อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

หน้าที่ ๑๐๓.
อติกฺกนฺเต มชฺฌนฺติเก ยาว สุริยตฺถงฺคมนา โภชนํ วิกาลโภชนํ นาม, ตโต
วิรตตฺตา วิรโต วิกาลโภชนา. สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา วิสูกํ ปฏาณีภูตํ
ทสฺสนนฺติ วิสูกทสฺสนํ. อตฺตนา นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสน นจฺจา จ คีตา จ
วาทิตา จ อนฺตมโส มยูรนจฺจนาทิวเสนาปิ ปวตฺตานํ นจฺจาทีนํ วิสูกภูตา
ทสฺสนา จาติ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา. นจฺจาทีนิ หิ อตฺตนา ปโยเชตุํ วา
ปเรหิ ปโยชาเปตุํ วา ปยุตฺตานิ ปสฺสิตุํ วา เนว ภิกฺขูนํ น ภิกฺขุนีนํ
วฏฺฏติ. ๑- มาลาทีสุ มาลาติ ยงฺกิญฺจิ ปุปฺผํ. คนฺธนฺติ ยงฺกิญฺจิ คนฺธชาตํ.
วิเลปนนฺติ ฉวิราคกรณํ. ตตฺถ ปิลนฺธนฺโต ธาเรติ นาม, อูนฏฺฐานํ ปูเรนฺโต
มณฺเฑติ นาม, คนฺธวเสน ฉวิราควเสน จ สาทิยนฺโต วิภูเสติ นาม. ฐานํ
วุจฺจติ การณํ. ตสฺมา ยาย ทุสฺสีลฺยเจตนาย ตานิ มาลาธารณาทีนิ มหาชโน
กโรติ, ตโต ปฏิวิรโตติ อตฺโถ. อุจฺจาสยนํ วุจฺจติ ปมาณาติกฺกนฺตํ. มหาสยนํ
อกปฺปิยตฺถรณํ, ๒- ตโต ปฏิวิรโตติ อตฺโถ. ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. รชตนฺติ
กหาปโณ, โลหมาสโก ชตุมาสโก ทารุมาสโกติ เย โวหารํ คจฺฉนฺติ, ตสฺส
อุภยสฺสาปิ ปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต, เนว นํ อุคฺคณฺหาติ น อุคฺคณฺหาเปติ, น
อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยตีติ อตฺโถ.
     อามกธญฺญปฏิคฺคหณาติ สาลิวีหิยวโคธุมกงฺคุวรกกุทฺรูสกสงฺขาตสฺส สตฺต-
วิธสฺสาปิ อามกธญฺญสฺส ปฏิคฺคหณา. น เกวลญฺจ เอเตสํ ปฏิคฺคหณเมว,
อามสนมฺปิ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติเยว. อามกมํสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ ปน อญฺญตฺร
อุทฺทิสฺส อนุญฺญาตา อามกมจฺฉมํสานํ ปฏิคฺคหณเมว ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติ, โน
อามสนํ. อิตฺถีกุมารีปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อิตฺถีติ ปุริสนฺตรคตา, อิตรา กุมาริกา
นาม, ตาสํ ปฏิคฺคหณมฺปิ อามสนมฺปิ อกปฺปิยเมว. ทาสีทาสปฏิคฺคหณาติ
เอตฺถ ทาสีทาสวเสเนว เตสํ ปฏิคฺคหณํ น วฏฺฏติ. "กปฺปิยการกํ ทมฺมิ,
อารามิกํ ทมฺมี"ติ เอวํ วุตฺเต ปน วฏฺฏติ. อเชฬกาทีสุปิ เขตฺตวตฺถุปริโยสาเนสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วฏฺฏนฺติ   ๒ ฉ.ม. อกปฺปิยสนฺถตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๔.
