ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter  
Atthakatha Book 43 : PALI ROMAN Jā.A.9 mahānipāt (1)

                      Mahānipātavaṇṇanā
                      ----------
                       temiyajātakaṃ
     mā paṇḍiccayaṃ vibhāvayāti idaṃ satthā jetavane viharanto
mahābhinekkhammapāramiṃ ārabbha kathesi. Ekadivasaṃ hi bhikkhū
dhammasabhāyaṃ sannisinnā bhagavato mahābhinekkhammapāramiṃ vaṇṇayantā
nisīdiṃsu. Satthā dibbasotena taṃ sutvā gandhakuṭito  nikkhamitvā
dhammasabhāyaṃ āgantvā kāya nuttha bhikkhave etarahi kathāya
sannisinnāti pucchitvā imāya nāmāti vutte na bhikkhave idāneva
mama pūritapāramissa rajjaṃ chaddetvā mahābhinikkhamanaṃ nāma acchariyaṃ
ahaṃ hi pubbe aparipakke ñāṇe pāramiyo pūrentopi rajjaṃ
chaddetvā mahābhinikkhamanaṃ nikkhantoyevāti vatvā tuṇhī ahosi tehi
yācito atītaṃ āhari.
     Atīte bhikkhave bārāṇasiyaṃ kāsikarājā nāma dhammena samena
rajjaṃ kāresi. Tassa soḷasasahassā nāṭakitthiyo ahesuṃ. Tāsu
ekāpi puttaṃ vā dhītaraṃ vā na labhati. Tadā nāgarā amhākaṃ
rañño vaṅsānurakkhito eko puttopi natthīti kusarājajātake
āgatanayeneva rājaṅgaṇe sannipatitvā rājānaṃ deva puttaṃ patthethāti
āhaṃsu. Taṃ sutvā rājā tasmiṃ khaṇe soḷasasahassā
Itthiyo pakkosāpetvā tumhe puttaṃ patthethāti āṇāpesi.
Tā itthiyo candādīnaṃ devatānaṃ āyācanaupaṭṭhānādīni katvā
patthentiyopi puttaṃ vā dhītaraṃ vā na labhiṃsu. Aggamahesī panassa
maddarājadhītā candadevī nāma sīlasampannā ahosi. Rājā bhadde
tavaṃpi puttaṃ patthehīti āṇāpesi. Devī tassa rañño vacanaṃ
sutvā sādhūti sampaṭicchitvā puṇṇamīdivase uposathaṃ samādayitvā
omuttasabbābharaṇā cullasayane nipannā attano sīlaṃ āvajjamānā
sacāhaṃ akhaṇḍasīlaṃ rakkhāmi iminā saccena putto me uppajjatūti
saccakiriyaṃ akāsi.
     Tassā sīlatejena sakkassa bhavanaṃ uṇhākāraṃ dassesi.
Sakko āvajjento taṃ kāraṇaṃ ñatvā candadevī puttaṃ pattheti
handāhaṃ dassāmi tassā puttanti tassā anucchavikaṃ puttaṃ upadhārento
bodhisattaṃ passi. Bodhisattopi tadā vīsativassāni bārāṇasiyaṃ
rajjaṃ kāretvā tato cuto ussudaniraye nibbatto
asītivassasahassāni tattha pacitavā tato cavitvā tāvatiṃsabhavane nibbatti
tatthāpi yāvatāyukaṃ ṭhatvā tato cavitvā uparidevalokaṃ gantukāmo
ahosi. Atha sakko tassa santikaṃ gantavā mārisa tayi
manussaloke uppanne pāramiyo te pūressanti mahājanassa ca vuḍḍhi
bhavissati mātāpitūnaṃ vuḍḍhi bhavissati ayaṃ hi kāsikarañño candādevī
nāma aggamahesī puttaṃ pattheti tassā kucchiyaṃ uppajjāhīti vatvā
tasusa ceva aññesañca cavanadhammānaṃ pañcasatānaṃ devaputtānaṃ
Patiññaṃ gahetvā sakaṭṭhānameva agamāsi. So sādhūti sampaṭicchitvā
pañcahi devaputtasatehi saddhiṃ cavitvā sayaṃ tassā candadeviyā
kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Itare pana pañcasatadevaputtā
amaccabhariyānaṃ kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhiṃsu. Tadā candadeviyā
kucchi vajirapuṇṇā viya ahosi. Sā gabbhassa patiṭṭhitabhāvaṃ
ñatvā rañño ārocesi. Taṃ sutvā rājā tassā gabbhaparihāraṃ
dāpesi. Sā paripuṇṇagabbhā dhaññapuññalakkhaṇasampannaṃ puttaṃ
vijāyi. Taṃ divasameva amaccagehesu amaccabhariyāyo pañcakumārasatāni
vijāyiṃsu. Tasmiṃ khaṇe rājā amaccagaṇaparivuto mahātale
nisinno ahosi. Athassa putto te deva jātoti ārocayiṃsu.
Tesaṃ vacanaṃ sutvā rañño paṭhamaṃ puttapemaṃ uppajjitvā chaviyādīni
chinditvā aṭṭhimiñjaṃ āhacca aṭṭhāsi. Abbhantarepissa pīti
uppajji. Rañño amaccānañca hadayaṃpi sītalaṃ jātaṃ. So
amacce pucchi tuṭṭhā nukho tumhe mama putto jātoti. Kiṃ
kathetha deva mayaṃ pubbe anāthā bhaveyyāma idāni sanāthā jātā
bhaveyyāma sāmiko no laddhoti āhaṃsu. Tesaṃ vacanaṃ sutvā
rañño pīti uppajji. Atha rājā mahāsenāguttaṃ pakkosāpetvā
āṇāpesi bho mahāsenāgutta mama puttassa parivāro laddhuṃ
vaṭṭati gaccha tavaṃ amaccagehesu ajja jātadārakā ettakā nāmāti
olokehīti. So sādhūti sampaṭicchitvā gantavā amaccagehesu
pañcadārakasatāni disvā āgantavā rañño ārocesi. Tassa
Vacanaṃ suṇantassa rañño pīti uppajji. Rājā pañcannaṃ dārakasatānaṃ
kumārapasādhanāni dāpetvā pañcadhātīsatāni dāpesi.
Mahāsattassa pana atidīghādidosavajjitā alambatthaniyo madhurathaññāyo
catusaṭṭhī dhātiyo adāsi. Kasmā vivajjeti. Atidīghāya hi
itthiyā passe nisīditvā thanaṃ pivato dārakassa gīvā atidīghā
hoti. Atirassāya itthiyā passe nisīditvā thanaṃ pivato dārakassa
nippīḷitakaṇṭhaṭṭhikova hoti. Atikīsāya itthiyā passe nisīditvā
thanaṃ pivato dārakassa ūrū rujjanti. Atithūlāya itthiyā passe
nisīditvā thanaṃ pivato dārakassa phakkhapādā 1- honti. Atikāḷikāya
itthiyā khīraṃ atisītalaṃ hoti. Accodātāya itthiyā khīraṃ atiuṇhaṃ
hoti. Lambatthaniyā itthiyā thanaṃ pivato dārakassa upapīḷitanāsiko
hoti. Kāsānañca pana itthīnaṃ khīraṃ atiambilaṃ hoti.
Sāsānañca pana itthīnaṃ khīraṃ atikaṭukādibhedaṃ hoti tasmā
sabbe te dose vivajjetvā atidīghādidosavirahitā alambatthaniyo
madhurathaññāyo catusaṭṭhī dhātiyo datvā mahantaṃ sakkāraṃ katvā
candadeviyāpi varaṃ adāsi. Sā varaṃ gahitakaṃ katvā puna raññoyeva
ṭhapesi. Nāmagahaṇadivase panassa lakkhaṇapāṭhakānaṃ brāhmaṇānaṃ
mahāsakkāraṃ katvā mahāsattassa antarāyabhāvaṃ pucchi. Te
brāhmaṇā lakkhaṇapāṭhakā tassa lakkhaṇasampattiṃ disvā mahārāja
dhaññapuññalakkhaṇasampanno te putto tiṭṭhatu eko dīpo
@Footnote: 1 khalaṅka pakkhātipi pāṭho.
