อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

หน้าที่ ๑๕๖.
อตฺตภาเว. สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวาติ อตฺตนาเยว อธิเกน ญาเณน ปจฺจกฺขํ
กตฺวา. อุปสมฺปชฺชาติ ปาปุณิตฺวา, นิปฺผาเทตฺวา วา.
     [๑๘๘] สุตฺตนฺตนิทฺเทเส ปฐมํ อินฺทฺริยสมุทยาทีนํ ปเภทคณนํ ปุจฺฉิตฺวา
ปุน ปเภทคณนา วิสฺสชฺชิตา. ตตฺถ อสีติสตนฺติ ๑- อสีติอุตฺตรํ สตํ. ปณฺฑิเตหิ
"อสีติสตนฺ"ติ วุตฺเตหิ อากาเรหีติ โยชนา.
     ปุน ปเภทคณนาปุจฺฉาปุพฺพงฺคเม คณนานิทฺเทเส อธิโมกฺขตฺถายาติ
อธิมุจฺจนตฺถาย สทฺทหนตฺถาย. อาวชฺชนาย สมุทโยติ มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตสฺส
สมุทโย, สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโยติ สทฺธินฺทฺริยสฺส ปจฺจโย, สทฺธํ
อุปฺปาเทสฺสามีติ ปุพฺพภาคาวชฺชนํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย,
สทฺธินฺทฺริยชวนสฺส อาวชฺชนํ ปฐมสฺส ชวนสฺส อนนฺตรปจฺจโย,
ทุติยชวนาทีนํ อุปนิสฺสยปจฺจโย. อธิโมกฺขวเสนาติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตอธิโมกฺขวเสน.
ฉนฺทสฺส สมุทโยติ ปุพฺพภาคาวชฺชนปจฺจยา อุปฺปนฺนสฺส อธิโมกฺขสมฺปยุตฺตสฺส
เยวาปนกภูตสฺส ธมฺมจฺฉนฺทสฺส สมุทโย. โส ปน สทฺธินฺทฺริยสฺส สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสย-
สมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ปจฺจโย โหติ, ฉนฺทาธิปติกาเล อธิปติปจฺจโย จ โหติ,
โสเยว ทุติยสฺส อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนนตฺถิวิคตวเสน ปจฺจโย
โหติ. อิมินาว นเยน มนสิการสฺสปิ โยชนา กาตพฺพา. เกวลํ เหตฺถ
มนสิกาโรติ สารลกฺขโณ เยวาปนกมนสิกาโร. อธิปติปจฺจยตา ปนสฺส น โหติ.
สมฺปยุตฺเตสุ อิเมสํ ทฺวินฺนํเยว คหณํ พลวปจฺจตฺตาติ เวทิตพฺพํ. สทฺธินฺทฺริยสฺส
วเสนาติ ภาวนาภิวุทฺธิยา อินฺทฺริยภาวํ ปตฺตสฺส สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน.
เอกตฺตุปฏฺฐานนฺติ เอการมฺมเณ อจลภาเวน ภุสํ ฐานํ อุปรูปริ
สทฺธินฺทฺริยสฺส ปจฺจโย โหติ. สทฺธินฺทฺริเย วุตฺตนเยเนว เสสินฺทฺริยานิปิ
เวทิตพฺพานิ. เอวเมเกกสฺส อินฺทฺริยสฺส จตฺตาโร จตฺตาโร สมุทยาติ ปญฺจนฺนํ
@เชิงอรรถ: ๑ โป. อสีติสตากาเรหิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๗.
อินฺทฺริยานํ วีสติ สมุทยา โหนฺติ. ปุน จตุนฺนํ สมุทยานํ เอเกกสฺมึ สมุทเย
ปญฺจ ปญฺจ อินฺทฺริยานิ โยเชตฺวา วีสติ สมุทยา วุตฺตา. ปฐมวีสติ นานามคฺควเสน
ทฏฺฐพฺพา, ทุติยวีสติ เอกมคฺควเสน ทฏฺฐพฺพาติ วทนฺติ. เอวํ จตฺตาฬีส อาการา
โหนฺติ. อตฺถงฺคมวาโรปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺโพ. โส ปน อตฺถงฺคโม
อินฺทฺริยภาวนํ อนนุยุตฺตสฺส อปฺปฏิลทฺธา ปฏิลาภตฺถงฺคโม, อินฺทฺริยภาวนาย
ปริหีนสฺส ปฏิลทฺธปริหานิ อตฺถงฺคโม, ผลปฺปตฺตสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธิอตฺถงฺคโม.
เอกตฺตํ อนุปฏฺฐานนฺติ เอกตฺเต อนุปฏฺฐานํ.
                        ----------------
                       ก. อสฺสาทนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๘๙] อสฺสาทนิทฺเทเส อสฺสทฺธิยสฺส อนุปฏฺฐานนฺติ อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล
ปริวชฺชยโต สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต ปสาทนียสุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต ตตฺถ
โยนิโสมนสิการํ พหุลีกโรโต จ อสฺสทฺธิยสฺส อนุปฏฺฐานํ โหติ. อสฺสทฺธิยปริฬาหสฺส
อนุปฏฺฐานนฺติ ๑- เอตฺถ อสฺสทฺธสฺส สทฺธากถาย ปวตฺตมานาย ทุกฺขํ โทมนสฺสํ
อุปฺปชฺชติ. อยํ อสฺสทฺธิยปริฬาโห. อธิโมกฺขจริยาย เวสารชฺชนฺติ สทฺธาวตฺถุวเสน
วา ภาวนาย วา วสิปฺปตฺตสฺส สทฺธาปวตฺติยา วิสารทภาโว โหติ. สนฺโต จ
วิหาราธิคโมติ สมถสฺส วา วิปสฺสนาย วา ปฏิลาโภ. สุขํ โสมนสฺสนฺติ เอตฺถ
เจตสิกาสุขภาวทสฺสนตฺถํ โสมนสฺสวจนํ. สทฺธินฺทฺริยสมุฏฺฐิตปณีตรูปผุฏฺฐกายสฺส
กายิกสุขมฺปิ ลพฺภติเยว. สุขโสมนสฺสสฺส ปธานสฺสาทตฺตา "อยํ สทฺธินฺทฺริยสฺส
อสฺสาโท"ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. อิมินาว นเยน เสสินฺทฺริยสฺสาทาปิ โยเชตฺวา
เวทิตพฺพา.
