุ ^๑- สํวโรเยว สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ. อวิกฺเขโปเยว อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ. ปญฺญาเยว ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ. ฌานวิปสฺสนาสุ วิรติอภาเวปิ ปาปาภาวมตฺตเมว สํวโร นามาติ เวทิตพฺพํ. [๑๗๑] ปสฺสมฺภยนฺติอาทีนํ นิทฺเทเส กายิกาติ รูปกาเย ภวา. กายปฏิพทฺธาติ กายํ ปฏิพทฺธา กายํ นิสฺสิตา, กาเย สติ โหนฺติ. อสติ น โหนฺติ, ตสฺมาเยว เต กาเยน สงฺขรียนฺตีติ กายสงฺขารา. ปสฺสมฺเภนฺโตติ นิพฺพาเปนฺโต สนฺนิสีทาเปนฺโต. ปสฺสมฺภนวจเนเนว โอฬาริกานํ ปสฺสมฺภนํ สิทฺธํ. นิโรเธนฺโตติ โอฬาริกานํ อนุปฺปาทเนน นิโรเธนฺโต. วูปสเมนฺโตติ โอฬาริเกเยว เอกสนฺตติปริณามนเยน สนฺตภาวํ นยนฺโต. สิกฺขตีติ อธิการวเสน อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ สมฺพนฺโธ, ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขตีติ วา อตฺโถ. อิทานิ โอฬาริกปสฺสมฺภนํ ทสฺเสตุํ ยถารูเปหีติอาทิมาห. ตตฺถ ยถารูเปหีติ ยาทิเสหิ. อานมนาติ ปจฺฉโต นมนา. วินมนาติ อุภยปสฺสโต นมนา. สนฺนมนาติ สพฺพโตปิ นมนฺตสฺส สุฏฺฐุ นมนา. ปณมนาติ ปุรโต นมนา. @เชิงอรรถ: ^๑ อิ. อุปฺปชฺชนฌานวิปสฺสนามคฺเคสุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๒.

อิญฺชนาติ กมฺปนา. ผนฺทนาติ อีสกํ จลนา. ปกมฺปนาติ ภุสํ กมฺปนา. ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ กายสฺส อานมนา ฯเปฯ ปกมฺปนา, ตถารูปํ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺภยนฺติ จ, ยา กายสฺส อานมนา ฯเปฯ ปกมฺปนา, ตญฺจ ปสฺสมฺภยนฺติ จ, สมฺพนฺโธ กาตพฺโพ. กายสงฺขาเรสุ หิ ปสฺสมฺภิเตสุ กายสฺส อานมนาทโย จ ปสฺสมฺภิตาเยว โหนฺตีติ. ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ กายสฺส น อานมนาทิกา โหติ, ตถารูปํ สนฺตํ สุขุมมฺปิ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺภยนฺติ จ, ยา กายสฺส น อานมนาทิกา, ตญฺจ ^๑- สนฺตํ สุขุมํ ปสฺสมฺภยนฺติ จ สมฺพนฺธโต เวทิตพฺพํ. สนฺตํ สุขุมนฺติ จ ภาวนปุํสกวจนเมตํ. อิติ กิราติ เอตฺถ อิติ เอวมตฺเถ, กิร ยทิอตฺเถ. ยทิ เอวํ สุขุมเกปิ อสฺสาสปสฺสาเส ปสฺสมฺภยํ อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ โจทเกน โจทนา อารทฺธา โหติ. อถ วา กิราติ โจทกวจนตฺตา อสทฺทหนตฺเถ อสหนตฺเถ ปโรกฺขตฺเถ ^๒- จ ยุชฺชติเยว, เอวํ สุขุมานมฺปิ ปสฺสมฺภนํ สิกฺขตีติ น สทฺทหามิ น สหามิ อปจฺจกฺขํ เมติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ สนฺเตติ เอวํ สุขุมานํ ปสฺสมฺภเน สนฺเต. วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา น โหตีติ อสฺสาสปสฺสาสวาตสฺส อุปลทฺธิยา. อุปลทฺธีติ วิญฺญาณํ. อสฺสาสปสฺสาสวาตํ อุปลพฺภมานสฺส ตทารมฺมณสฺส ภาวนาวิญฺญาณสฺส ปภาวนา อุปฺปาทนา น โหติ, ตสฺส อารมฺมณสฺส ภาวนา น โหตีติ อตฺโถ. อสฺสาสปสฺสาสานญฺจ ปภาวนา น โหตีติ ภาวนาย สุขุมกานมฺปิ อสฺสาสปสฺสาสานํ นิโรธนโต เตสญฺจ อุปฺปาทนา ปวตฺตนา น โหตีติ อตฺโถ. อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา น โหตีติ อสฺสาสปสฺสาสาภาวโตเยว ตทารมฺมณาย ภาวนาวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา สติยา จ ปวตฺตนา น โหติ. ตสฺมาเยว ตํสมฺปยุตฺตสฺส อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ภาวนา น โหติ. น จ นํ ตนฺติ เอตฺถ จ นนฺติ นิปาตมตฺตํ "ภิกฺขุ จ นนฺ"ติอาทีสุ ^๓- วิย. ตํ วุตฺตวิธึ ^๔- @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ตถารูปํ ^๒ สี. อสทฺทหนตฺเถ ปโรกฺขตฺเถ ^๓ วิ.มหาวิ. ๑/๒๗๓/๑๙๖ ^๔ อิ. @วุตฺตวิธํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๓.