Catunnampi mahādīpānaṃ dvisahassaparittadīpaparivārānaṃ rajjaṃ kāretuṃ samattho
hoti nāssa koci antarāyo paññāyatīti vadiṃsu. Rājā tesaṃ
vacanaṃ sutvā tuṭṭho kumārassa nāmaṃ karonto yasmā pana kumārassa
jātadivase sakalakāsikaraṭṭhe devo vassi yasmā ca so
rañño ceva amaccānañca mahājanānañca hadayaṃ temiyamāno viya
jāto tasmā temiyakumārotvevassa nāmaṃ akāsi. Atha naṃ
ekamāsikaṃ dhātiyo nahāpetvā alaṅkaritvā rañño santikaṃ ānayiṃsu.
Rājā piyaputtaṃ oloketvā āliṅgitvā sīse cumbitvā aṅke
nisīdāpetvā kumārassa ramayamāno nisīdi. Tasmiṃ khaṇe cattāro
corā ānītā. Rājā te disvā tesu ekassa corassa
sakaṇṭakāhi kasāhi pahārasahassaṃ karothāti āṇāpesi ekassa corassa
saṃkhalikāya bandhitvā bandhanāgārappavesanaṃ karothāti āṇāpesi ekassa
corassa sarīre sattippahāraṃ karothāti āṇāpesi ekassa corassa
sūlāropanaṃ karothāti āṇāpesi.
     Atha mahāsatto pituvacanaṃ sutvā bhītatasito hutvā aho mama
pitā rajjaṃ nissāya atibhāriyaṃ nirayagāmiṃ kammaṃ karotīti cintesi.
Punadivase bodhisattaṃ setacchattassa heṭṭhā alaṅkatasirisayane nipajjāpesuṃ.
So thokaṃ niddāyitvā pabuddho akkhīni ummiletvā setacchattaṃ
olokento mahantaṃ sirivibhavaṃ passi. Athassa pakatiyā bhītatasitassa
atirekataraṃ bhayaṃ uppajji. So cintesi kuto nukho ahaṃ imaṃ
rājagehaṃ āgatomhīti. So upadhārento jātissarañāṇena
Devalokato āgatabhāvaṃ ñatvā tato paraṃ olokento ussudaniraye
pacanabhāvaṃ passi tato paraṃ olokento tasmiṃyeva nagare rājabhāvaṃ
aññāsi. Athassa svāhaṃ vīsativassāni bārāṇasiyaṃ rajjaṃ kāretvā
asītivassasahassāni ussudaniraye pacitvā idāni punapi imasmiṃ
coragehe nibbattosmi pitā me hiyyo catūsu coresu ānītesu
tathārūpaṃ pharusaṃ nirayasaṃvattanikaṃ kathaṃ kathesi sacāhaṃ rajjaṃ kāressāmi
punapi niraye nibbattitvā mahādukkhaṃ anubhavissāmīti āvajjentasseva
mahantaṃ bhayaṃ uppajji. Bodhisattassa kāñcanavaṇṇaṃ
sarīraṃ hatthena parimadditaṃ viya padumaṃ milātaṃ duvaṇṇaṃ ahosi.
So kathaṃ nukho ahaṃ imamhā coragehā muñceyyanti cintento
nipajji.
     Atha naṃ ekasmiṃ antare attabhāve mātā bhūtapubbā setacchatte
adhivatthā  devatā assāsetvā tāta temiyakumāra mā soci mā
cintayi mā bhāyi sace ito muñcitukāmosi tavaṃ apīṭhasappiyeva
pīṭhasappi viya hohi abadhiropi badhiro viya hohi amūgopi mūgo viya
hohīti imāni tīṇi aṅgāni adhiṭṭhāya attano paṇḍitabhāvaṃ mā
pakāsehīti vatvā paṭhamaṃ gāthamāha
            mā paṇḍiccayaṃ vibhāvaya     bālamato bhava sabbapāṇinaṃ
            sabbo tañjano ocināyatu  evaṃ tava attho bhavissatīti.
     Tattha mā paṇḍiccayanti attano paṇḍitabhāvaṃ mā pakāsehi.
Paṇḍiccanti ayameva vā pāṭho. Bālamatoti bālasammato.
Sabbapāṇinanti sabbapāṇībhi janehi. Sabbo tañjanoti sakalo
antojano ceva bahijano ca. Ocināyatūti avamaññatu nīharathetaṃ
kāḷakaṇṇinti avajānātu. So tassā vacanena assāsaṃ paṭilabhitvā
dutiyaṃ gāthamāha
            karomi te taṃ vacanaṃ       yaṃ maṃ bhaṇasi devate
            atthakāmāsi me amma     hitakāmāsi devateti.
     Imaṃ gāthaṃ vatvā tāni tīṇi aṅgāni adhiṭṭhahi. Sā devatā
antaradhāyi.
     Atha rājā puttassa anukkaṇṭhanatthāya tāni parivārāni laddhuṃ
vaṭṭatīti tāni pañcakumārasatāni tassa santikeyeva nisīdāpesi. Te
dārakā thaññatthāya rodanti. Mahāsatto pana nirayabhayatajjito
ajjato paṭṭhāya me kāyo sussitvāpi matameva seyyoti cintetvā
na rodati. Dhātiyo taṃ pavuttiṃ candadeviyā ārocesuṃ. Sā
rañño ārocesi. Rājā nemittake brāhmaṇe pakkosāpetvā
pucchi. Atha naṃ brāhmaṇā deva kumārassa pakativelaṃ atikkamitvā
thaññaṃ dātuṃ vaṭṭati evaṃ so rodamāno thanaṃ daḷhaṃ gahetvā
sayameva pivissatīti vadiṃsu. Tato paṭṭhāya dhātiyo tassa pakativelaṃ
atikkamitvā thaññaṃ denti dadamānā ca kadāci ekavāraṃ
atikkamenti kadāci sakalampi divasaṃ khīraṃ na denti. So
nirayabhayatajjito sussantopi thaññatthāya na rodati. Atha naṃ arodantaṃ
disvā candadevī putto me chātoti sayameva thaññaṃ pāyesi.
Kadāci dhātiyo thaññaṃ pāyesuṃ. Sesā dārakā thaññaṃ aladdhavelāyameva
rodanti na niddāyanti. So na rodati na paridevati na
niddāyati na hatthapāde sammiñjati na saddaṃ karoti. Athassa
dhātiyo pīṭhasappīnaṃ hatthapādā nāma na evarūpā honti mūgānaṃ
pana hanukapariyosānaṃ nāma na evarūpaṃ hoti badhirānaṃ pana
kaṇṇasotannāma na evarūpaṃ hoti bhavitabbamettha kāraṇena mayaṃ
vīmaṃsissāma nanti cintetvā khīrena tāva naṃ vīmaṃsissāmāti sakaladivasaṃ
khīraṃ na denti. So sussantopi khīratthāya  na  rodati  .  athassa
mātā putto me chāto khīramassa dethāti dāpesi. Evaṃ
antarantarā khīraṃ adatvā ekasaṃvaccharaṃ vīmaṃsantāpissa antaraṃ na passiṃsu.
Tato amaccā rañño ārocesuṃ deva ekavassikadārakā nāma
pūvakhajjakaṃ piyāyanti tena naṃ vīmaṃsissāmāti tāni pañcakumārasatāni
tassa santike nisīdāpetvā nānāpuvakhajjakāni upanāmetvā
mahāsattassa avidūre ṭhapetvā yathāruciṃ tāni puvakhajjakāni gaṇhathāti
vatvā paṭicchannaṭṭhāne aṭṭhaṃsu. Sesadārakā kalahaṃ karontā
aññamaññaṃ vilumpantā tāni gahetvā khādanti. Mahāsattopi
attānaṃ ovaditvā tāta temiyakumāra sace nirayaṃ icchanto pūvakhajjakaṃ
icchāhīti nirayabhayabhīto puvakhajjakaṃ na olokesi. Evaṃ puvakhajjakenāpi
ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa antaraṃ na passiṃsu.