                        ----------------
@เชิงอรรถ: ๑ โป. อสทฺธิยสฺส ปริฬาหสฺส อนุปฏฺฐานนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๘.
                       ข. อาทีนวนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๙๐] อาทีนวนิทฺเทเส อนิจฺจฏฺเฐนาติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อนิจฺจฏฺเฐน. โส
อนิจฺจฏฺโฐ สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทีนโวติ วุตฺตํ โหติ. อิตรทฺวเยปิ เอเสว นโย. อิเม
สมุทยตฺถงฺคมสฺสาทาทีนวา โลกิยอินฺทฺริยานเมวาติ เวทิตพฺพา.
                        -----------------
                       ค. นิสฺสรณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๙๑] นิสฺสรณนิทฺเทเส อธิโมกฺขฏฺเฐนาติอาทีสุ เอเกกสฺมึ อินฺทฺริเย ปญฺจ
ปญฺจ กตฺวา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจวีสติ นิสฺสรณานิ มคฺคผลวเสน นิทฺทิฏฺฐานิ.
ตตฺถ ตโต ปณีตตรสทฺธินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภาติ ตโต วิปสฺสนากฺขเณ
ปวตฺตสทฺธินฺทฺริยโต มคฺคกฺขเณ ปณีตตรสฺส สทฺธินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภวเสน.
ปุริมตรสทฺธินฺทฺริยา นิสฺสฏํ โหตีติ ตสฺมึ มคฺคกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยํ ปุริมตรโต
วิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตสทฺธินฺทฺริยโต นิกฺขนฺตํ โหติ. อิมินาว นเยน ผลกฺขเณ
สทฺธินฺทฺริยมฺปิ อุภยตฺถ เสสินฺทฺริยานิปิ โยเชตพฺพานิ.
     [๑๙๒] ปุพฺพภาเค ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหีติ ปฐมชฺฌานูปจาเร ปญฺจหิ
อินฺทฺริเยหิ ปฐมชฺฌานาทิอฏฺฐสมาปตฺติวเสน อฏฺฐ นิสฺสรณานิ,
อนิจฺจานุปสฺสนาทิอฏฺฐารสมหาวิปสฺสนาวเสน อฏฺฐารส นิสฺสรณานิ,
โสตาปตฺติมคฺคาทิวเสน อฏฺฐ โลกุตฺตรนิสฺสรณานิ. เอวํ ฌานสมาปตฺติมหาวิปสฺสนา-
มคฺคผลวเสน จตุตฺตึส นิสฺสรณานิ ปุริมปุริมสมติกฺกมโต นิทฺทิฏฺฐานิ. เนกฺขมฺเม ๑-
ปญฺจินฺทฺริยานีติอาทีนิ ปน สตฺตตึส นิสฺสรณานิ ปฏิปกฺขปหานวเสน ปฏิปกฺขโต
นิทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺถ เนกฺขมฺมาทีสุ สตฺตสุ สตฺต นิสฺสรณานิ อุปจารภูมิวเสน
วุตฺตานิ, ผลานิ ปน ปฏิปกฺขปหานาภาวโต น วุตฺตานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ โป. นิกฺขมฺเม
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๕๙.
     [๑๙๓] ทิฏฺเฐกฏฺเฐหีติ ยาว โสตาปตฺติมคฺคา ทิฏฺฐิยา สห เอกสฺมึ ปุคฺคเล
ฐิตาติ ทิฏฺเฐกฏฺฐา. เตหิ ทิฏฺเฐกฏฺเฐหิ. โอฬาริเกหีติ ถูเลหิ กามราคพฺยาปาเทหิ.
อณุสหคเตหีติ สุขุมภูเตหิ กามราคพฺยาปาเทหิเยว. สพฺพกิเลเสหีติ รูปราคาทีหิ.
เตสุ หิ ปหีเนสุ สพฺพกิเลสา ปหีนา โหนฺติ, ตสฺมา "สพฺพกิเลเสหี"ติ วุตฺตํ.
อวุตฺตตฺถานิ ปเนตฺถ ปทานิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนวาติ. สพฺเพสญฺเญว ขีณาสวานํ
ตตฺถ ตตฺถ ปญฺจินฺทฺริยานีติ "อธิโมกฺขฏฺเฐนา"ติอาทีสุ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ ฐาเนสุ
ตสฺมึ ตสฺมึ ฐาเน ปญฺจินฺทฺริยานิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ ขีณาสวานํ ยถาโยคํ
ตโต ตโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ. อิมสฺมึ วาเร ปฐมํ วุตฺตนยา เอว ยถาโยคํ
ขีณาสววเสน วุตฺตา.
     กถํ ปเนตานิ นิสฺสรณานิ อสีติสตํ โหนฺตีติ. วุจฺจเต:- มคฺคผลวเสน วุตฺตานิ
ปญฺจวีสติ, สมติกฺกมวเสน วุตฺตานิ จตุตฺตึส, ปฏิปกฺขวเสน วุตฺตานิ สตฺตตึสาติ
ปฐมวาเร สพฺพานิ ฉนฺนวุติ นิสฺสรณานิ โหนฺติ, เอตานิเยว ทุติยวาเร ขีณาสวานํ
วเสน ทฺวาทสสุ อปนีเตสุ จตุราสีติ โหนฺติ. อิติ ปุริมานิ ฉนฺนวุติ,
อิมานิ จ จตุราสีตีติ อสีติสตํ โหนฺติ. กตมานิ ปน ทฺวาทส ขีณาสวานํ
อปเนตพฺพานิ? สมติกฺกมโต วุตฺเตสุ มคฺคผลวเสน วุตฺตานิ อฏฺฐ นิสฺสรณานิ,
ปฏิปกฺขโต วุตฺเตสุ มคฺควเสน วุตฺตานิ จตฺตารีติ อิมานิ ทฺวาทส อปเนตพฺพานิ.
อรหตฺตผลวเสน วุตฺตานิ กสฺมา อปเนตพฺพานีติ เจ? สพฺพปฐมํ วุตฺตานํ ปญฺจวีสติยา
นิสฺสรณานํ มคฺคผลวเสเนว ลพฺภนโต. อรหตฺตผลวเสน นิสฺสรณานิ
วุตฺตาเนว โหนฺติ. เหฏฺฐิมํ ปน ผลสมาปตฺตึ อุปริมา อุปริมา น สมาปชฺชนฺติเยวาติ
เหฏฺฐา ตีณิปิ ผลานิ น ลพฺภนฺติเยว. ฌานสมาปตฺติวิปสฺสนาเนกฺขมฺมาทีนิ
จ กิริยาวเสน ลพฺภนฺติ. ปญฺจปิ เจตานิ อินฺทฺริยานิ ปุพฺพเมว ปฏิปกฺขานํ
ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา ปฏิปกฺขโต นิสฺสฏาเนว โหนฺตีติ.
