พระไตรปิฎกเล่มที่ ๔  พระวินัยปิฎกเล่มที่ ๔
มหาวรรค ภาค ๑

พระวินัยปิฎก
เล่ม ๔
มหาวรรค ภาค ๑
ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น
มหาขันธกะ
โพธิกถา ปฏิจจสมุปบาทมนสิการ
             [๑] โดยสมัยนั้น พระผู้มีพระภาคพุทธเจ้า แรกตรัสรู้ ประทับอยู่ ณ ควงไม้โพธิพฤกษ์
ใกล้ฝั่งแม่น้ำเนรัญชรา ในอุรุเวลาประเทศ. ครั้งนั้น พระผู้มีพระภาคประทับนั่งด้วยบัลลังก์เดียว
เสวยวิมุตติสุข ณ ควงไม้โพธิพฤกษ์ตลอด ๗ วัน และทรงมนสิการปฏิจจสมุปบาทเป็นอนุโลม
และปฏิโลม ตลอดปฐมยามแห่งราตรี ว่าดังนี้:
ปฏิจจสมุปบาท อนุโลม
                          เพราะอวิชชาเป็นปัจจัย จึงมีสังขาร
                          เพราะสังขารเป็นปัจจัย จึงมีวิญญาณ
                          เพราะวิญญาณเป็นปัจจัย จึงมีนามรูป
                          เพราะนามรูปเป็นปัจจัย จึงมีสฬายตนะ
                          เพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย จึงมีผัสสะ
                          เพราะผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
                          เพราะเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา
                          เพราะตัณหาเป็นปัจจัย จึงมีอุปาทาน
                          เพราะอุปาทานเป็นปัจจัย จึงมีภพ
                          เพราะภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ
                          เพราะชาติเป็นปัจจัย จึงมีชรา มรณะ โสกะ ปริเทวะ ทุกข์ โทมนัส อุปายาส
             เป็นอันว่ากองทุกข์ทั้งมวลนั่นย่อมเกิด ด้วยประการฉะนี้.
ปฏิจจสมุปบาท ปฏิโลม
             อนึ่ง เพราะอวิชชานั่นแหละดับโดยไม่เหลือด้วยมรรคคือวิราคะ สังขาร จึงดับ
                          เพราะสังขารดับ วิญญาณจึงดับ
                          เพราะวิญญาณดับ นามรูปจึงดับ
                          เพราะนามรูปดับ สฬายตนะจึงดับ
                          เพราะสฬายตนะดับ ผัสสะจึงดับ
                          เพราะผัสสะดับ เวทนาจึงดับ
                          เพราะเวทนาดับ ตัณหาจึงดับ
                          เพราะตัณหาดับ อุปาทานจึงดับ
                          เพราะอุปาทานดับ ภพจึงดับ
                          เพราะภพดับ ชาติจึงดับ
                          เพราะชาติดับ ชรา มรณะ โสกะ ปริเทวะ ทุกข์ โทมนัส อุปายาส จึงดับ
             เป็นอันว่ากองทุกข์ทั้งมวลนั่นย่อมดับ ด้วยประการฉะนี้.
             ลำดับนั้น พระผู้มีพระภาคทรงทราบเนื้อความนั้นแล้ว จึงทรงเปล่งอุทานนี้ในเวลานั้น
ว่าดังนี้:-
พุทธอุทานคาถาที่ ๑
                          เมื่อใดแล ธรรมทั้งหลาย ปรากฏแก่พราหมณ์
                          ผู้มีเพียรเพ่งอยู่ เมื่อนั้น ความสงสัยทั้งปวง
                          ของพราหมณ์นั้นย่อมสิ้นไป เพราะมารู้ธรรม
                          พร้อมทั้งเหตุ.