Tato mahārāja dvivassikadārakā nāma phalāphalaṃ piyāyanti tehi naṃ
vīmaṃsissāmāti nānāphalāphalāni upanāmetvā bodhisattassa avidūre
Ṭhapetvā yathāruciṃ tāni phalāphalāni gaṇhathāti vatvā paṭicchannaṭṭhāne
tiṭṭhanti. Sesadārakā yujjhantā aññamaññaṃ paharantā tāni
gahetvā khādanti. Mahāsattopi attānaṃ ovaditvā tāta temiyakumāra
nirayaṃ icchanto phalāphalaṃ icchāhīti nirayabhayatajjito phalāphalaṃ
na olokesi. Evaṃ phalāphalenāpi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā
vīmaṃsantāpissa antaraṃ na passiṃsu. Tato mahārāja tivassikadārakā
nāma kīḷābhaṇḍakaṃ piyāyanti tena naṃ vīmaṃsissāmāti suvaṇṇādimayāni
hatthirūpakādīni kārāpetvā bodhisattassa avidūre ṭhapesuṃ.
Sesadārakā aññamaññaṃ vilumpantā gaṇhanti. Mahāsatto pana
kiñci na olokesi. Evaṃ kīḷābhaṇḍakenāpi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā
vīmaṃsantāpissa antaraṃ na passiṃsu. Tato catuvassikadārakā
nāma mahārāja bhojanaṃ piyāyanti tena naṃ vīmaṃsissāmāti tassa
nānābhojanāni upanāmesuṃ. Sesadārakāpi piṇḍāpiṇḍaṃ katvā bhuñjanti.
Mahāsadto pana attānaṃ ovaditvā tāta temiyakumāra aladdhabhojanānaṃ
te attabhāvānaṃ gaṇanā nāma natthīti nirayabhayabhīto taṃ na
olokesi. Athassa mātā bhijjamānahadayā viya sahatthena bhojanaṃ
bhojesi. Evaṃ bhojanenāpi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa
antaraṃ na passiṃsu. Tato pañcavassikadārakā nāma aggino bhāyanti
tena naṃ vīmaṃsissāmāti rājaṅgaṇe mahantaṃ gehaṃ anekadavāraṃ
kārāpetvā tālapaṇṇehi chādetvā taṃ sesadārakehi parivutaṃ tesaṃ
majjhe nisīdāpetvā aggiṃ denti. Sesadārakā gehaṃ jajjalamānaṃ
Disvā bhītatasitā viravantā palāyanti. Mahāsatto pana cintesi
nirayaggipacanato idameva aggisantāpaṃ varataranti. Mahāsatto
nirodhasamāpanno viya mahāthero niccalova ahosi. Atha naṃ aggimhi
āgacchante gahetvā apanenti evaṃ aggināpi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā
vīmaṃsantāpissa antaraṃ na passiṃsu. Tato chavassikadārakā nāma
mahārāja mattahatthino bhāyanti tena naṃ vīmaṃsissāmāti ekaṃ hatthiṃ
susikkhitaṃ sikkhāpetvā bodhisattaṃ sesadārakehi parivutaṃ rājaṅgaṇe
nisīdāpetvā hatthiṃ muñcanti. So koñcanādaṃ karonto soṇḍāya
bhūmiyaṃ pothento bhayaṃ dassento āgacchati. Sesadārakā
mattahatthiṃ disvā maraṇabhayabhītā disāvidisāsu palāyanti.
Mahāsatto pana taṃ mattahatthiṃ āgacchantaṃ disvā cintesi mayhaṃ hi
caṇḍaniraye pacanato caṇḍamattahatthidantesu maraṇameva seyyoti.
Mahāsatto nirayabhayatajjito tattheva nisīditvā niccalova ahosi.
Atha kho so susikkhito hatthī āgantavā taṃ mahāsattaṃ pupphakalāpaṃ
viya gahetvā aparāparaṃ katvā taṃ atikilamitvāva gacchati. Mahājanā
taṃ hatthisoṇḍāya gahetvā apanenti. Evaṃ ekasaṃvaccharaṃ
mattahatthinā antarantarā vīmaṃsantāpissa antaraṃ na passiṃsu. Rājā
rājapurise pucchi tātā tumhe āgatakāle kumāraṃ gahetvā
apanetha kiṃ so hatthaṃ vā pādaṃ vā cālesīti. Natthi devāti.
Kiṃ kuromāti. Tato deva sattavassikadārakā nāma sappassa
bhāyanti tena naṃ vīmaṃsissāmāti   mahāsattaṃ sesadārakehi saddhiṃ
Rājaṅgaṇe nisīdāpetvā sesadārakehi parivāretvā nisinnakāle
uddhatadāḍhe katamukhabandhe sappe visajjesuṃ. Sesadārakā te caṇḍasappe
disvā viravantā palāyiṃsu. Mahāsatto pana nirayabhayaṃ āvajjetvā
cintesi caṇḍaniraye maraṇato caṇḍasappamukhe vināsameva varataranti
nirodhasamāpanno viya niccalova ahosi. Athassa sappā āgacchantā
sakalasarīraṃ veṭhetvā tassa matthake phaṇaṃ katvā acchiṃsu.
Tadāpi so niccalova ahosi. Evaṃ sappenāpi ekasaṃvaccharaṃ
antarantarā vīmaṃsantāpisas antaraṃ na passiṃsu. Rājā rājapurise
pucchi tātā tumhe āgatakāle kumāraṃ gahetvā apanetha kiṃ so
hatthaṃ vā pādaṃ vā cālesīti. Natthi devāti. Kiṃ karomāti.
Tato deva aṭṭhavassikadārakā nāma naṭasamajjaṃ piyāyanti tena naṃ
vīmaṃsissāmāti taṃ pañcadārakasatehi saddhiṃ rājaṅgaṇe nisīdāpetvā
naṭasamajjaṃ kārāpesuṃ. Sesadārakā naṭasamajjaṃ disvā sādhu sādhūti
vadantā mahāhasitaṃ hasanti. Mahāsatto pana mayhaṃ niraye nibbattakāle
khaṇamattampi hāso vā somanassaṃ vā natthīti nirayabhayaṃ
āvajjetvā niccalova ahosi. Taṃ kiñci na olokesi. Evaṃ
naṭasamajjenāpi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa antaraṃ na
passiṃsu. Rājā rājapurise pucchi tātā tumhe āgatakāle
kumāraṃ gahetvā apanetha kiṃ so hatthaṃ vā pādaṃ vā cālesīti.