                    ทุติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๐.
                      ๓. ตติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๙๔] ปุน อญฺญํ สุตฺตนฺตํ นิกฺขิปิตฺวา อินฺทฺริยวิธานํ นิทฺทิสิตุกาโม
ปญฺจิมานิ ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ โสตาปตฺติยงฺเคสูติ เอตฺถ โสโต อริโย
อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, โสตสฺส อาปตฺติ ภุสํ ปาปุณนํ โสตาปตฺติ, โสตาปตฺติยา
องฺคานิ สมฺภารานิ โสตาปตฺติองฺคานิ. โสตาปนฺนตาย ปุพฺพภาคปฏิลาภองฺคานิ
สปฺปุริสสํเสโว โสตาปตฺติองฺคํ, สทฺธมฺมสฺสวนํ โสตาปตฺติองฺคํ, โยนิโสมนสิกาโร
โสตาปตฺติองฺคํ, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ โสตาปตฺติองฺคํ, อิมานิ จตฺตาริ
โสตาปตฺติองฺคานิ. เสสา เหฏฺฐา วุตฺตา เอว. อิทญฺจ อิเมสํ อินฺทฺริยานํ สกวิสเย
เชฏฺฐกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ยถา หิ จตฺตาโร เสฏฺฐิปุตฺตา ราชาติราชปญฺจเมสุ
สหาเยสุ "นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา"ติ วีถึ โอติณฺเณสุ เอกสฺส เสฏฺฐิปุตฺตสฺส เคหํ
คตกาเล อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว "อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ
เทถ, อิเมสํ คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา"ติ เคเห วิจาเรติ, ทุติยสฺส ตติยสฺส
จตุตฺถสฺส เคหํ คตกาเล อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว "อิเมสํ
ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, อิเมสํ คนฺธมาลาการาทีนิ เทถา"ติ เคเห วิจาเรติ, อถ
สพฺพปจฺฉา รญฺโญ เคหํ คตกาเล กิญฺจาปิ ราชา สพฺพตฺถ อิสฺสโรว ๑-, อิมสฺมึ ปน
กาเล อตฺตโน เคเหเยว "อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, อิเมสํ คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ
เทถา"ติ วิจาเรติ, เอวเมว สทฺธาปญฺจมเกสุ อินฺทฺริเยสุ เตสุ สหาเยสุ
เอกโต วีถึ โอตรนฺเตสุ วิย เอการมฺมเณ อุปฺปชฺชมาเนสุปิ ยถา ปฐมสฺส เคเห
อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ โสตาปตฺติองฺคานิ
ปตฺวา อธิโมกฺขลกฺขณํ สทฺธินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ
โหนฺติ. ยถา ทุติยสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ,
เอวํ สมฺมปฺปธานานิ ปตฺวา ปคฺคหณลกฺขณํ วีริยินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ
ปุพฺพงฺคมํ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อิสฺสโรปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๑.
เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ. ยถา ตติยสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ,
เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ สติปฏฺฐานานิ ปตฺวา อุปฏฺฐานลกฺขณํ สตินฺทฺริยเมว
เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ. ยถา จตุตฺถสฺส เคเห อิตเร
จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ ฌานานิ ปตฺวา
อวิกฺเขปลกฺขณํ สมาธินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ
โหนฺติ. สพฺพปจฺฉา รญฺโญ เคหํ คตกาเล ปน ยถา อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ,
ราชาว วิจาเรติ, เอวํ อริยสจฺจานิ ปตฺวา ปชานนลกฺขณํ ปญฺญินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ
โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺตีติ.
                        -----------------
                      ก. ปเภทคณนนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๙๕] สุตฺตนฺตสฺส ปเภทคณนาปุจฺฉาปุพฺพงฺคเมว ปเภทคณนนิทฺเทเส
สปฺปุริสสํเสเวติ โสภนานํ ปุริสานํ สมฺมา เสวเน. อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติ
อธิโมกฺขสงฺขาเตน เสสินฺทฺริเยสุ อธิปติภาวฏฺเฐน, เสสินฺทฺริยานํ
ปุพฺพงฺคมฏฺเฐนาติ อตฺโถ. สทฺธมฺมสฺสวเนติ สตํ ธมฺโม, โสภโน วา ธมฺโมติ สทฺธมฺโม.
ตสฺส สทฺธมฺมสฺส สวเน. โยนิโสมนสิกาเรติ อุปาเยน มนสิกาเร.
ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยาติ เอตฺถ นว โลกุตฺตรธมฺเม อนุคโต ธมฺโม ธมฺมานุธมฺโม,
สีลสมาธิปญฺญาสงฺขาตสฺส ธมฺมานุธมฺมสฺส ปฏิปตฺติ ปฏิปชฺชนํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ.
สมฺมปฺปธานาทีสุปิ เอเสว นโย.
                       ------------------
                         ข. จริยาวารวณฺณนา
     [๑๙๖] จริยาวาเรปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เกวลํ ปฐมวาโร
อินฺทฺริยานํ อุปฺปาทนกาลวเสน วุตฺโต, จริยาวาโร อุปฺปนฺนานํ อาเสวนกาลวเสน
จ ปาริปูริกาลวเสน จ วุตฺโต. จริยา ปกติ อุสฺสนฺนตาติ หิ อตฺถโต เอกํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๒.
     [๑๙๗] อิทานิ จริยาจารวิหารนิทฺเทสวณฺณนาสมฺพนฺเธเนว
จารวิหารนิทฺเทสวเสน อปเรน ปริยาเยน อินฺทฺริยวิธานํ นิทฺทิสิตุกาโม จาโร จ
วิหาโร จาติอาทิกํ อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา ตสฺส นิทฺเทสมาห. ตตฺถ อุทฺเทเส ตาว ยถา
จรนฺตํ วิหรนฺตํ วิญฺญู สพฺรหฺมจารี คมฺภีเรสุ ฐาเนสุ โอกปฺเปยฺยุํ:- อทฺธา
อยมายสฺมา ปตฺโต วา ปาปุณิสฺสติ วาติ ๑-, ตถา อินฺทฺริยสมฺปนนสฺส จาโร จ
วิหาโร จ วิญฺญูหิ สพฺรหฺมจารีหิ อนุพุทฺโธ โหติ ปฏิวิทฺโธติ อุทฺเทสสฺส สมฺพนฺโธ
เวทิตพฺโพ. อุทฺเทสนิทฺเทเส จริยา จาโรเยว. จาโร จริยาติ หิ อตฺถโต เอกํ.