สมาปตฺตึ ปณฺฑิตา น สมาปชฺชนฺติปิ ตโต น วุฏฺฐหนฺติปีติ สมฺพนฺโธ. โจทนาปกฺขสฺส ปริหารวจเน อิติ กิราติ เอวเมว. เอตฺถ เอวการตฺเถ กิรสทฺโท ทฏฺฐพฺโพ. เอวํ สนฺเตติ เอวํ ปสฺสมฺภเน สนฺเต เอว. ยถา กถํ วิยาติ ยถา ตํ วุตฺตวิธานํ โหติ, ตถา ตํ กถํ วิยาติ อุปมํ ปุจฺฉติ. อิทานิปิ เสยฺยถาปีติ ตํ อุปมํ ทสฺเสติ. กํเสติ กํสมยภาชเน. นิมิตฺตนฺติ เตสํ สทฺทานํ อาการํ. "นิมิตฺตนฺ"ติ จ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ, นิมิตฺตสฺสาติ อตฺโถ. สทฺทนิมิตฺตญฺจ สทฺทโต อนญฺญํ. สุคฺคหิตตฺตาติ สุฏฺฐุ อุคฺคหิตตฺตา. สุคหิตตฺตาติปิ ปาโฐ, สุฏฺฐุ คหิตตฺตาติ อตฺโถ. สุมนสิกตตฺตาติ สุฏฺฐุ อาวชฺชิตตฺตา. สูปธาริตตฺตาติ สุฏฺฐุ จิตฺเต ฐปิตตฺตา. สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตฺตาปีติ ^๑- ตทา สุขุมานมฺปิ สทฺทานํ นิรุทฺธตฺตา อนุคฺคหิตสทฺทนิมิตฺตสฺส อนารมฺมณมฺปิ สุขุมตรํ สทฺทนิมิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา สุขุมตรํ สทฺทนิมิตฺตารมฺมณมฺปิ จิตฺตํ ปวตฺตติ, สุขุมตรสทฺทนิมิตฺตารมฺมณภาวโตปีติ วา อตฺโถ. อิมินาว นเยน อปฺปนายมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปสฺสมฺภยนฺติอาทีสุ "ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺ"ติ วุตฺตา อสฺสาสปสฺสาสา กาโยติ วา "ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺ"ติ เอตฺถ อสฺสาสปสฺสาสา กาโยติ วา โยชนา เวทิตพฺพา. ภาวนาวิสุทฺธิยา กายสงฺขาเร ปสฺสมฺภมาเนปิ โอฬาริกํ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภมีติ โยคิโน อาโภเค สติ เตนาทเรน อติวิย ปสฺสมฺภติ. อนุปฏฺฐหนฺตมฺปิ สุขุมํ สุอานยํ โหติ. อฏฺฐ อนุปสฺสนาญาณานีติ "ทีฆํ รสฺสํ สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺ"ติ วุตฺเตสุ จตูสุ วตฺถูสุ อสฺสาสวเสน จตสฺโส, ปสฺสาสวเสน จตสฺโสติ อฏฺฐ อนุปสฺสนาญาณานิ. อฏฺฐ จ อุปฏฺฐานานุสฺสติโยติ "ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหตี"ติอาทินา ^๒- นเยน วุตฺเตสุ จตูสุ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตาปีติ ^๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๗๐/๑๙๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๔.