กปฺปิยากปฺปิยนโย วินยวเสน อุปปริกฺขิตพฺโพ. ตตฺถ เขตฺตํ นาม ยสฺมึ
ปุพฺพณฺณํ รูหติ. วตฺถุ นาม ยสฺมึ อปรณฺณํ รูหติ. ยตฺถ วา อุภยํ รูหติ,
ตํ เขตฺตํ. ตทตฺถาย กตภูมิภาโค ๑- วตฺถุ. เขตฺตวตฺถุสีเสน เจตฺถ วาปีตฬากาทีนิปิ
สงฺคหิตาเนว.
     ทูเตยฺยํ วุจฺจติ ทูตกมฺมํ, คิหีนํ ปหิตํ ปณฺณํ วา สาสนํ วา คเหตฺวา
ตตฺถ ตตฺถ คมนํ. ปหิณคมนํ วุจฺจติ ปรฆรํ ๒- เปสิตสฺส ขุทฺทกคมนํ. อนุโยโค
นาม ตทุภยกรณํ. ตสฺมา ทูเตยฺยปหิณคมนานํ อนุโยโคติ เอวเมตฺถ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. ๓- กยวิกฺกยาติ กยา จ วิกฺกยา จ. ตุลากูฏาทีสุ กูฏนฺติ วญฺจนํ.
ตตฺถ ตุลากูฏํ นาม รูปกูฏํ องฺคกูฏํ คหณกูฏํ ปฏิจฺฉนฺนกูฏนฺติ จตุพฺพิธํ
โหติ. ตตฺถ รูปกูฏํ นาม เทฺว ตุลา สมานรูปา กตฺวา คณฺหนฺโต มหติยา
คณฺหาติ, ททนฺโต ขุทฺทิกาย เทติ. องฺคกูฏํ นาม คณฺหนฺโต ปจฺฉาภาเค
หตฺเถน ตุลํ อกฺกมติ, ททนฺโต ปุพฺพภาเค. คหณกูฏํ นาม คณฺหนฺโต มูเล
รชฺชุํ คณฺหาติ, ททนฺโต อคฺเค. ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ นาม ตุลํ สุสิรํ กตฺวา อนฺโต
อโยจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวาว คณฺหนฺโต ตํ ปจฺฉาภาเค กโรติ, ททนฺโต อคฺคภาเค.
     กํโส วุจฺจติ สุวณฺณปาติ, ตาย วญฺจนํ กํสกูฏํ. กถํ? เอกํ สุวณฺณปาตึ
กตฺวา อญฺญา เทฺว ติสฺโส โลหปาติโย สุวณฺณวณฺณา กโรนฺติ, ตโต ชนปทํ
คนฺตฺวา กิญฺจิเทว อฑฺฒกุลํ ปวิสิตฺวา "สุวณฺณภาชนานิ กิณถา"ติ วตฺวา
อคฺเฆ ปุจฺฉิเต สมคฺฆตรํ ทาตุกามา โหนฺติ. ตโต เตหิ "กถํ อิเมสํ สุวณฺณภาโว
ชานิตพฺโพ"ติ วุตฺเต "วีมํสิตฺวา คณฺหถา"ติ สุวณฺณปาตึ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา
สพฺพปาติโย ทตฺวา คจฺฉนฺติ.
     มานกูฏํ นาม หทยเภทสิขาเภทรชฺชุเภทวเสน ติวิธํ โหติ. ตตฺถ
หทยเภโท สปฺปิเตลาทิมินนกาเล ลพฺภติ. ตานิ หิ สยํ ๔- คณฺหนฺโต เหฏฺฐา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อกตภูมิภาโค   ๒ ฆรา ฆรํ, สุ.วิ. ๑/๑๐/๗๖
@๓ ฉ.ม. ทฏฺฐพฺโพ      ๔ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๕.