ตสฺมา "จาโร"ติ ปทสฺส นิทฺเทเส "จริยา"ติ วุตฺตํ. อิริยาปถจริยาติ อิริยาปถานํ
จริยา, ปวตฺตนนฺติ อตฺโถ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อายตนจริยา ปน อายตเนสุ
สติสมฺปชญฺญานํ จริยา. ปตฺตีติ ผลานิ. ตานิ หิ ปาปุณิยนฺตีติ "ปตฺตี"ติ
วุตฺตา. สตฺตโลกสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกา อตฺถา โลกตฺถาติ อยํ วิเสโส.
     อิทานิ ตาสํ จริยานํ ภูมึ ทสฺเสนฺโต จตูสุ อิริยาปเถสูติอาทิมาห.
สติปฏฺฐาเนสูติ อารมฺมณสติปฏฺฐาเนสุ. สติปฏฺฐาเนสุปิ วุจฺจมาเนสุ สติโต
อนญฺญานิ โวหารวเสน อญฺญานิ วิย กตฺวา วุตฺตํ. อริยสจฺเจสูติ
ปุพฺพภาคโลกิยสจฺจญาเณน วิสุํ วิสุํ สจฺจปริคฺคหวเสน วุตฺตํ. อริยมคฺเคสุ
สามญฺญผเลสูติ จ โวหารวเสเนว วุตฺตํ. ปเทเสติ โลกตฺถจริยาย เอกเทเส.
นิปฺปเทสโต หิ โลกตฺถจริยํ พุทฺธา เอว กโรนฺติ. ปุน ตา เอว จริยาโย
การกปุคฺคลวเสน ทสฺเสนฺโต ปณิธิสมฺปนฺนานนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปณิธิสมฺปนฺนา นาม
อิริยาปถานํ สนฺตตฺตา อิริยาปถคุตฺติยา สมฺปนฺนา อกมฺปิตอิริยาปถา
ภิกฺขุภาวานุรูเปน สนฺเตน อิริยาปเถน สมฺปนฺนา. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานนฺติ
จกฺขาทีสุ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อตฺตโน อตฺตโน วิสเย ปวตฺตเอเกกทฺวารวเสน
คุตฺตํ ทฺวารํ เอเตสนฺติ คุตฺตทฺวารา. เตสํ คุตฺตทฺวารานํ. ทฺวารนฺติ เจตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ โป.,ม. ปาปุณิสฺสติ วา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๓.
อุปฺปตฺติทฺวารวเสน จกฺขาทโย เอว. อปฺปมาทวิหารีนนฺติ สีลาทีสุ อปฺปมาทวิหารวตํ.
อธิจิตฺตมนุยุตฺตานนฺติ วิปสฺสนาย ปาทกภาเวน อธิจิตฺตสงฺขาตํ สมาธิมนุยุตฺตานํ.
พุทฺธิสมฺปนฺนานนฺติ นามรูปววตฺถานํ อาทึ กตฺวา ยาว โคตฺรภุ, ตาว ปวตฺเตน
ญาเณน สมฺปนฺนานํ. สมฺมาปฏิปนฺนานนฺติ จตุมคฺคกฺขเณ. อธิคตผลานนฺติ
จตุผลกฺขเณ.
     อธิมุจฺจนฺโตติ อธิโมกฺขํ กโรนฺโต. สทฺธาย จรตีติ สทฺธาวเสน ปวตฺตติ.
ปคฺคณฺหนฺโตติ จตุสมฺมปฺปธานวีริเยน ปทหนฺโต. อุปฏฺฐาเปนฺโตติ สติยา
อารมฺมณํ อุปฏฺฐาเปนฺโต. อวิกฺเขปํ กโรนฺโตติ สมาธิวเสน วิกฺเขปํ อกโรนฺโต.
ปชานนฺโตติ จตุสจฺจปชานนปญฺญาย ปกาเรน ชานนฺโต. วิชานนฺโตติ
อินฺทฺริยสมฺปยุตฺตชวนปุพฺพงฺคเมน อาวชฺชนวิญฺญาเณน อารมฺมณํ วิชานนฺโต.
วิญฺญาณจริยายาติ อาวชฺชนวิญฺญาณจริยาวเสน. เอวํ ปฏิปนฺนสฺสาติ สหชวนาย
อินฺทฺริยจริยาย ปฏิปนฺนฺสฺส. กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ สมถวิปสฺสนาวเสน ปวตฺตา
กุสลา ธมฺมา ภุสํ ยาเปนฺติ, ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. อายตนจริยายาติ กุสลานํ ธมฺมานํ
ภุสํ ยตนจริยาย, ฆฏนจริยาย ปวตฺตนจริยายาติ วุตฺตํ โหติ. วิเสสมธิคจฺฉตีติ
วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน วิเสสํ อธิคจฺฉติ. ทสฺสนจริยาทโย
วุตฺตตฺถาเยว.
     สทฺธาย วิหรตีติอาทีสุ สทฺธาทิสมงฺคิสฺส อิริยาปถวิหาโร ทฏฺฐพฺโพ.
อนุพุทฺโธติ อนุมานพุทฺธิยา. ปฏิวิทฺโธติ ปจฺจกฺขพุทฺธิยา. ยสฺมา
อธิโมกฺขฏฺฐาทีสุ อนุพุทฺเธสุ ปฏิวิทฺเธสุ จ จาโร จ วิหาโร จ อนุพุทฺโธ
โหติ ปฏิวิทฺโธ, ตสฺมา อนุโพธปฏิเวเธสุปิ อธิโมกฺขฏฺฐาทโย จ นิทฺทิฏฺฐา.
     เอวํ สทฺธาย จรนฺตนฺติอาทีสุ เอวนฺติ วุตฺตปฺปการํ นิทฺทิสนฺโต ยถาสทฺทสฺส
อตฺถํ นิทฺทิสติ. วิญฺญูติอาทีสุปิ ยถาสภาวํ ชานนฺตีติ วิญฺญู. วิญฺญาตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๔.