Natthi devāti. Kiṃ karomāti. Tato deva navavassikadārakā
nāma satthassa bhāyanti tena naṃ vīmaṃsissāmāti taṃ pañcadārakasatehi
Saddhiṃ rājaṅgaṇe nisīdāpesuṃ. Pañcadārakasatānaṃ kīḷanakāle eko
puriso phalikavaṇṇaṃ asiṃ gahetvā paribbhamanto nadanto vagganto
ullaṃghanto apphoṭento salento mahāghosaṃ karonto kāsikarājassa
kira kāḷakaṇṇi eko putto atthi kuhiṃ so ahaṃ asinā sīsamassa
chindissāmīti vatvā abhidhāvati. Taṃ disvā sesadārakā bhītatasitā
viravantā disāvidisāsu palāyiṃsu. Bodhisatto nirayabhayaṃ āvajjetvā
ussudaraniraye maraṇato caṇḍakhaggamukhe vināsaṃyeva varataranti
ajānanto viya nisīdi. Atha naṃ so puriso asinā sīsaṃ parāmasitvā
ahaṃ te sīsaṃ chindissāmīti vatvā mahāsattaṃ tāsentopi tāsetuṃ
asakkonto apagañchi. Evaṃ khaggenāpi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā
vīmaṃsantāpissa antaraṃ na passiṃsu. Rājā rājapurise evaṃ pucchi tātā
tumhe āgatakāle kumāraṃ gahetvā apanetha kiṃ so hatthaṃ vā
pādaṃ vā cālesīti. Natthi devāti. Kiṃ karomāti. Tato
dasavassikadārakā nāma saddassa bhāyanti tenassa badhirabhāvaṃ vīmaṃsituṃ
vaṭṭatīti sayanaṃ sāṇiyā parikkhipāpetvā (tassa) catūsu passesu
chiddāni katvā bodhisattassa attānaṃ adassetvā heṭṭhāsayane
saṃkhadhamake nisīdāpetvā ekappahāreneva saṃkhe dhamāpenti. Ekaninnādaṃ
ahosi. Dhātiyo mahāsattaṃ sayane nipajjāpesuṃ. Cattāro
amaccā catūsu passesu ṭhatvā mahāsattassa iriyāpathaṃ sāṇiyā
chiddehi olokentā mahāsattassa ekadivasampi satisammohaṃ
hatthapādavikāraṃ vā phandanamattaṃ vā na passiṃsu. Rājā rājapurise
Pucchi tātā mama putto hatthaṃ vā pādaṃ vā cālesīti. Natthi
devāti. Kiṃ karomāti. Evaṃ saṃkhadhamanenāpi ekasaṃvaccharaṃ
antarantarā vīmaṃsantāpissa neva antaraṃ passiṃsu. Tato deva
ekādasavassikadārakā nāma bherisaddassa bhāyanti tena naṃ vīmaṃsituṃ
vaṭṭatīti .  (ekasaṃvacchare atikkante) amaccā (puna) ekasaṃvaccharaṃ
tatheva bherisaddena antarantarā vīmaṃsantāpissa antaraṃ na passiṃsu.
Tato deva dvādasavassikadārakā nāma dīpā bhāyanti tena naṃ
vīmaṃsissāmāti rattibhāge andhakāre sayāpetvā (appeva nāma) so
hatthaṃ vā pādaṃ vā phandāpeti nukho noti ghaṭesu dīpe jāletvā
sesadīpe nibbāpetvā bodhisattaṃ andhakāre thokaṃ sayāpetvā ghaṭehi
telappadīpe ukkhipitvā ekappahāreneva ālokaṃ katvā tassairiyāpathaṃ
upadhārentā mahāsattassa phandanamattampi na passiṃsu. Evaṃ
dīpenāpi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa kiñciphandanamattampi
na passiṃsu. Rājā rājapurise pucchi tātā mama putto
hatthaṃ vā pādaṃ vā cālesīti. Natthi devāti. Kiṃ karomāti.
Tato deva terasavassikadārakā nāma makkhikānaṃ bhāyanti phāṇitena
naṃ vīmaṃsissāmāti sakalasarīraṃ phāṇitena makkhitvā bahumakkhike ṭhāne
nipajjāpesuṃ. Makkhikā upaṭṭhapenti. Tā tassa sakalasarīraṃ
parivāretvā sūcīhi vijjhiyamānā viya khādanti. So cintesi mayhaṃ
avīciniraye maraṇato makkhikānaṃ mukhe maraṇameva seyyoti vedanaṃ
adhivāsetvā nirodhasamāpanno viya mahāthero niccalova ahosi.
Evaṃ phāṇitenāpi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa kiñci
phandanamattampi na passiṃsu. Rājā rājapurise pucchi tātā mama
putto hatthaṃ vā pādaṃ vā cālesīti. Natthi devāti. Kiṃ
karomāti. Tato deva cuddasavassikakāle panassa sampatte idāneva
esa mahallako sucikāmo asucijigucchako hoti asucinā naṃ
vīmaṃsissāmāti tato paṭṭhāya taṃ neva nahāpenti na ācamāpenti
sayanā na uṭṭhāpenti. So uccārapassāvaṃ katvā tattheva
pallipanno sayati. Duggandhena panassa antarudarīnaṃ? nikkhamanakālo viya
ahosi. Makkhikā tassa sarīre upaṭṭhapenti khādanti. Atha naṃ
parivāretvā mātāpitaro evamāhaṃsu tāta temiyakumāra idānipi
tvaṃ mahallakosi ko taṃ sabbadā paṭijaggissati kiṃ na lajjasi kasmā
nipannosi uṭṭhāya sarīraṃ paṭijaggāhīti akkosanti paribhāsanti.
So tathā paṭikūle gūdharāsimhi nimmuggopi duggandhabhāvena
yojanasatamatthake ṭhitānampi hadayubbattanasamatthassa gūdhanirayassa duggandhabhāvaṃ
āvajjetvā majjhattova ahosi. Evaṃ asucināpi ekasaṃvaccharaṃ
antarantarā vīmaṃsantāpissa antaraṃ na passiṃsu. Tato deva
paṇṇarasavassikadārakā nāma uṇhassa bhāyanti aṅgārena naṃ
vīmaṃsissāmāti. Athassa heṭṭhāmañcake aggikapallāni ṭhapesuṃ appeva
nāma uṇhena pīḷito vedanāppatto vedanaṃ asahamāno hatthapādaphandanaṃ
dasseyyāti. Dhātiyo mahāsattaṃ mañcake nipajjāpetvā
nikkhamiṃsu. Mahāsatto uṇhena pīḷito. Tassa aggijālā
Sakalasarīre jotā viya upaṭṭhahanti. Mahāsattopi attānaṃ ovaditvā
tāta temiyakumāra avīcinirayasantāpo yojanasatampi pharati satayojanike
ṭhāne ṭhitānaṃ sattānaṃ akkhīni bhijjanti tamhā uṇhā idaṃ uṇhaṃ
sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena varataranti taṃ adhivāsetvā
nirodhasamāpanno viya niccalova ahosi. Athassa mātāpitaro taṃ
dukkhena pīḷitaṃ disvā bhijjamānahadayā viya manusse paṭikkamāpetvā
taṃ tato aggisantāpato apanetvā tāta temiyakumāra mayaṃ tava
apīṭhasappiādibhāvaṃ jānāma na hi etesaṃ evarūpāni hatthapādamukhakaṇṇasotāni
honti tavaṃ amhehi patthetvā laddhaputtako mā no nāsehi
sakalajambūdīparājūnaṃ santikā garahato no mocehīti taṃ yāciṃsu.
So tehi evaṃ yācitopi taṃ asuṇanto viya hutvā niccalova nipajji.
Athassa mātāpitaro rodamānā paṭikkamanti. Ekadāci pitā
tassa ekakova taṃ upasaṅkamitvā yācati. Ekadāci mātā
ekikāva upasaṅkamitvā naṃ yācati. Ekadāci te mātāpitaro
ekatova upasaṅkamitvā yācanti. Evaṃ aṅgārenāpi ekasaṃvaccharaṃ
antarantarā vīmaṃsantāpissa antaraṃ na passiṃsu. Athassa
soḷasavassikakāle amaccabrāhmaṇādayo cintayiṃsu pīṭhasappi vā hotu mūgo
vā badhiro vā no vā hotu vaye pariṇate rajanīye arajanto nāma natthi
dassanīye adassanto nāma natthi tusanīye atusanto nāma natthi samaye
sampatte pupphavikasanaṃ viya hi dhammatā esā nāṭakāpissa
paccupaṭṭhapetvā tāhi nāṭakāhi naṃ vīmaṃsissāmāti. Tato uttamarūpadharā
Devakaññāyo viya vilāsasampannā nāṭakitthiyo pakkosāpetvā rājā
itthiyo āha tumhesu yā itthī kumāraṃ hasāpetuṃ vā kilesavasena
vā bandhituṃ sakkoti sā tassa aggamahesī bhavissatīti.