             [๒] ลำดับนั้น พระผู้มีพระภาคทรงมนสิการปฏิจจสมุปบาท เป็นอนุโลมและปฏิโลม
ตลอดมัชฌิมยามแห่งราตรี ว่าดังนี้:-
ปฏิจจสมุปบาท อนุโลม
                          เพราะอวิชชาเป็นปัจจัย จึงมีสังขาร
                          เพราะสังขารเป็นปัจจัย จึงมีวิญญาณ
                          เพราะวิญญาณเป็นปัจจัย จึงมีนามรูป
                          เพราะนามรูปเป็นปัจจัย จึงมีสฬายตนะ
                          เพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย จึงมีผัสสะ
                          เพราะผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
                          เพราะเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา
                          เพราะตัณหาเป็นปัจจัย จึงมีอุปาทาน
                          เพราะอุปาทานเป็นปัจจัย จึงมีภพ
                          เพราะภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ
                          เพราะชาติเป็นปัจจัย จึงมีชรา มรณะ โสกะ ปริเทวะ ทุกข์ โทมนัส อุปายาส
             เป็นอันว่ากองทุกข์ทั้งมวลนั่นย่อมเกิด ด้วยประการฉะนี้.
ปฏิจจสมุปบาท ปฏิโลม
             อนึ่ง เพราะอวิชชานั่นแหละดับโดยไม่เหลือด้วยมรรคคือวิราคะ สังขาร จึงดับ
                          เพราะสังขารดับ วิญญาณจึงดับ
                          เพราะวิญญาณดับ นามรูปจึงดับ
                          เพราะนามรูปดับ สฬายตนะจึงดับ
                          เพราะสฬายตนะดับ ผัสสะจึงดับ
                          เพราะผัสสะดับ เวทนาจึงดับ
                          เพราะเวทนาดับ ตัณหาจึงดับ
                          เพราะตัณหาดับ อุปาทานจึงดับ
                          เพราะอุปาทานดับ ภพจึงดับ
                          เพราะภพดับ ชาติจึงดับ
                          เพราะชาติดับ ชรา มรณะ โสกะ ปริเทวะ ทุกข์ โทมนัส อุปายาส จึงดับ
             เป็นอันว่ากองทุกข์ทั้งมวลนั่นย่อมดับ ด้วยประการฉะนี้.
             ลำดับนั้น พระผู้มีพระภาคทรงทราบเนื้อความนั้นแล้ว จึงทรงเปล่งอุทานนี้ในเวลานั้น
ว่าดังนี้:-
พุทธอุทานคาถาที่ ๒
                          เมื่อใดแล ธรรมทั้งหลาย ปรากฏแก่พราหมณ์
                          ผู้มีเพียรเพ่งอยู่ เมื่อนั้น ความสงสัยทั้งปวง
                          ของพราหมณ์นั้นย่อมสิ้นไป เพราะได้รู้ความ
                          สิ้นแห่งปัจจัยทั้งหลาย.
             [๓] ลำดับนั้น พระผู้มีพระภาคทรงมนสิการปฏิจจสมุปบาท เป็นอนุโลมและปฏิโลม
ตลอดปัจฉิมยามแห่งราตรี ว่าดังนี้:-
ปฏิจจสมุปบาท อนุโลม
                          เพราะอวิชชาเป็นปัจจัย จึงมีสังขาร
                          เพราะสังขารเป็นปัจจัย จึงมีวิญญาณ
                          เพราะวิญญาณเป็นปัจจัย จึงมีนามรูป
                          เพราะนามรูปเป็นปัจจัย จึงมีสฬายตนะ
                          เพราะสฬายตนะเป็นปัจจัย จึงมีผัสสะ
                          เพราะผัสสะเป็นปัจจัย จึงมีเวทนา
                          เพราะเวทนาเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา
                          เพราะตัณหาเป็นปัจจัย จึงมีอุปาทาน
                          เพราะอุปาทานเป็นปัจจัย จึงมีภพ
                          เพราะภพเป็นปัจจัย จึงมีชาติ
                          เพราะชาติเป็นปัจจัย จึงมีชรา มรณะ โสกะ ปริเทวะ ทุกข์ โทมนัส อุปายาส
             เป็นอันว่ากองทุกข์ทั้งมวลนั่นย่อมเกิด ด้วยประการฉะนี้.