สภาวํ วิภาเวนฺติ ปากฏํ กโรนฺตีติ วิภาวี. อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ
หึสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน วา เมธา, เมธา เอเตสํ อตฺถีติ
เมธาวี. ญาณคติยา ปณฺฑนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ปณฺฑิตา. พุทฺธิสมฺปทาย
สมนฺนาคตตฺตา พุทฺธิสมฺปนฺนา. สห พฺรหฺมํ จริยํ อุตฺตมํ ปฏิปทํ จรนฺตีติ
สพฺรหฺมจาริโน. อปโลกนกมฺมาทิจตุพฺพิธํ กมฺมํ เอกโต กรณวเสน เอกํ
กมฺมํ. ตถา ปญฺจวิโธ ปาติโมกฺขุทฺเทโส เอกุทฺเทโส. สมา สิกฺขา เอเตสนฺติ
สมสิกฺขา, สมสิกฺขานํ ภาโว สมสิกฺขตา. สมสิกฺขาตาติปิ ปฐนฺติ. เยสํ เอกํ
กมฺมํ เอโก อุทฺเทโส สมสิกฺขตา, เต สพฺรหหฺมจารีติ วุตฺตํ โหติ. "ฌานานี"ติ
วตฺตพฺเพ ฌานาติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต. วิโมกฺขาติ ตโย วา อฏฺฐ วา
วิโมกฺขา. สมาธีติ สวิตกฺกสวิจารอวิตกฺกวิจารมตฺตอวิตกฺกาวิจารา ตโย สมาธี.
สมาปตฺติโยติ สุญฺญตานิมิตฺตาปฺปณิหิตา. อภิญฺญาโยติ ฉ อภิญฺญา.
     เอโก อํโส ภาโค, น ทุติโยติ เอกํโส, เอกํสสฺส อตฺถสฺส วจนํ เอกํสวจนํ.
เอวํ เสเสสุปิ โยชนา กาตพฺพา. วิเสสโต ปน สมํ, สมนฺตา วา เสติ
ปวตฺตตีติ สํสโย, นตฺเถตฺถ สํสโยติ นิสฺสํสโย.
     เอกสฺมึเยว อนิจฺฉยตา หุตฺวา อิตรมฺปิ กงฺขตีติ กงฺขา, นตฺเถตฺถ กงฺขาติ
นิกฺกงฺโข. ทฺวิธา ภาโว เทฺวชฺฌํ, นตฺเถตฺถ เทฺวชฺฌนฺติ อเทฺวชฺโฌ. ทฺวิธา
เอลยติ ๑- กมฺเปตีติ เทฺวฬฺหกํ, นตฺเถตฺถ เทฺวฬฺหกนฺติ อเทฺวฬฺหโก. นิโยเคน
นิยเมน วจนํ นิโยควจนํ. นิยฺโยควจนนฺติปิ ปฐนฺติ. อปณฺณกสฺส อวิรทฺธสฺส
นิยฺยานิกสฺส อตฺถสฺส วจนํ อปณฺณกวจนํ. อวตฺถาปนวจนนฺติ นิจฺฉยวจนํ. สพฺพมฺปิ
เหตํ วิจิกิจฺฉาภาวสฺส เววจนํ. ปิยสฺส อตฺถสฺส สพฺภาวโต วจนํ, ปิยเมวาติ ปิยวจนํ.
ตถา ครุวจนํ. สห คารเวน ครุภาเวน สคารวํ. ปติสฺสยนํ วา ปติสฺสโย, ปรํ ครุํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. จลยติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๕.
กตฺวา นิสฺสยนํ อปสฺสยนนฺติ อตฺโถ. ปติสฺสวนํ วา ปติสฺสโว, นิวาตวุตฺติตาย
ปรวจนสวนนฺติ อตฺโถ. อุภยถาปิ ปรเชฏฺฐกภาวสฺเสตํ นามํ. สห คารเวน วตฺตตีติ
สคารวํ. สห ปติสฺสเยน, ปติสฺสเวน วา วตฺตตีติ สปฺปติสฺสยํ. "สปฺปติสฺสวนฺ"ติ
วา วตฺตพฺเพ ยการํ, วการํ วา โลปํ กตฺวา "สปฺปติสฺสนฺ"ติ วุตฺตํ. อธิกํ
วิสิฏฺฐํ วจนํ อธิวจนํ, สคารวญฺจ ตํ สปฺปติสฺสญฺจาติ สคารวสปฺปติสฺสํ,
สคารวสปฺปติสฺสํ อธิวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนํ. อุภยตฺถาปิ
เววจนวิกปฺปนานตฺตวเสน ปุนปฺปนํ เอตนฺติ วุตฺตํ. ปตฺโต วา ปาปุณิสฺสติ วาติ
ฌานาทีนิเยวาติ.
                    ตติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        ----------------
                     ๔. จตุตฺถสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๙๘] ปุน ปฐมสุตฺตเมว นิกฺขิปิตฺวา อปเรน อากาเรน อินฺทฺริยานิ
นิทฺทิสฺสติ. ตตฺถ กติหากาเรหิ เกนฏฺเฐน ทฏฺฐพฺพานีติ กติหิ อากาเรหิ
ทฏฺฐพฺพานิ. เกนฏฺเฐน ทฏฺฐพฺพานีติ ทฏฺฐพฺพากาเร จ ทฏฺฐพฺพฏฺฐญฺจ ปุจฺฉติ.
ฉหากาเรหิ เตนฏฺเฐน ทฏฺฐพฺพานีติ ฉหิ อากาเรหิ ทฏฺฐพฺพานิ, เตเนว
ฉอาการสงฺขาเตนฏฺเฐน ทฏฺฐพฺพานิ. อาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติ อธิปติภาวฏฺเฐน.
อาทิวิโสธนฏฺเฐนาติ กุสลานํ ธมฺมานํ อาทิภูตสฺส สีลสฺส วิโสธนฏฺเฐน.
อธิมตฺตฏฺเฐนาติ พลวฏฺเฐน. พลวํ หิ อธิกา มตฺตา ปมาณํ อสฺสาติ อธิมตฺตนฺติ
วุจฺจติ. อธิฏฺฐานฏฺเฐนาติ ปติฏฺฐานฏฺเฐน ปริยาทานฏฺเฐนาติ เขปนฏฺเฐน.
ปติฏฺฐาปกฏฺเฐนาติ ปติฏฺฐาปนฏฺเฐน.
                     ก. อาธิปเตยฺยฏฺฐนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๙๙] อาธิปเตยฺยฏฺฐนิทฺเทเส อสฺสทฺธิยํ ปชหโตติอาทิ เอเกกสฺเสว
อินฺทฺริยสฺส ปฏิปกฺขปชหนวจนํ เอกกฺขเณปิ อตฺตโน อตฺตโน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๖.