Dhātiyo kumāraṃ gandhodakena nahāpetvā kumāraṃ devaputtaṃ viya
alaṅkaritvā devavimānasadise sirigabbhe supaññatte sirisayane
nipajjāpetvā gandhadāmamālādāmapupphadāmadhūpavāsacuṇṇādīhi antogabbhe
ekagandhasammohaṃ katvā paṭikkamiṃsu. Atha naṃ tā itthiyo parivāretavā
naccagītehi ceva madhuravacanādīhi ca nānappakārehi abhiramāpetuṃ
vāyamiṃsu. So buddhisampannatāya tā itthiyo na oloketvā
imā itthiyo me sarīrasamphassaṃ mā vindiṃsūti adhiṭṭhahitvā
assāsapassāse nirumhi. Athassa sarīraṃ thaddhaṃ ahosi. Tā tassa
sarīrasamphassaṃ avindantiyo thaddhasarīro esa nāyaṃ manusso yakkho
bhavissatīti bhītatasitā hutvā attānaṃ saṇṭhāretuṃ asakkontiyo
palāyiṃsu. Evaṃ itthīhipi ekasaṃvaccharaṃ antarantarā vīmaṃsantāpissa
antaraṃ na passiṃsu. Evaṃ soḷasa saṃvaccharāni soḷasahi mahāvīmaṃsāhi
anekāhi ca khuddakavīmaṃsāhi te amaccā brāhmaṇā rājā vīmaṃsamānāpi
taṃ parigaṇhituṃ nāsakkhiṃsu. Tato rājā itthiyo pucchi bhontiyo so
tumhehi saddhiṃ kiṃ hasatīti. Natthi devāti. So tāsaṃ vacanaṃ
sutvā tato vipaṭisārī hutvā lakkhaṇapāṭhake brāhmaṇe
pakkosāpetvā bho brāhmaṇā tumhe kumārassa jātakāle
dhaññapuññalakkhaṇasampanno esa kumāro natthissa antarāyoti me kathayittha
Idāni so pīṭhasappi mūgabadhiro jāto kathā vo na rametīti
āha. Atha naṃ brāhmaṇā āhaṃsu mahārāja amhākaṃ ācariyehi
adiṭṭhakannāma natthi api ca kho ayaṃdeva rājakulehi patthetvā
laddhaputto kāḷakaṇṇīti vutte tumhākaṃ domanassaṃ siyā tasmā na
kathayimhāti. Rājā idāni kiṃ kātuṃ vaṭṭatīti pucchi. Mahārāja
sace kumāre imasmiṃ gehe vasante tayo antarāyā paññāyanti
jīvitassa vā antarāyo setacchattassa vā antarāyo aggamahesiyā
vā antarāyoti tasmā deva papañcaṃ akatvā avamaṅgalarathe
avamaṅgalaasse yojāpetvātattha taṃ nipajjāpetvā pacchimadvārena
nīharitvā āmakasusāne nikkhanituṃ vaṭṭatīti brāhmaṇā
āhaṃsu. Atha rājā tesaṃ vacanaṃ sutvā antarāyabhayena bhīto
sādhūti sampaṭicchi. Tadā candadevī taṃ pavuttiṃ sutvā turitaturitā
ekikāva rājānaṃ upasaṅkamitvā vanditvā deva tumhehi mayhaṃ
varo dinno mayā ca gahitakaṃ katvā tumhākaṃyeva ṭhapito taṃ
me idāni dethāti āha. Gaṇhāhi devīti. Puttassa me
rajjaṃ dethāti. Na sakkā devīti. Kiṃ karaṇāti. Putto no
kāḷakaṇṇīti. Tenahi deva yāvajīvaṃ adatvāpi satta vassāni rajjaṃ
dethāti. Na sakkā devīti. Tenahi deva cha vassāni rajjaṃ dethāti.
Na sakkā devīti. Tenahi deva pañca vassāni rajjaṃ dethāti.
Na sakkā devīti. Tenahi deva cattāri vassāni rajjaṃ dethāti.
Na sakkā devīti. Tenahi deva tīṇi vassāni rajjaṃ dethāti.
Na sakkā devīti. Tenahi deva dve vassāni rajjaṃ dethāti.
Na sakkā devīti. Tenahi deva ekavassaṃ rajjaṃ dethāti. Na
sakkā devīti. Tenahi deva satta māse rajjaṃ dethāti. Na
sakkā devīti. Tenahi deva cha māse rajjaṃ dethāti. Na sakkā
devīti. Tenahi deva pañca māse rajjaṃ dethāti. Na sakkā
devīti. Tenahi deva cattāro māse rajjaṃ dethāti. Na sakkā
devīti. Tayo māse rajjaṃ dethāti. Na sakkā devīti.
Tenahi deva dve māse rajjaṃ dethāti. Na sakkā devīti. Tenahi
deva ekamāsaṃ rajjaṃ dethāti. Na sakkā devīti. Tenahi deva
aḍḍhamāsaṃ rajjaṃ dethāti. Na sakkā devīti. Tenahi deva satta divasāni
rajjaṃ dethāti. Sādhu devi gaṇhīti. Sā puttaṃ alaṅkārāpetvā
temiyakumārassidaṃ rajjanti abhisekaṃ katvā sakalanagare
bheriñcārāpetvā sakalanagaraṃ alaṅkārāpetvā puttaṃ hatthikkhandhaṃ
āropetvā setacchattaṃ tassa matthake āropetvā nagaraṃ padakkhiṇaṃ
katvā taṃ āgataṃ sirisayane nipajjāpetvā sabbarattindivaṃ yācitvā
tāta temiyakumāra taṃ nissāya soḷasa vassāni niddaṃ alabhitvā
rodamānāya me akkhīni uppakkāni sokena me hadayaṃ bhijjati viya
ahaṃ tava apīṭhasappiādibhāvaṃ jānāmi mā maṃ anāthaṃ karohīti iminā
niyāmena punadivase pañca divasāni yāci. Chaṭṭhe divase sampatte
rājā sunandaṃ nāma sārathiṃ pakkosāpetvā tāta sunandasārathi
sve pātova avamaṅgalarathe avamaṅgalaasse yojetvā kumāraṃ tattha
Nipajjāpetvā pacchimadvārena nīharitvā kāḷakaṇṇīti vadanto
āmakasusāne catubhittikaṃ āvāṭaṃ khanitvā tattha taṃ khipitvā kuddālapiṭṭhena
matthakaṃ bhinditvā jīvitakkhayaṃ pāpetvā upari paṃsuṃ datvā paṭhavivaḍḍhanaṃ
katvā nahātvā ehīti āṇāpesi. So sādhūti sampaṭicchi.
Devīpi taṃ sutvā bhijjamānahadayā viya puttassa santikaṃ gantavā
sabbarattiṃ kumāraṃ yācitvā tāta temiyakumāra tava pitā kāsikarājā
taṃ sve pātova āmakasusāne nikkhanituṃ āṇāpesi sve
pātova maraṇaṃ pāpuṇissasi puttāti āha. Taṃ sutvā mahāsatto
tuṭṭhacitto cintesi tāta temiyakumāra soḷasa vassāni tayā
katavāyāmo sve te manoratho matthakaṃ pattoti. Tassa evaṃ
cintentassa abbhantare pīti uppajji. Mātuyā panassa hadayaṃ
bhijjamānaṃ viya dukkhaṃ ahosi. Evaṃ santepi sace bhaṇissāmi me
manoratho matthakaṃ na pāpuṇissatīti cintetvā tāya mātuyā saddhiṃ na
kathesi. Athassā rattiyā accayena pātova sā mahāsattaṃ
nahātvā alaṅkaritvā aṅke nisīdāpetvā taṃ āliṅgitvā nisīdi.