ฉิทฺเทน มาเนน "สณิกํ อาสิญฺจา"ติ วตฺวา อนฺโตภาชเน พหุํ ปคฺฆราเปตฺวา
คณฺหาติ, ททนฺโต ฉิทฺทํ ปิธาย สีฆํ ปูเรตฺวา เทติ. สิขาเภโท ติลตณฺฑุลาทิ-
มินนกาเล ลพฺภติ. ตานิ หิ สยํ คณฺหนฺโต สณิกํ สิขํ อุสฺสาเปตฺวา
คณฺหาติ, ททนฺโต เวเคน ปูเรตฺวา สิขํ ภินฺทนฺโต ๑- เทติ. รชฺชุเภโท
เขตฺตวตฺถุมินนกาเล ลพฺภติ. ลญฺจํ อลภนฺตา หิ เขตฺตํ อมหนฺตมฺปิ มหนฺตํ
กตฺวา มินนฺติ.
     อุกฺโกฏนาทีสุ อุกฺโกฏนนฺติ อสฺสามิเก สามิเก กาตุํ ลญฺจคฺคหณํ.
วญฺจนนฺติ เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ปเรสํ วญฺจนํ. ตตฺริทเมกํ วตฺถุ:- เอโก กิร
ลุทฺทโก มิคญฺจ มิคโปตกญฺจ คเหตฺวา อาคจฺฉติ, ตเมโก ธุตฺโต "กึ โภ มิโค
อคฺฆติ, กึ มิคโปตโก"ติ อาห. "มิโค เทฺว กหาปเณ, มิคโปตโก เอกนฺ"ติ
จ วุตฺเต กหาปณํ ทตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา นิวตฺโต "น
เม โภ มิคโปตเกน อตฺโถ, มิคํ เม เทหี"ติ อาห. เตนหิ เทฺว กหาปเณ
เทหีติ. โส อาห "นนุ เต โภ มยา ปฐมํ เอโก กหาปโณ ทินฺโน"ติ.
อาม ทินฺโนติ, อิมมฺปิ ๒- มิคโปตกํ คณฺห, เอวํ โส จ กหาปโณ อยญฺจ
กหาปณคฺฆนโก มิคโปตโกติ เทฺว กหาปณา ภวิสฺสนฺตีติ. โส "การณํ วทตี"ติ
สลฺลกฺเขตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา มิคํ อทาสีติ.
     นิกตีติ โยควเสน วา มายาวเสน วา อปามงฺคํ ปามงฺคนฺติ, อมณึ
มณีติ, อสุวณฺณํ สุวณฺณนฺติ กตฺวา ปฏิรูปเกน วญฺจนํ. สาจิโยโคติ กุฏิลโยโค,
เอเตสํเยว อุกฺโกฏนาทีนเมตํ นามํ. ตสฺมา อุกฺโกฏนสาจิโยโค วญฺจนสาจิโยโค
นิกติสาจิโยโคติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ๓- เกจิ อญฺญํ ทสฺเสตฺวา อญฺญสฺส
ปริวตฺตนํ สาจิโยโคติ วทนฺติ, ตํ ปน วญฺจเนเนว สงฺคหิตํ.
     เฉทนาทีสุ เฉทนนฺติ หตฺถจฺเฉทนาทิ. วโธติ มารณํ. พนฺโธติ รชฺชุ-
พนฺธนาทีหิ พนฺธนํ. วิปราโมโสติ หิมวิปราโมโส คุมฺพวิปราโมโสติ ทุวิโธ. ยญฺหิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ฉินฺทนฺโต  ๒ ฉ.ม. อิทมฺปิ   ๓ ฉ.ม. ทฏฺฐพฺโพ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๖.
หิมปาตสมเย หิเมน ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา มคฺคปฏิปนฺนํ ชนํ มุสนฺติ, อยํ
หิมวิปราโมโส. ยํ คุมฺพาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนา มุสนฺติ, อยํ คุมฺพวิปราโมโส.