วตฺถูสุ อสฺสาสวเสน จตสฺโส ปสฺสาสวเสน จตสฺโสติ อฏฺฐ จ อุปฏฺฐานานุสฺสติโย. อฏฺฐ อุปฏฺฐานานุสฺสติโยติปิ ปาโฐ จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนีติ ภควตา อานาปานสฺสติสุตฺตนฺเต ^๑- วุตฺตตฺตา ปฐมจตุกฺกวเสน จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนีติ. ปฐมจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. [๑๗๒] ทุติยจตุกฺกสฺส ปีติปฏิสํเวทินิทฺเทเส อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชนฺติ เอตฺถ ปีตีติ มูลปทํ. ปาโมชฺชนฺติ ตสฺส อตฺถปทํ, ปมุทิตภาโวติ อตฺโถ. ยา ปีติ ปาโมชฺชนฺติอาทีสุ ยา "ปีตี"ติ จ "ปาโมชฺชนฺ"ติ จ เอวมาทีนิ นามานิ ลภติ, สา ปีตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ ปีตีติ สภาวปทํ. ปมุทิตสฺส ภาโว ^๒- ปาโมชฺชํ. อาโมทนากาโร อาโมทนา. ปโมทนากาโร ปโมทนา. ยถา วา เภสชฺชานํ วา เตลานํ วา อุโณฺหทกสีโตทานํ วา เอกโตกรณํ โมทนาติ วุจฺจติ. เอวมยมฺปิ ธมฺมานํ เอกโตกรเณน โมทนา, อุปสคฺควเสน ปน ปทํ มณฺเฑตฺวา ^๓- อาโมทนา ปโมทนาติ วุตฺตํ. หาเสตีติ หาโส, ปหาเสตีติ ปหาโส, หฏฺฐปหฏฺฐาการานเมตํ อธิวจนํ. วิตฺตีติ วิตฺตํ, ธนสฺเสตํ นามํ. อยํ ปน โสมนสฺสปจฺจยตฺตา วิตฺติสริกฺขตาย วิตฺติ. ยถา หิ ธนิโน ธนํ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ ปีติมโตปิ ปีตึ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา "วิตฺตี"ติ วุตฺตา. ตุฏฺฐิสภาวสณฺฐิตา หิ ปีติยา เอตํ นามํ. ปีติมา ปน ปุคฺคโล กายจิตฺตานํ อุคฺคตตฺตา อพฺภุคฺคตตฺตา "อุทคฺโค"ติ วุจฺจติ, อุทคฺคสฺส ภาโค โอทคฺยํ. อตฺตโน มนตา อตฺตมนตา. อนภิรทฺธสฺส หิ มโน ทุกฺขปทฏฺฐานตฺตา น อตฺตโน มโน นาม โหติ, อภิรทฺธสฺส สุขปทฏฺฐานตฺตา อตฺตโน มโน นาม โหติ, อิติ อตฺตโน มนตา อตฺตมนตา, สกมนตา สกมนสฺส ภาโวติ อตฺโถ. สา ปน ยสฺมา น อญฺญสฺส กสฺสจิ อตฺตโน มนตา, จิตฺตสฺเสว ปเนโส ภาโว เจตสิโก ธมฺโม, ตสฺมา อตฺตมนตา จิตฺตสฺสาติ วุตฺตา. เสสเมตฺถ จ อุปริ จ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม.อุ. ๑๔/๑๔๔/๑๒๘ ^๒ สี. ปมุทิตภาโว ^๓ สี. วฑฺเฒตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๕.

[๑๗๓] สุขปฏิสํเวทินิทฺเทเส เทฺว สุขานีติ สมถวิปสฺสนาภูมิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. กายิกํ หิ สุขํ วิปสฺสนาย ภูมิ, เจตสิกํ สุขํ สมถสฺส จ วิปสฺสนาย จ ภูมิ. กายิกนฺติ ปสาทกายํ วินา ^๑- อนุปฺปตฺติโต กาเย นิยุตฺตนฺติ กายิกํ. เจตสิกนฺติ อวิปฺปโยควเสน เจตสิ นิยุตฺตนฺติ เจตสิกํ. ตตฺถ กายิกปเทน เจตสิกํ สุขํ ปฏิกฺขิปติ, สุขปเทน กายิกํ ทุกฺขํ. ตถา เจตสิกปเทน กายิกํ สุขํ ปฏิกฺขิปติ, สุขปเทน เจตสิกํ ทุกฺขํ. สาตนฺติ มธุรํ สุมธุรํ. สุขนฺติ สุขเมว, น ทุกฺขํ. กายสมฺผสฺสชนฺติ กายสมฺผสฺเส ชาตํ. สาตํ สุขํ เวทยิตนฺติ สาตํ เวทยิตํ, น อสาตํ เวทยิตํ. สุขํ เวทยิตํ, น ทุกฺขํ เวทยิตํ. ปรโต ตีณิ ปทานิ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตานิ. สาตา เวทนา, น อสาตา. สุขา เวทนา. น ทุกฺขาติ อยเมว ปเนตฺถ อตฺโถ. เจตสิกสุขนิทฺเทโส วุตฺตปฏิปกฺขนเยน โยเชตพฺโพ. เต สุขาติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต, ตานิ สุขานีติ วุตฺตํ โหติ. เสสเมตฺถ จตุกฺเก เหฏฺฐา ปฐมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ ทุติยจตุกฺกวเสน เวทิตพฺพานีติ. ทุติยจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. --------------------- [๑๗๖] ตติยจตุกฺกนิทฺเทเส จิตฺตนฺติ มูลปทํ. วิญฺญาณนฺติ อตฺถปทํ. ยํ จิตฺตนฺติอาทิ ปีติยํ วุตฺตนเยน โยเชตพฺโพ. ตตฺถ จิตฺตนฺติอาทีสุ จิตฺตวิจิตฺตตาย จิตฺตํ. อารมฺมณํ มินมานํ ชานาตีติ มโน. มานสนฺติ มโนเยว. "อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส"ติ ^๒- หิ เอตฺถ ปน สมฺปยุตฺตกธมฺโม ^๓- มานโสติ วุตฺโต. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ปสาทกายํ, ตํ วินา ^๒ วิ.มหา. ๔/๓๓/๒๘, สํ.ส. ๑๕/๑๕๑/๑๓๕ ^๓ ม. @มนสมฺปยุตฺตกธมฺโม

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๖.