ปฏิปกฺขปหานกิจฺจสาธเน อธิปติภาวสาธนตฺถํ วุตฺตํ. เสสานิ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ
ตํสมฺปยุตฺตาเนว วุตฺตานิ. นานากฺขเณสุ วา เอเกกํ อินฺทฺริยํ ธุรํ กตฺวา ตสฺส
ตสฺส ปฏิปกฺขสฺส ตํ ตํ อินฺทฺริยํ เชฏฺฐกํ กตฺวา เสสานิ ตทนฺวยานิ กตฺวา
วุตฺตนฺติปิ เวทิตพฺพํ. กามจฺฉนฺทํ ปชหโตติอาทิ ปน เอกกฺขณวเสเนว วุตฺตํ.
                     ข. อาทิวิโสธนฏฺฐนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒๐๐] อาทิวิโสธนฏฺฐนิทฺเทเส อสฺสทฺธิยสํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธีติ อสฺสทฺธิยสฺส
นิวารณฏฺเฐน วิรติอตฺเถน สีลมลวิโสธนโต สีลวิสุทฺธิ นาม. สทฺธินฺทฺริยสฺส
อาทิวิโสธนาติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อุปนิสฺสยวเสน อาทิภูตสฺส สีลสฺส วิโสธนา. อิมินาว
นเยน เสสานิปิ กามจฺฉนฺทาทิสํวรณมูลกานิ จ อินฺทฺริยานิ เวทิตพฺพานิ.
                      ค. อธิมตฺตฏฺฐนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒๐๑] อธิมตฺตฏฺฐนิทฺเทเส สทฺธินฺทฺริยสฺส ภาวนาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติ
สทฺทสฺส ปุคฺคลสฺส สทฺธาปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ สุตฺวา วา สทฺธินฺทฺริยภาวนาย อสฺสาทํ
ทิสฺวา วา สทฺธินฺทฺริเย กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท ชายติ. ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชตีติ
ฉนฺทชาตตฺตา ทุพฺพลปีติ อุปฺปชฺชติ. ปีติ อุปฺปชฺชตีติ ปมุทิตตฺตา พลวปีติ
อุปฺปชฺชติ. ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชตีติ ปีติยา ปีณิตตฺตา กายจิตฺตปสฺสทฺธิ
อุปฺปชฺชติ. สุขํ อุปฺปชฺชตีติ ปสฺสทฺธกายจิตฺตตฺตา เจตสิกํ สุขํ อุปฺปชฺชติ.
โอภาโส อุปฺปชฺชตีติ สุเขน อภิสนฺนตฺตา ญาโณภาโส อุปฺปชฺชติ. สํเวโค อุปฺปชฺชตีติ
ญาโณภาเสน วิทิตสงฺขาราทีนวตฺตา สงฺขารปฺปวตฺติยํ สํเวโค อุปฺปชฺชติ. สํเวเชตฺวา
จิตฺตํ สมาทหตีติ สํเวคํ อุปฺปาเทตฺวา เตเนว สํเวเคน จิตฺตํ สมาหิตํ กโรติ.
สาธุกํ ปคฺคณฺหาตีติ ลีนุทฺธตภาวํ โมเจตฺวา สุฏฺฐุ ปคฺคณฺหาติ. สาธุกํ
อชฺฌุเปกฺขตีติ วีริยสฺส สมํ หุตฺวา ปวตฺตตฺตา ปุน วีริยสมตานิโยชเน พฺยาปารํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๗.
อกโรนฺโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาวเสน สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม. อุเปกฺขาวเสนาติ
สมวาหิตลกฺขณาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย วเสน. นานตฺตกิเลเสหีติ วิปสฺสนาย
ปฏิปกฺขภูเตหิ นานาสภาเวหิ กิเลเสหิ วิโมกฺขวเสนาติ ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย
นานตฺตกิเลเสหิ วิมุจฺจนวเสน. วิมุตฺตตฺตาติ ๑- นานตฺตกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา.
     เต ธมฺมาติ ฉนฺทาทโย ธมฺมา. เอกรสา โหนฺตีติ วิมุตฺติรเสน เอกรสา
โหนฺติ. ภาวนาวเสนาติ เอกรสภาวนาวเสน. ตโต ปณีตตเร วิวฏฺฏนฺตีติ เตน
การเณน วิปสฺสนารมฺมณโต ปณีตตเร นิพฺพานารมฺมเณ วิวฏฺฏนานุปสฺสนาสงฺขาเตน
โคตฺรภุญาเณน ฉนฺทาทโย ธมฺมา นิวตฺตนฺติ, สงฺขารารมฺมณโต
อปคนฺตฺวา นิพฺพานารมฺมเณ ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. วิวฏฺฏนาวเสนาติ เอวํ
โคตฺรภุขเณ สงฺขารารมฺมณโต วิวฏฺฏนวเสน. วิวฏฺฏิตตฺตา ตโต โวสชฺชตีติ ๒-
มคฺคสมงฺคิปุคฺคโล มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว ทุภโตวุฏฺฐานวเสน วิวฏฺฏิตตฺตา เตเนว
การเณน กิเลเส จ ขนฺเธ จ โวสฺสชฺชติ. โวสชฺชิตตฺตา ตโต นิรุชฺฌนฺตีติ มคฺคสฺส
อุปฺปาทกฺขเณเยว กิเลเส จ ขนฺเธ จ โวสชฺชิตตฺตา เตเนว การเณน กิเลสา
จ ขนฺธา จ อนุปฺปตฺตินิโรธวเสน นิรุชฺฌนฺติ. โวสชฺชิตตฺตาติ จ อาสํสายํ
ภูตวจนํ กตํ. กิเลสนิโรเธ สติ ขนฺธนิโรธสพฺภาวโต จ ขนฺธนิโรโธ วุตฺโต.
นิโรธวเสนาติ ยถาวุตฺตนิโรธวเสน. ตสฺเสว มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เทฺว โวสคฺเค
ทสฺเสตุกาโม นิโรธวเสน เทฺว โวสคฺคาติอาทิมาห. เทฺวปิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถา เอว.
อสฺสทฺธิยสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน วิตฺถารโต
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วีริยินฺทฺริยาทิมูลเกสุปิ วาเรสุ เอเสว นโย. อิมินาว นเยน
อธิฏฺฐานฏฺฐนิทฺเทโสปิ วิตฺถารโต เวทิตพฺโพ. เกวลํ เหตฺถ อธิฏฺฐาตีติ วิเสโส,
ปติฏฺฐาตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วิมุตฺตตฺถา  ๒ ก. โวสฺสชฺชติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๘.