อาโลโป วุจฺจติ คามนิคมาทีนํ วิโลปกรณํ. สหสากาโรติ สาหสิกกิริยา, เคหํ
ปวิสิตฺวา มนุสฺสานํ อุเร สตฺถํ ฐเปตฺวา อิจฺฉิตภณฺฑคฺคหณํ. เอวเมตสฺมา
เฉทนาทิสหสาการา ๑- ปฏิวิรโต โหติ.
     [๑๘๐] โส สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ โส จตูสุ ปจฺจเยสุ ทฺวาทสวิเธน
อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต โหติ. กายปริหาริเกนาติ กายปริหรณมตฺตเกน.
กุจฺฉิปริหาริเกนาติ กุจฺฉิปริหรณมตฺตเกน. สมาทาเยว ปกฺกมตีติ อฏฺฐวิธํ
ภิกฺขุ ปริกฺขารมตฺตกํ สพฺพํ คเหตฺวาว กายปฏิพทฺธํ กตฺวาว คจฺฉติ, "มม
วิหาโร ปริเวณํ อุปฏฺฐากา"ติ ๒- สงฺโค วา พนฺโธ วา น โหติ. โส ชิยา
มุตฺตสโร วิย, ยูถา ปกฺกนฺโต มตฺตหตฺถี วิย อิจฺฉิติจฺฉิตํ เสนาสนํ วนสณฺฑํ
รุกฺขมูลํ วนปถํ ปพฺภารํ ปริภุญฺชนฺโต เอโก ติฏฺฐติ, เอโก นิสีทติ,
สพฺพิริยาปเถสุ เอโกว อทุติโย.
                  "จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ
                   สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน
                   ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี
                   เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ ๓-
เอวํ วณฺณิตขคฺควิสาณกปฺปตํ อาปชฺชติ.
     อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาห. ตตฺถ ปกฺขี
สกุโณติ ปกฺขยุตฺโต สกุโณ. เฑตีติ อุปฺปตติ. อยมฺปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ:-
สกุณา นาม "อสุกสฺมึ ปเทเส รุกฺโข ปริปกฺกผโล"ติ ญตฺวา นานาทิสาหิ
อาคนฺตฺวา นขปกฺขตุณฺฑาทีหิ ตสฺส ผลานิ วิชฺฌนฺตา วิธุนนฺตา ๔- ขาทนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เฉทน ฯเปฯ สหสาการา    ๒ ฉ.ม. อุปฏฺฐาโกติ
@๓ ขุ.สุ. ๒๕/๔๒/๓๔๓             ๔ สี.,ม. วิตุทนฺตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๗.
"อิทํ อชฺชตนาย, อิทํ สฺวาตนาย ภวิสฺสตี"ติ เตสํ น โหติ. ผเล ปน ขีเณ
เนว รุกฺขสฺส อารกฺขํ ฐเปนฺติ. น ตตฺถ ปตฺตํ วา นขํ วา ตุณฺฑํ วา
ฐเปนฺติ. อถโข ตสฺมึ รุกฺเข อนเปกฺโข หุตฺวา, โย ยํ ทิสาภาคํ อิจฺฉติ, โส
เตน สปตฺตภาโรว อุปฺปติตฺวา คจฺฉติ. เอวเมว อยํ ภิกฺขุ นิสฺสงฺโค นิรเปกฺโขเยว
ปกฺกมติ. เตน วุตฺตํ "สมาทาเยว ปกฺกมตี"ติ. อริเยนาติ นิทฺโทเสน. อชฺฌตฺตนฺติ
สเก อตฺตภาเว. อนวชฺชสุขนฺติ นิทฺโทสสุขํ.
     [๑๘๑] โส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน
สมนฺนาคโต ภิกฺขุ จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ปสฺสิตฺวาติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ ยํ
วตฺตพฺพํ สิยา, ๑- ตํ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อพฺยาเสกสุขนฺติ กิเลเสหิ
อนวสิตฺตสุขํ. "อวิกิณฺณสุขนฺ"ติปิ วุตฺตํ. อินฺทฺริยสํวรสุขญฺหิ ทิฏฺฐาทีสุ
ทิฏฺฐมตฺตาทิวเสน  ปวตฺตตาย อวิกิณฺณํ โหติ.