Atha sunandasārathi pātova rathaṃ yojento devatāviggahena
mahāsattassānubhāvena maṅgalarathe maṅgalaasse yojetvā rathaṃ rājadvāre
ṭhapetvā mahātale abhiruyhitvā sirigabbhaṃ pavisitvā deviṃ vanditvā
devi mā me kujjhi ahaṃ raññā āṇattoti vatvā puttaṃ āliṅgitvā
nisinnaṃ deviṃ hatthapiṭṭhena apanetvā pupphakalāpaṃ viya kumāraṃ
ukkhipitvā pāsādā otari. Tadā candadevī kese vikīritvā uraṃ
Paharitvā mahāsaddena paridevitvā orodhagaṇehi saddhiṃ mahātale
ohiyi. Atha naṃ mahāsatto mātaraṃ rodantaṃ disvā sattadhā
bhijjamānahadayo viya mayi mātuyā saddhiṃ akathite mātā me hadayena
phalitena marissatīti kathetukāmo hutvāpi sace kathessāmi soḷasavassāni
mama katavāyāmo mogho bhavissati akathento panāhaṃ attano
ca mātāpitūnañca mahājanassa ca paccayo bhavissāmīti sokaṃ
adhivāsetvā mātuyā saddhiṃ na kathesi. Atha naṃ sunandasārathi rathaṃ
āropetvā pacchimadvārābhimukhaṃ rathaṃ pesessāmīti cintentopi
mahāsattassānubhāvena devatāviggahito hutvā rathaṃ nivattetvā
pācīnadvārābhimukhaṃ rathaṃ pājesi. Atha rathacakkaṃ ummāre paṭihaññi.
Mahāsatto taṃ saddaṃ sutvā manoratho me matthakaṃ pattoti
cintetvā suṭṭhutaraṃ tuṭṭhacitto ahosi. Ratho nagarā nikkhamitvā
devatānubhāvena tiyojanaṭṭhānaṃ gato. Tattha vanaghaṭaṃ sārathissa
āmakasusānaṃ viya upaṭṭhāsi. So idaṃ ṭhānaṃ phāsukanti sallakkhetvā
rathaṃ maggā okkamāpetvā maggapasse ṭhapetvā rathā
otaritvā mahāsattassa ābharaṇabhaṇḍaṃ omuñcitvā bhaṇḍikaṃ katvā
ṭhapetvā kuddālaṃ ādāya rathassa avidūre catubhittikaṃ āvāṭaṃ khanituṃ
ārabhi. Tato mahāsatto cintesi ayaṃ me vāyāmakālo ahaṃ
hi soḷasa vassāni vāyāmaṃ katvā hatthapāde na cālesiṃ kiṃ nukho
me balaṃ atthi udāhu natthīti. So uṭṭhāya vāmahatthena dakkhiṇahatthaṃ
parimajjitvā dakkhiṇahatthena vāmahatthaṃ parimajjitvā ubhohi
Hatthehi dve pāde sambāhitvā rathā otarituṃ cittaṃ uppādesi.
Tāvadevassa pādappatiṭṭhānaṭṭhāne vātapuṇṇaṃ bhasmacammaṃ viya paṭhavī
uggantavā rathassa pacchimantaṃ āhacca aṭṭhāsi. Mahāsatto rathā
otaritvā katipayavāre aparāparaṃ caṅkamitvā iminā niyāmena
ekadivasaṃ yojanasatampi addhānaṃ me gantuṃ balaṃ atthīti ñatvā sace
sārathi mayā saddhiṃ paṭivirujjheyya atthi nukho me tena saha
paṭivirujjhituṃ balanti balaṃ upadhārento rathassa pacchimantaṃ gahetvā
kumārakānaṃ kīḷanayānabhaṇḍakaṃ viya ukkhipitvā taṃ rathaṃ paribbhamanto
aṭṭhāsi. Athassa me sārathinā paṭivirujjhituṃ balaṃ atthīti sallakkhetvā
pasādhanatthāya cittaṃ uppajji. Taṃ khaṇaññeva sakkassa
bhavanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko  āvajjento taṃ kāraṇaṃ
ñatvā temiyakumārassa manoratho matthakaṃ patto idāni pasādhanatthāya
cittaṃ uppannaṃ kiṃ etassa mānusikena pasādhanena dibbappasādhanena
taṃ alaṅkārāpessāmīti vissukammaṃ āmantetvā dibbapasādhanaṃ
gāhāpetvā pesesi gaccha tāta kāsikarājassa puttaṃ temiyakumāraṃ
dibbapasādhanena alaṅkarohīti. So sakkassa vacanaṃ sutvā
sādhūti sampaṭicchitvā manussalokaṃ gantavā tassa santikaṃ gantavā
dasahi dibbadussasahassehi veṭhanaṃ katvā dibbehi ceva mānusikehi
ca alaṅkārehi sakkaṃ viya mahāsattaṃ alaṅkaritvā sakaṭṭhānameva
agamāsi. So devarājalīḷāya sārathissa khananokāsaṃ gantavā
āvāṭatīre ṭhatvā taṃ sārathiṃ pucchanto tatiyaṃ gāthamāha
           Kinnu santaramānova          kāsuṃ khanasi sārathi
           puṭṭho me samma akkhāhi      kiṃ kāsuyā karissasīti.
     Tattha kāsunti catubhittikaṃ āvāṭaṃ.
     Taṃ sutvā sārathi āvāṭaṃ khananto uddhaṃ anoloketvā
catutthaṃ gāthamāha
           rañño mūgo ca pakkho ca      putto jāto acetaso
           somhi raññā samijjhittho      puttaṃ me nikkhanaṃ vaneti.
      Tattha pakkhoti pīṭhasappī. Mūgoti vacaneneva panassa
badhirabhāvopi sijjhati badhirassa hi paṭivacanaṃ kathetuṃ asakkuṇeyyatā.
Acetasoti acittako viya jāto soḷasavassāni akathitattā evamāha.
Samijjhitthoti āṇatto pesito. Nikkhanaṃ vaneti vane
nikkhaneyyāsi.
     Atha naṃ mahāsatto āha
           na badhiro na mūgosmi         na pakkho na ca piṅgalo
           adhammaṃ sārathi kayirā         mañce tvaṃ nikkhanaṃ vane
           ūrū bāhū ca me passa        bhāsitañca suṇohi me
           adhammaṃ sārathi kayirā         mañce tvaṃ nikkhanaṃ vaneti.
     Tattha badhiroti samma sārathi sace rājā taṃ evarūpaṃ puttaṃ
nikkhanituṃ āṇāpesi ahaṃ pana evarūpo na bhavāmīti dīpetuṃ
evamāha. Piṅgaloti vikalindrīyo. Mañce tvaṃ nikkhanaṃ vaneti
sace badhirabhāvādivirahitaṃ evarūpaṃ maṃ vane nikkhaneyyāsi tavaṃ adhammaṃ
Kareyyāsi. Ūrūti imaṃ so purimagāthaṃ sutvāpi taṃ attānaṃ
anolokentameva disvā mama abadhiraṃ amūgaṃ apakkhaṃ alaṅkatasarīramassa
dassessāmīti cintetvā āha. Tassattho samma sārathi
kāñcanakadalikkhandhasadise me mama dve ūrū kāñcanakaddalipattavaṇṇe
me mama dve bāhū ca passa madhuravacanañca me suṇohīti.
     Tato sārathi cintesi ko nukho esa āgatakālato
paṭṭhāya attānameva vaṇṇetīti. So āvāṭakhananaṃ pahāya uddhaṃ
olokento tassa rūpasampattiṃ disvā kiṃ nu kho ayaṃ puriso manusso
vā devo vāti taṃ ajānanto imaṃ gāthamāha
           devatā nusi gandhabbo        ādū sakko purindado
           ko vā tavaṃ kassa vā putto   kathaṃ jānemu taṃ mayanti.
     Athassa mahāsatto attānaṃ ācikkhanto āvīkaronto dhammaṃ
desento āha
           namhi devo na gandhabbo      nāpi sakko purindado
           kāsirañño ahaṃ putto        yaṃ kāsuyā nihaññasi
           tassa rañño ahaṃ putto       yaṃ tvaṃ sammūpajīvasi
           adhammaṃ sārathi kayirā         mañce tvaṃ nikkhanaṃ vane
           yassa rukkhassa chāyāya        nisīdeyya sayeyya vā
           na tassa sākhaṃ bhañjeyya       mittadubbho hi pāpako
           yathā rukkho tathā rājā      yathā sākhā tathā ahaṃ
           Yathā chāyūpago poso        evaṃ tavamasi sārathi
           adhammaṃ sārathi kayirā         mañce tvaṃ nikkhanaṃ vaneti.