"กถญฺหิ ภควา ตุยฺหํ สาวโก สาสเน รโต อปฺปตฺตมานโส เสโข กาลํ กยิรา ชเน สุตาติ ^๑- เอตฺถ อรหตฺตํ มานสนฺติ วุตฺตํ. อิธ ปน มโนว มานสํ. พฺยญฺชนวเสน เหตํ ปทํ วฑฺฒิตํ. หทยนฺติ จิตฺตํ. "จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามี"ติ ^๒- เอตฺถ อุโร หทยนฺติ วุตฺตํ. "ทหยา หทยํ มญฺเญ อญฺญาย คจฺฉตี"ติ ^๓- เอตฺถ จิตฺตํ. "วกฺกํ หทยนฺ"ติ เอตฺถ หทยวตฺถุ. อิธ ปน จิตฺตเมว อพฺภนฺตรฏฺเฐน "ทหยนฺ"ติ ^๔- วุตฺตํ. ตเทว ปริสุทฺธฏฺเฐน ปณฺฑรํ. ภวงฺคํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยถาห "ปภสฺสรมิทํ ภิกฺขเว จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐนฺ"ติ ^๕-. ตโต นิกฺขนฺตตฺตา ปน อกุสลมฺปิ คงฺคาย นิกฺขนฺตา นที คงฺคา วิย, โคธาวริโต ^๖- นิกฺขนฺตา โคธาวรี วิย จ "ปณฺฑรนฺ"เตฺวว วุตฺตํ. ยสฺมา ปน อารมฺมณวิชานนลกฺขณํ จิตฺตํ อุปกฺกิเลเสน กิเลโส น โหติ, สภาวโต ปริสุทฺธเมว โหติ, อุปกฺกิเลสโยเค ปน สติ อุปกฺกิลิฏฺฐํ นาม โหติ, ตสฺมาปิ "ปณฺฑรนฺ"ติ วตฺตุํ ยุชฺชติ. มโน มนายตนนฺติ อิธ ปน มโนคหณํ มนสฺเสว อายตนภาวทีปนตฺถํ. เตเนตํ ทีเปติ "น ยิทํ เทวายตนํ วิย มนสฺส อายตนตฺตา มนายตนํ, อถ โข มโน เอว อายตนํ มนายตนนฺ"ติ. อายตนฏฺโฐ เหฏฺฐา วุตฺโตเยว. มนเต อิติ มโน, วิชานาตีติ อตฺโถ. อฏฺฐกถาจริยา ปนาหุ:- นาฬิยา มินมาโน วิย มหาตุลาย ธารยมาโน วิย จ อารมฺมณํ ชานาตีติ มโน, ตเทว มนนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ ^๗- อินฺทฺริยํ, มโนว อินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ. @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.ส. ๑๕/๑๕๙/๑๕๖ ^๒ สํ.ส. ๑๕/๒๓๘/๒๔๙, ขุ.สุ. ๒๕/๓๖๙ @^๓ ม.มู. ๑๒/๖๓/๔๑ ^๔ ที.มหา. ๑๐/๓๗๗/๒๕๑, ม.มู. ๑๒/๑๑๐/๗๙ @^๕ องฺ.เอกก. ๒๐/๕๑/๙ ^๖ สี. โคทาวริโต ^๗ สี. กโรตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๗.

วิชานาตีติ วิญฺญาณํ. วิญฺญาณเมว ขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ. รุฬฺหิโต ขนฺโธ วุตฺโต. ราสฏฺเฐน หิ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส เอกเทโส เอกํ วิญฺญาณํ. ตสฺมา ยถา รุกฺขสฺส เอกเทสํ ฉินฺทนฺโต รุกฺขํ ฉินฺทตีติ วุจฺจติ, เอวเมว วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส เอกเทสภูตํ เอกมฺปิ วิญฺญาณํ รุฬฺหิโต "วิญฺญาณกฺขนฺโธ"ติ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ราสฏฺโฐเยว ขนฺธฏฺโฐ น โหติ, โกฏฺฐาสฏฺโฐปิ ขนฺธฏฺโฐเยว, ตสฺมา โกฏฺฐาสฏฺเฐน วิญฺญาณโกฏฺฐาโสติปิ อตฺโถ. ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตูติ เตสํ ผสฺสาทีนํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อนุจฺฉวิกา มโนวิญฺญาณธาตุ. อิมสฺมึ หิ ปเท เอกเมว จิตฺตํ มินนฏฺเฐน มโน, วิชานนฏฺเฐน วิญฺญาณํ, สภาวฏฺเฐน, นิสฺสตฺตฏฺเฐน วา ธาตูติ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตํ. [๑๗๗] อภิปฺปโมโทติ อธิกา ตุฏฺฐิ. [๑๗๘] สมาธินิทฺเทเส อจลภาเวน อารมฺมเณ ติฏฺฐตีติ ฐิติ. ปรโต ปททฺวยํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. อปิจ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณมฺหิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ติฏฺฐตีติ สณฺฐิติ. อารมฺมณํ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวา ติฏฺฐตีติ อวฏฺฐิติ. กุสลปกฺขสฺมึ หิ จตฺตาโร ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ สทฺธา สติ สมาธิ ปญฺญาติ. เตเนว สทฺธา "โอกปฺปนา"ติ วุตฺตา, สติ "อปิลาปนตา"ติ, สมาธิ "อวฏฺฐิตี"ติ, ปญฺญา "ปริโยคาหนา"ติ. อกุสลปกฺเข ปน ตโย ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ ตณฺหา ทิฏฺฐิ อวิชฺชาติ. เตเนว เต "โอฆา"ติ วุตฺตา. อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสน ปวตฺตสฺส วิสาหารสฺส ปฏิปกฺขโต อวิสาหาโร, อวิสาหรณนฺติ อตฺโถ. อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว คจฺฉนฺตํ จิตฺตํ วิกฺขิปติ นาม, อยํ ปน ตถา ^๑- น โหตีติ อวิกฺเขโป. อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว จิตฺตํ วิสาหฏํ นาม โหติ, อิโต จิโต จ หรียติ, อยํ ปน อวิสาหฏสฺส มานสสฺส ภาโวติ อวิสาหฏมานสตา. @เชิงอรรถ: ^๑ ตถาวิโธ (อภิ.อ. ๑/๑๙๕)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๘.