     [๑๘๒] โส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ โส มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ
สํวเรน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อิเมสุ อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตาทีสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ
สติสมฺปชญฺญวเสน สมฺปชานการี โหติ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ ฌานวิภงฺเค
วุตฺตเมว.
     โส อิมินา จาติอาทินา กึ ทสฺเสติ? อรญฺญวาสสฺส ปจฺจยสมฺปตฺตึ
ทสฺเสติ. ยสฺส หิ อิเม จตฺตาโร ปจฺจยา นตฺถิ, ตสฺส อรญฺญวาโส น อิชฺฌติ.
ติรจฺฉานคเตหิ วา วนจรเกหิ วา สทฺธึ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. อรญฺเญ อธิวตฺถา
เทวตา "กึ เอวรูปสฺส ปาปภิกฺขุโน อรญฺญวาเสนา"ติ เภรวสทฺทํ สาเวนฺติ,
หตฺเถหิ สีสํ ปรามสิตฺวา ๒- ปลายนาการํ กโรนฺติ. "อสุโก นาม ภิกฺขุ อรญฺญํ
ปวิสิตฺวา อิทญฺจิทญฺจ ปาปกมฺมํ อกาสี"ติ อยโส ปตฺถรติ. ยสฺส ปเนเต
จตฺตาโร ปจฺจยา อตฺถิ, ตสฺส อรญฺญวาโส อิชฺฌติ. โส หิ อตฺตโน สีลํ
ปจฺจเวกฺขนฺโต กิญฺจิ กาฬกํ วา ติลกํ วา อปสฺสนฺโต ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. ปหริตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๘.
ขยโต วยโต สมฺปสฺสนฺโต ๑- อริยภูมึ โอกฺกมติ. อรญฺเญ อธิวตฺถา เทวตา
อตฺตมนา วณฺณํ ภาสนฺติ. อิติสฺส อุทเก ปกฺขิตฺตเตลพินฺทุ วิย ยโส วิตฺถาริโต
โหติ. วิวิตฺตนฺติอาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเนว. โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ฯเปฯ
ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาตีติ เอตฺตเก ฐาเน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ
วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมว.
     [๑๘๕] ตติยวิชฺชาย โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติ วิปสฺสนาปาทกํ
จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ เวทิตพฺพํ. อาสวานํ ขยญาณายาติ อรหตฺตมคฺคญาณตฺถาย.
อรหตฺตมคฺโค หิ อาสววินาสนโต อาสวานํ ขโยติ วุจฺจติ, ตตฺร เจตํ ญาณํ
ตตฺถ ปริยาปนฺนตฺตาติ. จิตฺตํ อภินินฺนาเมตีติ วิปสฺสนาจิตฺตํ อภินีหรติ. โส อิทํ
ทุกฺขนฺติ เอวมาทีสุ "เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย"ติ สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจํ
สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ ปฏิวิชฺฌติ. ตสฺส จ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติกํ
ตณฺหํ "อยํ ทุกฺขสมุทโย"ติ, ตทุภยมฺปิ ยํ ฐานํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ, ตํ เตสํ
อปฺปวตฺตึ นิพฺพานํ "อยํ ทุกฺขนิโรโธ"ติ, ตสฺส จ สมฺปาปกํ อริยมคฺคํ อยํ
"ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทา"ติ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ, ปฏิวิชฺฌตีติ
เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     เอวํ สรูปโต สจฺจานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิเลสวเสน ปริยายโต ทสฺเสนฺโต
อิเม อาสวาติอาทิมาห. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโตติ ตสฺส เอวํ ชานนฺตสฺส
เอวํ ปสฺสนฺตสฺส, สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตมตฺถํ กเถติ. ๒- กามาสวาติ
กามาสวโต. วิมุจฺจตีติ อิมินา มคฺคกฺขณํ ทสฺเสติ. วิมุตฺตสฺมินฺติ อิมินา ผลกฺขณํ
ทสฺเสติ. มคฺคกฺขเณ หิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผลกฺขเณ วิมุตฺตํ โหติ. วิมุตฺตสฺมึ
วิมุตฺตมิติ ญาณนฺติ อิมินา ปจฺจเวกฺขณญาณํ ทสฺเสติ. ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตสฺส
ภูมึ. เตน หิ ญาเณน โส ปจฺจเวกฺขนฺโต ขีณา ชาตีติอาทีนิ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมฺมสนฺโต  ๒ ฉ.ม. โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ กเถติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๐๙.