ปฏิจจสมุปบาท ปฏิโลม
             อนึ่ง เพราะอวิชชานั่นแหละดับโดยไม่เหลือด้วยมรรคคือวิราคะ สังขาร จึงดับ
                          เพราะสังขารดับ วิญญาณจึงดับ
                          เพราะวิญญาณดับ นามรูปจึงดับ
                          เพราะนามรูปดับ สฬายตนะจึงดับ
                          เพราะสฬายตนะดับ ผัสสะจึงดับ
                          เพราะผัสสะดับ เวทนาจึงดับ
                          เพราะเวทนาดับ ตัณหาจึงดับ
                          เพราะตัณหาดับ อุปาทานจึงดับ
                          เพราะอุปาทานดับ ภพจึงดับ
                          เพราะภพดับ ชาติจึงดับ
                          เพราะชาติดับ ชรา มรณะ โสกะ ปริเทวะ ทุกข์ โทมนัส อุปายาส จึงดับ
             เป็นอันว่ากองทุกข์ทั้งมวลนั่นย่อมดับ ด้วยประการฉะนี้.
             ลำดับนั้น พระผู้มีพระภาคทรงทราบเนื้อความนั้นแล้ว จึงทรงเปล่งอุทานนี้ในเวลานั้น
ว่าดังนี้:-
พุทธอุทานคาถาที่ ๓
                          เมื่อใดแล ธรรมทั้งหลาย ปรากฏแก่พราหมณ์
                          ผู้มีเพียรเพ่งอยู่ เมื่อนั้น พราหมณ์นั้น ย่อม
                          กำจัดมารและเสนาเสียได้ ดุจพระอาทิตย์อุทัย
                          ทำอากาศให้สว่าง ฉะนั้น.
โพธิกถา จบ
-----------------------------------------------------
อชปาลนิโครธกถา
เรื่องพราหมณ์หุหุกชาติ
             [๔] ครั้นล่วง ๗ วัน พระผู้มีพระภาคทรงออกจากสมาธินั้น เสด็จจากควงไม้
โพธิพฤกษ์ เข้าไปยังต้นไม้อชปาลนิโครธ แล้วประทับนั่งด้วยบัลลังก์เดียว เสวยวิมุตติสุข ณ
ควงไม้อชปาลนิโครธตลอด ๗ วัน.
             ครั้งนั้น พราหมณ์หุหุกชาติคนหนึ่ง ได้ไปในพุทธสำนัก ครั้นถึงแล้วได้ทูลปราศรัย
กับพระผู้มีพระภาค ครั้นผ่านการทูลปราศรัยพอให้เป็นที่บันเทิง เป็นที่ระลึกถึงกันไปแล้ว ได้
ยืนอยู่ ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง. พราหมณ์นั้นได้ยืนอยู่ ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่งแล้ว ได้ทูลคำนี้
แด่ผู้มีพระภาคว่า ท่านพระโคดม บุคคลชื่อว่าเป็นพราหมณ์ ด้วยเหตุเพียงเท่าไรหนอ ก็แล
ธรรมเหล่าไหนทำบุคคลให้เป็นพราหมณ์?
             ลำดับนั้น พระผู้มีพระภาคทรงทราบเนื้อความนั้นแล้ว จึงทรงเปล่งอุทานนี้ในเวลานั้น
ว่าดังนี้:-
พุทธอุทานคาถา
                          พราหมณ์ใดมีบาปธรรมอันลอยเสียแล้ว ไม่
                          ตวาดผู้อื่นว่า หึ หึ ไม่มีกิเลสดุจน้ำฝาด มีตน
                          สำรวมแล้ว ถึงที่สุดแห่งเวท มีพรหมจรรย์
                          อยู่จบแล้ว พราหมณ์นั้นไม่มีกิเลสเครื่องฟูขึ้น
                          ในอารมณ์ไหนๆ  ในโลก ควรกล่าวถ้อยคำว่า
                          ตนเป็นพราหมณ์โดยธรรม.