สมโถติ ติวิโธ สมโถ จิตฺตสมโถ อธิกรณสมโถ สพฺพสงฺขารสมโถติ. ตตฺถ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิตฺเตกคฺคตา จิตฺตสมโถ นาม. ตํ หิ อาคมฺม จิตฺตจลนํ จิตฺตวิปฺผนฺทนํ สมฺมติ วูปสมฺมติ, ตสฺมา โส "จิตฺตสมโถ"ติ วุจฺจติ. สมฺมุขาวินยาทิสตฺตวิโธ อธิกรณสมโถ นาม. ตํ หิ อาคมฺม ตานิ ตานิ อธิกรณานิ สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา โส "อธิกรณสมโถ"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา ปน สพฺเพ สงฺขารา นิพฺพานํ อาคมฺม สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา ตํ สพฺพสงฺขารสมโถติ วุจฺจติ. อิมสฺมึ อตฺเถ จิตฺตสมโถ อธิปฺเปโต. สมาธิลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ สมาธินฺทฺริยํ. อุทฺธจฺเจ ^๑- น กมฺปตีติ สมาธิพลํ. สมฺมาสมาธีติ ยาถาวสมาธิ นิยฺยานิกสมาธิ กุสลสมาธิ. [๑๗๙] ราคโต วิโมจยํ จิตฺตนฺติอาทีหิ ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ วิโมจนํ วุตฺตํ. ถินคฺคหเณเนว เจตฺถ มิทฺธคฺคหณํ, อุทฺธจฺจคฺคหเณเนว จ กุกฺกุจฺจคฺคหณํ กตํ โหตีติ อญฺเญสุ ปาเฐสุ สหจาริตฺตา กิเลสวตฺถุโต วิโมจนวจเนเนว ปฐมชฺฌานาทีหิ นีวรณาทิโต วิโมจนํ, อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ ^๒- นิจฺจสญฺญาทิโต จ วิโมจนํ วุตฺตเมว โหตีติ. กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสตีติ เอตฺถ เปยฺยาเล จ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ นิจฺจสญฺญาทีนํ ปหานํ วุตฺตเมว. จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ ตติยจตุกฺกวเสน เวทิตพฺพานีติ. ตติยจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. --------------------- [๑๘๐] จตุตฺถจตุกฺกนิทฺเทเส "อนิทฺทิฏฺเฐ นปุํสกนฺ"ติ วจนโต อสุกนฺติ อนิทฺทิฏฺฐตฺตา "อนิจฺจนฺติ กึ อนิจฺจนฺ"ติ นปุํสกวจเนน ปุจฺฉา กตา. อุปฺปาทวยฏฺเฐนาติ อุปฺปาทวยสงฺขาเตน อตฺเถน, อุปฺปาทวยสภาเวนาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อุทฺธจฺเจน ^๒ อิ. อนิจฺจานุปสฺสนาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๙.