วุสิตนฺติ วุฏฺฐํ ปริวุฏฺฐํ, กตํ จริตํ นิฏฺฐิตนฺติ อตฺโถ. พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺค-
พฺรหฺมจริยํ. ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิ สทฺธึ สตฺต เสกฺขา พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ นาม,
ขีณาสโว วุฏฺฐวาโส. ตสฺมา โส อตฺตโน พฺรหฺมจริยวาสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต วุสิตํ
พฺรหฺมจริยนฺติ ปชานาติ. กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญา-
ปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธมฺปิ กิจฺจํ นิฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถ. ปุถุชฺชน-
กลฺยาณกาทโย หิ ตํ กิจฺจํ กโรนฺติ, ขีณาสโว กตกรณีโย. ตสฺมา โส อตฺตโน
กรณียํ ปจฺจเวกฺขนฺโต "กตํ กรณียนฺ"ติ ปชานาติ. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อิทานิ
ปุน อิตฺถภาวาย, เอวํ โสฬสกิจฺจภาวาย กิเลสกฺขยาย วา อปรํ ๑- มคฺคภาวนากิจฺจํ
นตฺถีติ ปชานาติ.
     [๑๘๖] สราคาทีสุ อปฺปหีโนติ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน วา ตทงฺคปฺปหาเนน
วา สมุจฺเฉทปฺปหาเนน วา อปฺปหีโน.
     [๑๘๗] ลาภี โหตีติอาทีสุ ลาภีติ ลาภวา ปฏิลภิตฺวา ฐิโต. อชฺฌตฺตํ
เจโตสมถสฺสาติ นิยกชฺฌตฺตสงฺขาเต อตฺตโน จิตฺเต อุปฺปนฺนสฺส เจโตสมถสฺส.
อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนายาติ  อธิปญฺญาสงฺขาตาย ขนฺธธมฺเมสุ อนิจฺจาทิวเสน
ปวตฺตาย วิปสฺสนาย. รูปสหคตานนฺติ รูปนิมิตฺตารมฺมณานํ รูปาวจรสมาปตฺตีนํ.
อรูปสหคตานนฺติ น รูปนิมิตฺตารมฺมณานํ อรูปสมาปตฺตีนํ. เอตฺถ จ ปฐโม
อฏฺฐสมาปตฺติลาภี ปุถุชฺชโน, ทุติโย สุกฺขวิปสฺสกอริยสาวโก, ตติโย
อฏฺฐสมาปตฺติลาภี อริยสาวโก, จตุตฺโถ โลกิยปุถุชฺชโนติ ๒- เวทิตพฺโพ.