     Tattha nihaññasīti nihanissasi. Yaṃ tvaṃ ettha nihanissāmīti
saññāya kāsuṃ khanasi so ahanti dīpeti. So rājaputto
ahanti vuttepi na saddahatiyeva. Madhurakathāya panassa bujjhitvā
dhammaṃ suṇanto aṭṭhāsi. Mittadubbhoti mittaghātako mittānaṃ
parādhiko. Rukkhassāti paribhuttachāyassa rukkhassāpi tāva mūlaṃ vā
khandhaṃ vā phalaṃ vā pattaṃ vā aṅkuraṃvā bhañjanto mittaghātako
mittaparādhiko hoti. Pāpakoti lāmakapuriso kimaṅgaṃ pana
manussaghātako. Chāyūpagoti rukkhassa sārathi paribhogatthāya chāyaṃ
upagato   puriso viya rājānaṃ nissāya jīvamānosi tavanti vadati.
     So evaṃ kathentepi bodhisatte na saddahatiyeva. Atha
mahāsatto saddahāpessāmi nanti cintetvā devatānaṃ sādhukārena
ceva attano vacīghosena ca vanaghaṭaṃ unnādento dasamittapūja
gāthā nāma kathento āha
           bahutabbhakkho bhavati           vippamutto sakaṃgharā
           bahū naṃ upajīvanti            yo mittānaṃ na dubbhati
           yaṃ yaṃ janapadaṃ yāti           nigame rājadhāniyo
           sabbattha pūjito hoti         yo mittānaṃ na dubbhati
           nāssa corā pasahanti        nātimaññeti khattiyo
           sabbe amitte tarati         yo mittānaṃ na dubbhati
           Akuddho sagharaṃ eti          sabhāya paṭinandito
           ñātīnaṃ uttamo hoti         yo mittānaṃ na dubbhati
           sakkatavā sakkato hoti       garu hoti sagāravo
           vaṇṇakittibhato hoti          yo mittānaṃ na dubbhati
           pūjako labhate pūjaṃ           vandako paṭivandanaṃ
           yasokittiñca pappoti         yo mittānaṃ na dubbhati
           aggi yathā pajjalati          devatāva virocati
           siriyā ajjahito hoti        yo mittānaṃ na dubbhati
           gāvo tassa pajāyanti        khette vuttaṃ viruḷhati
           vuttānaṃ phalamasnāti          yo mittānaṃ na dubbhati
           darito pabbatātovā         rukkhato patito naro
           cuto patiṭṭhaṃ labhati           yo mittānaṃ na dubbhati
           viruḷhamūlasantānaṃ            nigoradhamiva māluto
           amittā nappasahanti          yo mittānaṃ na dubbhatīti.
     Tattha bahutabbhakkhoti sulabbhakkho. Sakaṃgharāti sakā gharā
ayameva vā pāṭho. Na dubbhatīti na dussati. Sabbattha pūjito
hotīti idaṃ sīvalivatthunā vaṇṇetabbaṃ. Nāssa corā pasahantīti
pasayhākāraṃ kātuṃ na sakkonti. Idaṃ saṃkiccasāmaṇeravatthunā
dīpetabbaṃ. Nātimaññeti khattiyoti idaṃ jotikaseṭṭhivatthunā
dīpetabbaṃ. Taratīti atikkamati. Sagharaṃ etīti mittadubbo hi
attano gharaṃ āgacchantopi ghaṭṭitacitto kuddhova āgacchati ayaṃ
Akuddho sagharaṃ eti. Paṭinanditoti bahūnaṃ sannipātaṭṭhāne
amittadubbhino guṇakathaṃ kathenti. Tāya so paṭinandito hoti
pamudito. Sakkatvā sakkato hotīti paraṃ sakkatvā sayampi
parehi sakkato hoti. Garu hoti sagāravoti paresu sagāravo
sayampi parehi garuko hoti. Vaṇṇakittibhato hotīti bhatavaṇṇakitti
guṇañceva kittisaddañca ukkhipitvā caranto hotīti attho.
Pūjakoti mittānaṃ pūjako hutvā sayampi   pūjaṃ labhati. Vandakoti
buddhādīnaṃ kalyāṇamittānaṃ vandako punabbhave paṭivandanaṃ labhati.
Yasokittinti issaraniyaparivārañca guṇakittisaddañca pappoti. Imāya
gāthāya cittagahapatino vatthuṃ kathetabbaṃ. Pajjalatīti issariyaparivārena
pajjalati. Siriyā ajjahito hotīti ettha anāthapiṇḍikassa vatthuṃ
kathetabbaṃ. Asnātīti paribhuñjati. Patiṭṭhaṃ labhatīti cullapadumajātakena
dīpetabbaṃ. Viruḷhamūlasantānanti vaḍḍhitamūlapārohaṃ. Amittā
nappasahantīti ettha kulaghare soṇattherassa mātu gehaṃ paviṭṭhacoravatthuṃ
kathetabbaṃ.
     Taṃ sutvā sunando ettakāhi gāthāhi dhammaṃ desentaṃpi
taṃ asañjānitvāva ko nukho ayanti āvāṭakhananaṃ pahāya uṭṭhāya
rathassa samīpaṃ gantavā tattha tañca pasādhanabhaṇḍikañca ubhayaṃ
adisvā punāgantavā taṃ olokento taṃ sañjānitvā tassa pādesu
nipatitvā añjaliṃ paggayha yācanto imaṃ gāthamāha
           ehi taṃ paṭinessāmi         rājaputtaṃ sakaṃ gharaṃ
           Rajjaṃ kārehi bhaddante       kiṃ araññe karissasīti.
Atha naṃ mahāsatto āha
           alaṃ me tena rajjena        ñātakena dhanena vā
           yaṃ me adhammacariyāya         rajjaṃ labbhetha sārathīti.
     Tattha alanti paṭikkhepavacanaṃ
sārathi āha
           puṇṇapattaṃ maṃ lābhehi 1-      rājaputta ito gato
           pitā mātā ca me dajjuṃ      rājaputta tayī gate
           orodhā ca kumārā ca       vesiyānā ca brāhmaṇā
           tepi attamanā dajjuṃ         rājaputta tayī gate
           hatthārohā anīkaṭṭhā        rathikā pattikārakā
           tepi attamanā dajjuṃ 2-      rājaputta tayī gate
           pahūtadhaññā jānapadā         negamā ca samāgatā
           upayānāni me dajjuṃ         rājaputta tayī gateti.
     Tattha puṇṇapattanti tuṭṭhidāyaṃ tuṭṭhidānaṃ. Dajjunti
sattaratanavassaṃ vassantā viya mama ajjhāsayapūraṇaṃ tuṭṭhidāyaṃ
dadeyyunti. Idaṃ so appeva nāma mayi anukampāya gaccheyyāti
cintetvā āha. Vesiyānāti vessā. Upayānānīti paṇṇākārāni.
Taṃ sutvā mahāsatto āha
           pitu mātu cahaṃ catto         raṭṭhassa nigamassa ca
@Footnote: 1 puṇṇapattaṃ palabbhehītipi pāṭho. 2 tepi dajjuṃ patītā metipi pāṭho.
           Atho sabbakumārānaṃ          natthi mayhaṃ sakaṃ gharaṃ
           anuññāto ahaṃ matyā        sañcatto pitarā ahaṃ
           eko araññe pabbajito      na kāme abhipatthayeti.
     Tattha pitu mātu cāti pitarā ca mātarā ca. Cattoti pariccatto.
Itaresupi eseva nayo. Matyāti samma sārathi ahaṃ sattāhaṃ rajjaṃ
paricchinditvā varaṃ gaṇhantiyā mātarā anuññāto nāma.
Sañcattoti suṭṭhucatto. Pabbajitoti pabbajitvā araññe
vasanatthāya nikkhantoti attho.