ปญฺจกฺขนฺธา สภาวลกฺขณํ, ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุปฺปาทวยา วิการลกฺขณํ. เอเตน หุตฺวา อภาเวน อนิจฺจาติ วุตฺตํ โหติ. เตเนว จ อฏฺฐกถายํ "สงฺขตลกฺขณวเสน อนิจฺจตาติ เตสํเยว อุปฺปาทวยญฺญถตฺตนฺ"ติ จ วตฺวาปิ "หุตฺวา อภาโว วา"ติ วุตฺตํ. เอเตน หุตฺวา อภาวากาโร อนิจฺจลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติ. "ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺญาส ลกฺขณานี"ติ เปยฺยาลํ กตฺวา วุตฺตํ. ธมฺมาติ รูปกฺขนฺธาทโย ^๑- ยถาวุตฺตธมฺมา. วิราคานุปสฺสีนิทฺเทเส รูเป อาทีนวํ ทิสฺวาติ ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย ปรโต วุตฺเตหิ อนิจฺจฏฺฐาทีหิ รูปกฺขนฺเธ อาทีนวํ ทิสฺวา. รูปวิราเคติ นิพฺพาเน. นิพฺพานํ หิ อาคมฺม รูปํ วิรชฺชติ อปุนรุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปชฺชเนน นิรุชฺฌติ, ตสฺมา นิพฺพานํ "รูปวิราโค"ติ วุจฺจติ. ฉนฺทชาโต โหตีติ อนุสฺสววเสน อุปฺปนฺนธมฺมจฺฉนฺโท โหติ. สทฺธาธิมุตฺโตติ ตสฺมึเยว นิพฺพาเน สทฺธาย จ อธิมุตฺโต นิจฺฉิโต. จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺฐิตนฺติ อสฺส โยคิสฺส จิตฺตํ ขยวิราคสงฺขาเต รูปภงฺเค อารมฺมณวเสน, อจฺจนฺตวิราคสงฺขาเต รูปวิราเค นิพฺพาเน อนุสฺสววเสน สุฏฺฐุ อธิฏฺฐิตํ สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิตํ โหตีติ สมฺพนฺธโต เวทิตพฺพํ. รูเป วิราคานุปสฺสีติ รูปสฺส ขยวิราโค รูเป วิราโคติ ปกติภุมฺมวจเนน วุตฺโต. รูปสฺส อจฺจนฺตวิราโค รูเป วิราโคติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจเนน วุตฺโต. ตํ ทุวิธมฺปิ วิราคํ อารมฺมณโต อชฺฌาสยโต จ อนุปสฺสนสีโล "รูเป วิราคานุปสฺสี"ติ วุตฺโต. เอส นโย เวทนาทีสุ. นิโรธานุปสฺสีปทนิทฺเทเสปิ เอเสว นโย. [๑๘๑] กติหากาเรหีติอาทิ ปเนตฺถ วิเสโส:- ตตฺถ อวิชฺชาทีนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ อาทีนวนิโรธทสฺสเนเนว รูปาทีนมฺปิ อาทีนวนิโรธา ทสฺสิตา โหนฺติ เตสมฺปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานติวตฺตนโต. อิมินา เอว จ วิเสสวจเนน วิราคานุปสฺสนโต นิโรธานุปสฺสนาย วิสิฏฺฐภาโว วุตฺโต โหติ. ตตฺถ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. สญฺญากฺขนฺธาทโย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๐.

อนิจฺจฏฺเฐนาติ ขยฏฺเฐน, หุตฺวา อภาวฏฺเฐน วา. ทุกฺขฏฺเฐนาติ ภยฏฺเฐน, ปฏิปีฬนฏฺเฐน วา. อนตฺตฏฺเฐนาติ อสารกฏฺเฐน, อวสวตฺตนฏฺเฐน วา. สนฺตาปฏฺเฐนาติ กิเลสสนฺตาปนฏฺเฐน. วิปริณามฏฺเฐนาติ ชราภงฺควเสน ทฺวิธา ปริณามนฏฺเฐน. นิทานนิโรเธนาติ มูลปจฺจยาภาเวน. นิรุชฺฌตีติ น ภวติ. สมุทยนิโรเธนาติ อาสนฺนปจฺจยาภาเวน. มูลปจฺจโย หิ พฺยาธิสฺส อสปฺปายโภชนํ วิย นิทานนฺติ วุตฺโต, อาสนฺนปจฺจโย พฺยาธิสฺส วาตปิตฺตเสมฺหา วิย สมุทโยติ วุตฺโต. นิทานํ หิ นิจฺฉเยน ททาติ ผลมิติ นิทานํ, สมุทโย ปน สุฏฺฐุ อุเทติ เอตสฺมา ผลมิติ สมุทโย. ชาตินิโรเธนาติ มูลปจฺจยสฺส อุปฺปตฺติอภาเวน. ปภวนิโรเธนาติ ^๑- อาสนฺนปจฺจยสฺส อุปฺปตฺติอภาเวน. ชาติเยว หิ ปภวติ เอตสฺมา ทุกฺขนฺติ ปภโวติ วตฺตุํ ยุชฺชติ. เหตุนิโรเธนาติ ชนกปจฺจยาภาเวน. ปจฺจยนิโรเธนาติ อุปตฺถมฺภกปจฺจยาภาเวน. มูลปจฺจโยปิ หิ อาสนฺนปจฺจโย จ ชนกปจฺจโย จ อุปตฺถมฺภกปจฺจโย จ โหติเยว. เอเตหิ ติกฺขวิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺคนิโรโธ, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทนิโรโธ วุตฺโต โหติ. ญาณุปฺปาเทนาติ ติกฺขวิปสฺสนาญาณสฺส วา มคฺคญาณสฺส วา อุปฺปาเทน. นิโรธุปฏฺฐาเนนาติ วิปสฺสนากฺขเณ ปจฺจกฺขโต ขยนิโรธสฺส อนุสฺสววเสน นิโรธสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส อุปฏฺฐาเนน, มคฺคกฺขเณ ปจฺจกฺขโต จ นิพฺพานสฺส อุปฏฺฐาเนน. เอเตหิ วิสยวิสยินิยโมว กโต โหติ, ตทงฺคสมุจฺเฉทนิโรโธ จ วุตฺโต โหติ. [๑๘๒] ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีปทนิทฺเทเส รูปํ ปริจฺจชตีติ อาทีนวทสฺสเนน นิรเปกฺขตาย รูปกฺขนฺธํ ปริจฺจชติ. ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโคติ ปริจฺจาคฏฺเฐน ปฏินิสฺสคฺโคติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน ปฏินิสฺสคฺคปทสฺส ปริจฺจาคฏฺโฐ วุตฺโต, ตสฺมา กิเลสานํ ปชหนนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ จ วุฏฺฐานคามินี วิปสฺสนา กิเลเส ตทงฺควเสน ปริจฺจชติ, มคฺโค สมุจฺเฉทวเสน. รูปนิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ @เชิงอรรถ: ^๑ โป. ภวนิโรเธน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๑.