อชปาลนิโครธกถา จบ
-----------------------------------------------------
มุจจลินทกถา
เรื่องมุจจลินทนาคราช
             [๕] ครั้นล่วง ๗ วัน พระผู้มีพระภาคทรงออกจากสมาธินั้น เสด็จจากควงไม้อชปาลนิโครธ
เข้าไปยังต้นไม้มุจจลินท์ แล้วประทับนั่งด้วยบัลลังก์เดียว เสวยวิมุตติสุข ณ ควงไม้มุจจลินท์
ตลอด ๗ วัน.
             ครั้งนั้น เมฆใหญ่ในสมัยมิใช่ฤดูกาลตั้งขึ้นแล้ว ฝนตกพรำเจือด้วยลมหนาว ตลอด
๗ วัน. ครั้งนั้น มุจจลินทนาคราชออกจากที่อยู่ของตน ได้แวดวงพระกายพระผู้มีพระภาคด้วย
ขนด ๗ รอบ ได้แผ่พังพานใหญ่เหนือพระเศียรสถิตอยู่ด้วยหวังใจว่า ความหนาว ความร้อน
อย่าเบียดเบียนพระผู้มีพระภาค สัมผัสแห่งเหลือบ ยุง ลม แดด และสัตว์เลื้อยคลาน อย่า
เบียดเบียนพระผู้มีพระภาค. ครั้นล่วง ๗ วัน มุจจลินทนาคราชรู้ว่า อากาศปลอดโปร่งปราศจาก
ฝนแล้ว จึงคลายขนดจากพระกายของพระผู้มีพระภาค จำแลงรูปของตนเป็นเพศมาณพ ได้ยืน
ประคองอัญชลีถวายนมัสการพระผู้มีพระภาค ทางเบื้องพระพักตร์พระผู้มีพระภาค.
             ลำดับนั้น พระผู้มีพระภาคทรงทราบเนื้อความนั้นแล้ว จึงทรงเปล่งอุทานนี้ในเวลานั้น
ว่าดังนี้:-
พุทธอุทานคาถา
                          ความสงัดเป็นสุขของบุคคลผู้สันโดษ มีธรรม
                          ปรากฏแล้ว เห็นอยู่ ความไม่พยาบาท คือความ
                          สำรวมในสัตว์ทั้งหลาย เป็นสุขในโลก ความ
                          ปราศจากกำหนัด คือความล่วงกามทั้งหลาย
                          เสียได้ เป็นสุขในโลก การกำจัดอัสมิมานะ
                          เสียได้นั่นแล เป็นสุขอย่างยิ่ง.
มุจจลินทกถา จบ
-----------------------------------------------------
ราชายตนกถา
เรื่องตปุสสะภัลลิกะ ๒ พ่อค้า
             [๖] ครั้นล่วง ๗ วัน พระผู้มีพระภาคทรงออกจากสมาธินั้น แล้วเสด็จจากควงไม้
มุจจลินท์ เข้าไปยังต้นไม้ราชายตนะ แล้วประทับนั่งด้วยบัลลังก์เดียว เสวยวิมุตติสุข ณ
ควงไม้ราชายตนะ ตลอด ๗ วัน.
             ก็สมัยนั้น พ่อค้าชื่อตปุสสะ ๑ ภัลลิกะ ๑ เดินทางไกลจากอุกกลชนบท ถึงตำบลนั้น.
ครั้งนั้น เป็นเทพยดาผู้เป็นญาติสาโลหิตของตปุสสะ ภัลลิกะ ๒ พ่อค้า ได้กล่าวคำนี้กะ ๒ พ่อค้านั้น
ว่า ดูกรท่านผู้นิรทุกข์ พระผู้มีพระภาคพระองค์นี้แรกตรัสรู้ ประทับอยู่ ณ ควงไม้ราชายตนะ ท่าน
ทั้งสองจงไปบูชาพระผู้มีพระภาคนั้น ด้วยสัตตุผง และ สัตตุก้อน การบูชาของท่านทั้งสองนั้น
จักเป็นไปเพื่อประโยชน์และความสุขแก่ท่านทั้งหลายตลอดกาลนาน.