                ฆ-ง. ปริยาทานฏฺฐปติฏฺฐาปกฏฺฐนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒๐๒-๒๐๓] ปริยาทานฏฺฐนิทฺเทเส ปริยาทิยตีติ เขเปติ.
ปติฏฺฐาปกฏฺฐนิทฺเทเส สทฺโธ สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข ปติฏฺฐาเปตีติ สทฺธาสมฺปนฺโน
"สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา"ติ อธิมุจฺจนฺโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข
ปติฏฺฐาเปติ. อิมินา ปุคฺคลวิเสเสน อินฺทฺริยภาวนาวิเสโส นิทฺทิฏฺโฐ. สทฺธสฺส
สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข ปติฏฺฐาเปตีติ สทฺธาสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส สทฺธินฺทฺริยํ
ตํเยว สทฺธํ ปติฏฺฐาเปติ. ตถา อธิมุจฺจนฺตํ อธิโมกฺเข ปติฏฺฐาเปตีติ. อิมินา
อินฺทฺริยภาวนาวิเสเสน ปุคฺคลวิเสโส นิทฺทิฏฺโฐ. เอวํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหนฺโต ปคฺคเห
ปติฏฺฐาเปติ, สตึ อุปฏฺฐาเปนฺโต อุปฏฺฐาเน ปติฏฺฐาเปติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต
อวิกฺเขเป ปติฏฺฐาเปติ, อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ปสฺสนฺโต ทสฺสเน ปติฏฺฐาเปตีติ
เสเสสุปิ โยชนา เวทิตพฺพา. โยคาวจโรติ สมถโยเค, วิปสฺสนาโยเค วา
อวจรตีติ โยคาวจโร. อวจรตีติ ปวิสิตฺวา ๑- จรตีติ.
                   จตุตฺถสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                      --------------------
                       ๕. อินฺทฺริยสโมธานวณฺณนา
     [๒๐๔] อิทานิ สมาธึ ภาวยโต วิปสฺสนํ ภาวยโต จ อินฺทฺริยสโมธานํ ๒-
ทสฺเสตุกาโม ปฐมํ ตาว อุปฏฺฐานโกสลฺลปฺปเภทํ นิทฺทิสิตุํ ปุถุชฺชโน สมาธึ
ภาเวนฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ ปุถุชฺชโน สมาธึ ภาเวนฺโตติ นิพฺเพธภาคิยํ
สมาธึ ภาเวนฺโต. เสกฺขสฺส วีตราคสฺส จ ปน โลกุตฺตโรปิ สมาธิ ลพฺภติ.
อาวชฺชิตตฺตาติ กสิณาทินิมิตฺตสฺส อาวชฺชิตตฺตา, กสิณาทิปริกมฺมํ กตฺวา ตตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปวิเสตฺวา  ๒ สี. อินฺทฺริยสมาธานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๙.
อุปฺปาทิตนิมิตฺตตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. อารมฺมณูปฏฺฐานกุสโลติ ตสฺส อุปฺปาทิตสฺส
นิมิตฺตสฺเสว อุปฏฺฐาเน กุสโล. สมถนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสโลติ อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ
อุทฺธเต จิตฺเต ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาวเสน จิตฺโตปสมนิมิตฺตสฺส
อุปฏฺฐาเน กุสโล. ปคฺคหนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสโลติ อติสิถิลวีริยตาทีหิ ลีเน จิตฺเต
ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาวเสน จิตฺตปคฺคหนิมิตฺตสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโล.
อวิกฺเขปูปฏฺฐานกุสโลติ อนุทฺธตาลีนจิตฺตสฺส สมฺปยุตฺตสฺส สมาธิสฺส อุปฏฺฐาเน
กุสโล. โอภาสูปฏฺฐานกุสโลติ ปญฺญาปโยคมนฺทตาย นิรสฺสาเท จิตฺเต
อฏฺฐสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน จิตฺตํ สํเวเชตฺวา ญาโณภาสสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโล. อฏฺฐ
สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต
วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกํ
ทุกฺขนฺติ. สมฺปหํสนูปฏฺฐานกุสโลติ อุปสมสุขานธิคเมน นิรสฺสาเท จิตฺเต
พุทฺธธมฺมสํฆคุณานุสฺสรเณน จิตฺตํ ปสาเทนฺโต สมฺปหํสนสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโล.
อุเปกฺขูปฏฺฐานกุสโลติ อุทฺธตาทิโทสวิรหิเต จิตฺเต นิคฺคหปคฺคหาทีสุ
พฺยาปาราภาวกรเณน อุเปกฺขาย อุปฏฺฐาเน กุสโล. เสกฺโขติ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขตีติ
เสกฺโข. เอกตฺตูปฏฺฐานกุสโลติ สกฺกายทิฏฺฐาทีนํ ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมาทิโน
เอกตฺตสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโล.
     วีตราโคติ สพฺพโส ปหีนราคตฺตา วีตราโค ขีณาสโว. ญาณูปฏฺฐานกุสโลติ
อรหา ธมฺเมสุ วิคตสมฺโมหตฺตา ตตฺถ ตตฺถ อสมฺโมหญาณสฺส อุปฏฺฐาเน
กุสโล. วิมุตฺตูปฏฺฐานกุสโลติ ๑- อรหตฺตผลวิมุตฺติยา อุปฏฺฐาเน กุสโล.
วิมุตฺตีติ หิ สพฺพกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา อรหตฺตผลวิมุตฺติ อธิปฺเปตา.
     [๒๐๕] วิปสฺสนาภาวนาย อุปฏฺฐานานุปฏฺฐาเนสุ อนิจฺจโตติอาทีนิ นิจฺจโตติอาทีนิ
จ สีลกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. ปาฐโต ปน "อายูหนานุปฏฺฐานกุสโล
@เชิงอรรถ: ๑ โป. จิตฺตูปฏฺฐานกุสโล
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๐.
วิปริณามูปฏฺฐานกุสโล อนิมิตฺตูปฏฺฐานกุสโล นิมิตฺตานุปฏฺฐานกุสโล
อปฺปณิหิตูปฏฺฐานกุสโล ปณิธานุปฏฺฐานกุสโล ๑- อภินิเวสานุปฏฺฐานกุสโล"ติ
เอเตสุ สามิวจเนน สมาสปทจฺเฉโท กาตพฺโพ. เสเสสุ ปน นิสฺสกฺกวจเนน ปาโฐ.