วุฏฺฐานคามินี ตํนินฺนตาย ปกฺขนฺทติ, มคฺโค อารมฺมณกรเณน. ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโคติ ปกฺขนฺทนฏฺเฐน ปฏินิสฺสคฺโคติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน ปฏินิสฺสคฺคปทสฺส ปกฺขนฺทนฏฺโฐ วุตฺโต, ตสฺมา จิตฺตสฺส นิพฺพาเน วิสฺสชฺชนนฺติ อตฺโถ. จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ จตุตฺถจตุกฺกวเสน เวทิตพฺพานิ. อิมสฺมึ จตุกฺเก ชรามรเณ วตฺตพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. สติปฏฺฐาเนสุ จ "กาเย กายานุปสฺสนา, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา"ติ กายจิตฺตานํ เอกตฺตโวหารวเสน เอกวจนนิทฺเทโส กโต. "เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนา, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา"ติ เวทนาธมฺมานํ นานตฺตโวหารวเสน พหุวจนนิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพ. จตุตฺถจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. นิฏฺฐิตา จ สโตการิญาณนิทฺเทสวณฺณนา. --------------------- ๖. ญาณราสิฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา [๑๘๓] อิทานิ ฉหิ ราสีหิ อุทฺทิฏฺฐญาเณสุ จตุวีสติสมาธิญาณนิทฺเทเส ตาว กายานุปสฺสนาทีนํ ติณฺณํ จตุกฺกานํ วเสน ทฺวาทสนฺนํ วตฺถูนํ เอเกกสฺมึ อสฺสาสวเสน เอโก, ปสฺสาสวเสน เอโกติ เทฺว เทฺว สมาธีติ ทฺวาทสสุ วตฺถูสุ จตุวีสติ ธโย โหนฺติ. ญาณกฺขเณ เตหิ สมฺปยุตฺตานิ จตุวีสติสมาธิวเสน ญาณานิ. ทฺวาสตฺตติวิปสฺสนาญาณนิทฺเทเส ทีฆํ อสฺสาสาติ "ทีฆนฺ"ติ วุตฺตอสฺสาสโต. กึ วุตฺตํ โหติ? ทีฆํ อสฺสาสเหตุ ฌานํ ปฏิลภิตฺวา สมาหิเตน จิตฺเตน วิปสฺสนากฺขเณ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนาติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย อุตฺตรตฺราปิ. ^๑- เตสํเยว ทฺวาทสนฺนํ วตฺถูนํ เอเกกสฺมึ อสฺสาสวเสน ติสฺโส, ปสฺสาสวเสน ติสฺโสติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุตฺตรตฺถาปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๒.