             ครั้งนั้น พ่อค้าชื่อตปุสสะ และภัลลิกะ ถือสัตตุผงและสัตตุก้อนเข้าไปเฝ้าพระผู้มี
พระภาคแล้วถวายบังคม ได้ยืนอยู่ ณ ที่ควรส่วนข้างหนึ่ง. สองพ่อค้านั้นยืนอยู่ ณ ที่ควรส่วน
ข้างหนึ่งแล้ว ครั้นแล้วได้ทูลคำนี้แด่พระผู้มีพระภาคว่า พระพุทธเจ้าข้า ขอพระผู้มีพระภาคจง
ทรงรับสัตตุผงสัตตุก้อนของข้าพระพุทธเจ้าทั้งสอง ซึ่งจะเป็นไปเพื่อประโยชน์เพื่อความสุขแก่
ข้าพระพุทธเจ้าทั้งหลายตลอดกาลนาน. ขณะนั้น พระผู้มีพระภาคได้ทรงปริวิตกว่า พระตถาคต
ทั้งหลาย ไม่รับวัตถุด้วยมือ เราจะพึงรับสัตตุผง และสัตตุก้อนด้วยอะไรหนอ
             ลำดับนั้น ท้าวมหาราชทั้ง ๔ องค์ทรงทราบพระปริวิตกแห่งจิตของพระผู้มีพระภาค ด้วย
ใจของตนแล้ว เสด็จมาจาก ๔ ทิศ ทรงนำบาตรที่สำเร็จด้วยศิลา ๔ ใบเข้าไปถวายพระผู้มี พระภาค
กราบทูลว่า ขอพระผู้มีพระภาคจงทรงรับสัตตุผงและสัตตุก้อนด้วยบาตรนี้ พระพุทธเจ้าข้า.
             พระผู้มีพระภาคทรงใช้บาตรสำเร็จด้วยศิลาอันใหม่เอี่ยม รับสัตตุผงและสัตตุก้อน
แล้วเสวย.
             ครั้งนั้น พ่อค้าตปุสสะและภัลลิกะ ได้ทูลคำนี้แด่พระผู้มีพระภาคว่า พระพุทธเจ้าข้า
ข้าพระพุทธเจ้าทั้งสองนี้ ขอถึงพระผู้มีพระภาคและพระธรรมว่า เป็นสรณะ ขอพระผู้มีพระภาค
จงทรงจำข้าพระพุทธเจ้าทั้งสองว่าเป็นอุบาสกผู้มอบชีวิตถึงสรณะ จำเดิมแต่วันนี้เป็นต้นไป.
             ก็นายพาณิชสองคนนั้น ได้เป็นอุบาสกกล่าวอ้าง ๒ รัตนะ เป็นชุดแรกในโลก.
ราชายตนกถา จบ
-----------------------------------------------------

             เนื้อความพระไตรปิฎกเล่มที่ ๔ บรรทัดที่ ๑-๑๘๖ หน้าที่ ๑-๘.
https://84000.org/tipitaka/read/v.php?B=4&A=1&Z=186&pagebreak=0
https://84000.org/tipitaka/read/byitem.php?book=4&item=1&items=6
             อ่านโดยใช้เครื่องหมาย [เลขข้อ] เป็น เกณฑ์แบ่งข้อ :-
https://84000.org/tipitaka/read/byitem.php?book=4&item=1&items=6&mode=bracket
             อ่านเทียบพระไตรปิฎกภาษาบาลีอักษรไทย :-
https://84000.org/tipitaka/pali/pali_item.php?book=4&item=1&items=6
             อ่านเทียบพระไตรปิฎกภาษาบาลีอักษรโรมัน :-
https://84000.org/tipitaka/read/roman_item.php?book=4&item=1&items=6
             ศึกษาอรรถกถานี้ที่ :-
https://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=4&i=1
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๔
https://84000.org/tipitaka/read/?index_4
https://84000.org/tipitaka/english/?index_4