     [๑๘๘] อนุโสตคามีอาทีสุ อนุโสตคามีติ วฏฺฏโสตํ อนุคโต, วฏฺฏโสเต
นิมุคฺโค ปุถุชฺชโน เวทิตพฺโพ. ปฏิโสตคามีติ ปฏิโสตคมโน, อนุโสตํ อคนฺตฺวา
ปฏิโสตํ คจฺฉนฺตสฺเสตํ อธิวจนํ. ปาปญฺจ กมฺมํ น กโรตีติ ปญฺญตฺตึ
วีติกฺกนฺโต ๓- น กโรติ. สหาปิ ทุกฺเขน สหาปิ โทมนสฺเสนาติ กิเลสปริยุฏฺฐาเน
สติ อุปฺปนฺเนน ทุกฺขโทมนสฺเสน สทฺธิมฺปิ. ปริปุณฺณนฺติ ติสฺสนฺนํ สิกฺขานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. โลกิยมหาชโน  ๓ ฉ.ม. ปญฺญตฺตํ วีติกฺกมนฺโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๑๐.
เอกายปิ อนูนํ. ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํ. พฺรหฺมจริยนฺติ เสฏฺฐจริยํ. อิมินา
วาเรน โสตาปนฺนสกทาคามิโน กถิตา. กิมฺปเนเต รุทนฺตา พฺรหฺมจริยํ จรนฺตีติ?
อาม, กิเลสโรทเนน รุทนฺตา จรนฺติ นาม. สีลสมฺปนฺโน ปุถุชฺชนภิกฺขุปิ
เอตฺเถว สงฺคหิโต.
     ฐิตตฺโตติ ฐิตสภาโว. อนาคามี หิ กามราคพฺยาปาเทหิ อกมฺปนียจิตฺตตาย
จ ตมฺหา โลกา อนาวตฺติธมฺมตาย จ ฐิตสภาโว นาม. ติณฺโณติ ตณฺหาโสตํ
โอติณฺโณ. ๑- ปารคโตติ ๒- นิพฺพานปารํ คโต. ถเล ติฏฺฐตีติ อรหตฺตผลสมาปตฺติถเล
ติฏฺฐติ. เจโตวิมุตฺตินฺติ ผลสมาธึ. ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ ผลญาณํ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ
ขีณาสโว "ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ"ติ วุจฺจติ. พาหิตปาปตาย
หิ เอส พฺราหฺมโณ นาม.
     [๑๘๙] อปฺปสฺสุตาทีสุ อปฺปกํ สุตํ โหตีติ นวงฺเค สตฺถุสาสเน กิญฺจิเทว
โถกํ สุตํ โหติ. น อตฺถมญฺญาย น ธมฺมมญฺญาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน
โหตีติ อฏฺฐกถญฺจ ปาลิญฺจ ชานิตฺวา โลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุรูปธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ
ปฏิปนฺโน น โหติ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     [๑๙๐] สมณมจลาทีสุ สมณมจโลติ สมณอจโล, มกาโร ปทสนฺธิกโร,
นิจฺจลสมโณ ถิรสมโณติ อตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ โสตาปนฺโน สาสเน
มูลชาตาย สทฺธาย ปติฏฺฐิตตฺตา "สมณมจโล"ติ วุจฺจติ. สกทาคามี ปน
รชฺชนกิเลสสฺส อตฺถิตาย สมณปทุโมติ วุตฺโต. รตฺตฏฺโฐ หิ อิธ ปทุมฏฺโฐ นามาติ
วุตฺตํ. อนาคามี กามราคสงฺขาตสฺส รชฺชนกิเลสสฺส นตฺถิตาย สมณปุณฺฑรีโกติ
วุตฺโต. ปณฺฑรฏฺโฐ หิ อิธ ปุณฺฑรีกฏฺโฐ นามาติ วุตฺตํ. ขีณาสโว จ
ถทฺธภาวกรานํ กิเลสานํ อภาเวน สมเณสุ สมณสุขุมาโล นามาติ วุตฺโต.
อปฺปทุกฺขฏฺเฐนาปิ เจส สมณสุขุมาโลเยวาติ.
                      จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุตฺติณฺโณ   ๒ ฉ.ม. ปารงฺคโตติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๑๐๓-๑๑๐.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=55&A=2295&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=2295&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=36&i=619
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=36&A=3659
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=36&A=3599
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=36&A=3599
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_36