     [๒๐๖] สุญฺญตูปฏฺฐานกุสโลติ ปเนตฺถ สุญฺญโต อุปฏฺฐานกุสโลติ วา
สุญฺญตาย อุปฏฺฐานกุสโลติ วา ปทจฺเฉโท กาตพฺโพ. ยสฺมา ปน.
นิพฺพิทาวิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนา ยถาภูตญาณทสฺสนํ
ปฏิสงฺขานุปสฺสนา วิวฏฺฏนานุปสฺสนาติ อิมา อฏฺฐ มหาวิปสฺสนา อตฺตโน สภาววิเสเสน
วิเสสิตา, น อารมฺมวิเสเสน, ตสฺมา อิมาสํ อฏฺฐนฺนํ "อนิจฺจโต อุปฏฺฐานกุสโล
โหตี"ติอาทีนิ วจนานิ วิย "นิพฺพิทาโต อุปฏฺฐานกุสโล โหตี"ติอาทีนิ วจนานิ
น ยุชฺชนฺติ. ตสฺมา เอว อิมา อฏฺฐ น โยชิตา. อาทีนวานุปสฺสนา ปน
"สุญฺญตูปฏฺฐานกุสโล โหติ, อภินิเวสานุปฏฺฐานกุสโล โหตี"ติ อิมินา ยุคลกวจเนเนว
อตฺถโต "อาทีนวโต อุปฏฺฐานกุสโล โหติ, อาลยาภินิเวสานุปฏฺฐานกุสโล โหตี"ติ
โยชิตาว โหตีติ สรูเปน น โยชิตา. อิติ ปุริมา จ อฏฺฐ, อยญฺจ
อาทีนวานุปสฺสนาติ อฏฺฐารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ อิมา นว อโยเชตฺวา อิตรา เอว นว
โยชิตาติ เวทิตพฺพา. ญาณูปฏฺฐานกุสโลติ เสกฺโข วิปสฺสนูปกฺกิเลสานํ อภาวโต
วิปสฺสนาภาวนาย ญาณสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโล. สมาธิภาวนาย ปน นิกนฺติสพฺภาวโต
ญาณูปฏฺฐาเน กุสโลติ น วุตฺโต.
     วิสญฺโญคูปฏฺฐานกุสโลติ "กามโยควิสญฺโญโค ภวโยควิสญฺโญโค
ทิฏฺฐิโยควิสญฺโญโค อวิชฺชาโยควิสญฺโญโค"ติ ๒- จตุธา วุตฺตสฺส วิสญฺโญคสฺส
อุปฏฺฐาเน กุสโล. สญฺโญคานุปฏฺฐานกุสโลติ กามโยคภวโยคทิฏฺฐิโยคาวิชฺชาโยควเสน
จตุธา วุตฺตสฺส สญฺโญคสฺส อนุปฏฺฐาเน กุสโล. นิโรธูปฏฺฐานกุสโลติ "ปุน จปรํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปณิธิอนุปฏฺฐานกุสโล  ๒ ที.ปา. ๑๑/๓๑๒/๒๐๔
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๗๑.
ภิกฺขเว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน นิพฺพานนินฺนํ จิตฺตํ โหติ นิพฺพานโปณํ
นิพฺพานปพฺภารํ วิเวกฏฺฐํ เนกฺขมฺมาภิรตํ พฺยนฺตีภูตํ สพฺพโส อาสวฏฺฐานิเยหิ
ธมฺเมหี"ติ ๑- วุตฺตขีณาสวพลวเสน นิพฺพานนินฺนจิตฺตตฺตา ขีณาสโวว นิโรธสงฺขาตสฺส
นิพฺพานสฺส อุปฏฺฐาเน กุสโล.
     อารมฺมณูปฏฺฐานกุสลวเสนาติอาทีสุ กุสลนฺติ ญาณํ. ญาณมฺปิ หิ
กุสลปุคฺคลโยคโต กุสลํ ยถา ปณฺฑิตปุคฺคลโยคโต "ปณฺฑิตา ธมฺมา"ติ. ๒- ตสฺมา
โกสลฺลวเสนาติ อตฺโถ.
     [๒๐๗] อิทานิ จตุสฏฺฐิยา อากาเรหีติอาทิ ญาณกถายํ ๓- วุตฺตมฺปิ
อินฺทฺริยกถาสมฺพนฺเธน อิธาเนตฺวา วุตฺตํ. ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     [๒๐๘] ปุน สมนฺตจกฺขุสมฺพนฺเธน อินฺทฺริยวิธานํ วตฺตุกาโม น ตสฺส
อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจีติอาทิมาห. ตตฺถ สมนฺตจกฺขูติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ.
ปญฺญินฺทฺริยสฺส วเสนาติอาทินา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวิโยคิตํ ทสฺเสติ.
สทฺทหนฺโต ปคฺคณฺหาตีติอาทีหิ เอเกกินฺทฺริยมูลเกหิ ปญฺจหิ จตุกฺเกหิ ปญฺจนฺนํ
อินฺทฺริยานํ นินฺนปโยคกาเล วา มคฺคกฺขเณ วา เอกรสภาวํ อญฺญมญฺญปจฺจยภาวญฺจ
ทสฺเสติ. สทฺทหิตตฺตา ปคฺคหิตนฺติอาทีหิ เอเกกินฺทฺริยมูลเกหิ ปญฺจหิ จตุกฺเกหิ
ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิพฺพตฺติกาเล วา ผลกาเล วา เอกรสภาวํ อญฺญมญฺญปจฺจยภาวญฺจ
ทสฺเสติ. ปุน พุทฺธจกฺขุสมฺพนฺเธน อินฺทฺริยวิธานํ วตฺตุกาโม ยํ
พุทฺธจกฺขูติอาทิมาห. ตตฺถ พุทฺธจกฺขูติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ
อาสยานุสยญาณญฺจ. พุทฺธญาณนฺติ จ อิทํ ตเทว ทฺวยํ, เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวาติ.
                 สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถาย
                      อินฺทฺริยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ทสก. ๒๔/๙๐, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔๔/๓๘๗  ๒ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๐๓/๑๗ ๓ ขุ.ปฏิ.
@๓๑/๑๐๖/๑๑๘

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๑๕๖-๑๗๑.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=48&A=3509&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=3509&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=423
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=5200
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=6053
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=6053
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31