ฉ ฉ อนุปสฺสนาติ ทฺวาทสสุ วตฺถูสุ ทฺวาสตฺตติ อนุปสฺสนา โหนฺติ. ตา เอว ทฺวาสตฺตติ อนุปสฺสนา ทฺวาสตฺตติวิปสฺสนาวเสน ญาณานิ. นิพฺพิทาญาณนิทฺเทเส อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสนฺติ ^๑- อนิจฺจานุปสฺสี หุตฺวา อสฺสสนฺโต, อนิจฺจานุปสฺสี หุตฺวา วตฺเตนฺโตติ อตฺโถ. "อสฺสาสนฺ"ติ จ อิทํ วจนํ เหตุอตฺเถ ทฏฺฐพฺพํ. ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตีติ นิพฺพิทาญาณนฺติ กลาปสมฺมสนโต ปฏฺฐาย ยาว ภงฺคานุปสฺสนา ปวตฺตวิปสฺสนาญาเณน สงฺขารานํ ยถาสภาวํ ชานาติ, จกฺขุนา ทิฏฺฐมิว จ เตเนว ญาณจกฺขุนา ปสฺสติ. ตสฺมา นิพฺพิทาญาณํ นามาติ อตฺโถ, สงฺขาเรสุ นิพฺพิทาญาณํ ^๒- นามาติ วุตฺตํ โหติ. อุปริ ภยตุปฏฺฐานาทีนํ มุญฺจิตุกมฺยตาทีนญฺจ ญาณานํ วิสุํ อาคตตฺตา อิธ ยถาวุตฺตาเนว วิปสฺสนาญาณานิ นิพฺพิทาญาณานีติ เวทิตพฺพานิ. นิพฺพิทานุโลมญาณนิทฺเทเส อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสนฺติ อนิจฺจานุปสฺสิโน อสฺสสนฺตสฺส. สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญาติ วจเนเนว ภยตุปฏฺฐานอาทีนวานุปสฺสนานิพฺพิทานุปสฺสนาญาณานิ วุตฺตานิ โหนฺติ ติณฺณํ เอกลกฺขณตฺตา. อิมานิ ตีณิ ญาณานิ อนนฺตรา วุตฺตานํ นิพฺพิทาญาณานํ อนุกูลภาเวน อนุโลมโต นิพฺพิทานุโลมญาณานีติ วุตฺตานิ. นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณนิทฺเทเส อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสนฺติ อนนฺตรสทิสเมว. ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา ปญฺญาติ วจเนเนว มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาสงฺขารุเปกฺขาญาณานิ วุตฺตานิ โหนฺติ ติณฺณํ เอกลกฺขณตฺตา. "ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา"ติ วจเนเนว อนุโลมญาณมคฺคญาณานิปิ คหิตานิ โหนฺติ. สงฺขารุเปกฺขาญาณอนุโลมญาณานิปิ หิ นิพฺพิทาย สิขาปฺปตฺตตฺตา นิพฺพิทาชนนพฺยาปารปฺปหาเนน นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณานิ นาม โหนฺติ. มคฺคญาณํ ปน นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธนฺเต อุปฺปชฺชนโต นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อสฺสสนฺติ เอวมุปริปิ ^๒ ฉ.ม. นิพฺพินฺทญาณํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๓.

นาม โหตีติ อติวิย ยุชฺชตีติ. นิพฺพิทานุโลมญาเณสุ วิย อาทิภูตํ มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ อคฺคเหตฺวา "ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา"ติ อนฺเต ญาณทฺวยคฺคหณํ มคฺคญาณสงฺคหณตฺถํ. มุญฺจิตุกมฺยตาติ หิ วุตฺเต อนุโลมญาณํ สงฺคยฺหติ, น มคฺคญาณํ. มคฺคญาณํ หิ มุญฺจิตุกมฺยตา นาม น โหติ. กิจฺจสิทฺธิยํ สนฺติฏฺฐนโต ปน สนฺติฏฺฐนา นาม โหติ. อฏฺฐกถายมฺปิ จ "ผุสนาติ อปฺปนา"ติ วุตฺตํ. อิทญฺจ มคฺคญาณํ นิพฺพาเน อปฺปนาติ กตฺวา สนฺติฏฺฐนา นาม โหตีติ "สนฺติฏฺฐนา"ติ วจเนน มคฺคญาณมฺปิ สงฺคยฺหติ. นิพฺพิทานุโลมญาณานิปิ อตฺถโต นิพฺพิทาญาณาเนว ^๑- โหนฺตีติ ตานิปิ นิพฺพิทาญาเณหิ สงฺคเหตฺวา นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณานีติ นิพฺพิทาคหณเมว กตํ, น นิพฺพิทานุโลมมคฺคหณํ. ตีสุปิ เจเตสุ ญาณฏฺฐกนิทฺเทเสสุ จตุตฺถสฺส ธมฺมานุปสฺสนาจตุกฺกสฺส วเสน วุตฺตานํ จตุนฺนํ วตฺถูนํ เอเกกสฺมึ อสฺสาสวเสน เอกํ, ปสฺสาสวเสน เอกนฺติ เทฺว เทฺว ญาณานีติ จตูสุ วตฺถูสุ อฏฺฐญาณานิ โหนฺติ. วิมุตฺติสุขญาณนิทฺเทเส ปหีนตฺตาติ ปหานํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส ปหานสฺส สมุจฺเฉทปฺปหานตฺตํ ทสฺเสนฺโต สมุจฺฉินฺนตฺตาติ อาห. วิมุตฺติสุเข ญาณนฺติ ผลวิมุตฺติสุขสมฺปยุตฺตญาณญฺจ ผลวิมุตฺติสุขารมฺมณปจฺจเวกฺขณญาณญฺจ. อนุสฺสยวตฺถุสฺส กิเลสสฺส ปหาเนน ปริยุฏฺฐานทุจฺจริตวตฺถุปฺปหานํ โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ปุน อนุสยานํ ปหานํ วุตฺตํ. เอกวีสติผลญาณํ สนฺธาย ปหีนกิเลสคณนายปิ ^๒- ญาณคณนา กตา โหติ, ปจฺจเวกฺขณญาณญฺจ สนฺธาย ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณคณนาย ผลปจฺจเวกฺขณญาณคณนา กตา โหตีติ. ญาณราสิฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถาย อานาปานสฺสติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. นิพฺพิทาญาเณเนว ^๒ อิ. ปหานกิเลสคณนายปิ

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๑๒๘-๑๔๓. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=48&A=2875&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=2875&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=362 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=4070 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=4888 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=4888 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31