     Evaṃ mahāsattassa attano guṇe kathentasseva pīti uppajji.
Tato pītivegena udānaṃ udānento āha
           api ataramānānaṃ            phalāsāva samijjhati
           vipakkabrahmacariyosmi         evaṃ jānāhi sārathi
           api ataramānānaṃ            sammadattho vipaccati
           vipakkabrahmacariyosmi         nikkhanto akuto bhayoti.
     Tattha phalāsāvāti ataramānassa mama soḷasahi vassehi samiddhaṃ
ajjhāsayaphalanti dassetuṃ evamāha. Vipakkabrahmacariyosmīti
niṭṭhapattamanoratho. Sammadattho vipaccatīti sammā upāyena kāraṇena
katabbakiccaṃ jhānādibhedaṃ sampajjatīti.
     Sārathi āha
           evaṃ vaggukatho santo        visaṭṭhavacano ca so
           kasmā pitu ca mātu ca        santike na bhaṇī tadāti.
Tattha vaggukathoti madhurakatho sakhilakatho.
Tato mahāsatto āha
           nāhaṃ asandhitā pakkho        na badhiro asotatā
           nāhaṃ ajivhatā mūgo         mā maṃ mūgamadhārayi
           purimaṃ sarāmihaṃ jātiṃ          yattha rajjamakārayiṃ
           kārayitvā tahiṃ rajjaṃ         pāpatthaṃ nirayaṃ bhusaṃ
           vīsatiñceva vassāni          tahiṃ rajjamakārayiṃ
           asītivassasahassāni           nirayamhi apaccasiṃ
           tassa rajjassāhaṃ bhīto        mā maṃ rajjebhisecayuṃ
           tasmā pitu ca mātu ca        santike na bhaṇiṃ tadā
           uccaṅke maṃ nisīditvā        pitā atthānusāsati
           ekaṃ hanatha bandhatha           ekaṃ khārāpatacchakaṃ
           ekaṃ sūlasmiṃ ubbetha         iccassa anusāsati
           tāyāhaṃ pharusaṃ sutvā         vācāyo samudīritā
           amūgo mūgavaṇṇena           apakkho pakkhasammato
           sake muttakarīsasmiṃ           acchāhaṃ saṃparipaluto
           kasirañca parittañca           tañca dukkhena saṃyutaṃ
           komaṃ jīvitamāgamma           veraṃ kayirātha kenaci
           paññāya ca alābhena         dhammassa ca adassanā
           komaṃ jīvitamāgamma           veraṃ kayirātha kenaci
           api ataramānānaṃ            phalāsāva samijjhati
           Vipakkabrahmacariyosmi         evaṃ jānāhi sārathi
           api ataramānānaṃ            sammadattho vipaccati
           vipakkabrahmacariyosmi         nikkhanto akuto bhayoti.
       Tattha asandhitāti sandhīnaṃ abhāvena. Asotatāti sotānaṃ
abhāvena. Ajivhatāti samparivattanajivhāya abhāvena mūgo sohaṃ
na bhavāmi. Yatthāti yāya jātiyā bārāṇasinagareyeva rajjaṃ kāresiṃ.
Pāpatthanti pāpataṃ patitosmīti vadati. Rajajebhisecayunti rajje
abhisecayuṃ. Nisīditvāti nisīdāpetvā. Atthānusāsatīti micchā
atthaṃ anusāsati. Khārāpatacchakanti sattīhi paharitvā khārapatacchakaṃ
karotha. Ubbethāti āropetha āvunatha. Iccassa anusāsatīti
evaṃ assa mahājanassa atthaṃ anusāsati. Tāyāhanti tāyo
vācāyo ahaṃ sutvā. Pakkhasammatoti pakkhasammato pakkhasadiso
ahosiṃ. Acchāhanti acchiṃ ahaṃ vasinti attho. Saṃparipalutoti
saṃparikiṇṇo nimmuggo hutvāti attho. Kasiranti dukkhaṃ.
Parittanti appaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti samma sārathi sace sattānaṃ
jīvitaṃ dukkhampi samānaṃ bahuṃ ciraṭṭhitikaṃ bhaveyya vatteyya
parittañcapi samānaṃ sace sukhaṃ bhaveyya vatteyya idaṃ pana kasirañca
parittañca appañca sakaleneva vaṭṭadukkhena saṃyuttaṃ sannihitaṃ
jātijarāmaraṇasokaparidevadukkhadomanassaupāyāsehi omadditaṃ. Komanti ko
imaṃ. Veranti pāṇātipātādipañcavidhaveraṃ. Kenacīti kenaci kāraṇena.
Kayirāthāti kareyya. Paññāyāti vipassanāpaññāya.
Dhammassāti sotāpattimaggassa adassanena.
     Puna udānagāthā agantukāmatāya thirabhāvadīpanatthaṃ kathesi.
     Taṃ sutvā sunando ayaṃ kumāro evarūpaṃ rajjasiriṃ kuṇapaṃ viya
chaḍḍetvā attano adhiṭṭhānaṃ abhinditvā pabbajissāmīti araññaṃ
paviṭṭho mama iminā dujjīvitena ko attho ahampi tena saddhiṃ
pabbajissāmīti cintetvā gāthamāha
           ahampi pabbajissāmi          rājaputta tavantike
           avahayassu maṃ bhaddante        pabbajjā mama ruccatīti.
     Tattha tavantiketi tava santike. Avhayassūti ehi pabbajāhīti
maṃ pakkosassu.
     Evaṃ tena yācitopi mahāsatto sacāhaṃ idāneva taṃ pabbājessāmi
mātāpitaro ca me idha nāgacchissanti atha nesaṃ parihānī
bhavissati ime assā ca ratho ca pasādhanabhaṇḍañca nassissanti
yakkhena so khādito nukho tena sārathīti garahāpi me uppajjissatīti
cintetvā attano ca garahā mocanatthaṃ mātāpitūnañca vuḍḍhiṃ
sampassamāno asse ca rathañca pasādhanabhaṇḍañca tassa iṇaṃ
katvā dassento gāthamāha
           rathaṃ niyyādayitvāna          anaṇo ehi sārathi
           anaṇassa hi pabbajjā         etaṃ isībhi vaṇṇitanti.
     Tattha etanti etaṃ pabbajjākaraṇaṃ. Isībhi vaṇṇitanti
buddhādīhi isīhi pasaṭṭhaṃ.
     Taṃ sutvā sārathi sace mayi nagaraṃ gate esa aññattha
gaccheyya pitāpissa imaṃ pavuttiṃ sutvā puttaṃ me dassehīti āgato
imaṃ na passeyya rājadaṇḍampi me kareyya tasmā etassa attano
guṇaṃ kathetvā aññattha agamanatthāya paṭiññaṃ gaṇhissāmīti
cintetvā gāthādvayamāha
           yadeva tayāhaṃ vacanaṃ          bhaddamatthu te
           tadeva me tavaṃ vacanaṃ         yācito kātumarahasi
           idheva tāva acchassu         yāva rājānamānaye
           appeva te pitā disvā      pītito sumano siyāti.
     Tattha teti tava bhaddaṃ atthu yaṃ vacanaṃ me te tayā vuttaṃ
ahaṃ taṃ vacanaṃ akaraṃ akariṃ akāsiṃ taṃ eva vacanaṃ tavaṃ me  mayā
yācito kātuṃ arahasīti.
     Tato mahāsatto āha
           karomi te taṃ vacanaṃ          yaṃ maṃ bhaṇasi sārathi
           ahampi daṭṭhukāmosmi         pitaraṃ me idhāgataṃ
           ehi samma nivattassu         kusalaṃ vajjāsi ñātinaṃ
           mātaraṃ pitaraṃ mayhaṃ           vutto vajjāsi vandananti.
     Tattha karomi te tanti karomi te etaṃ vacanaṃ. Ehi samma
nivattassūti samma sārathi tattha gantvā ehi ettova khippameva
nivattassu. Vutto vajjāsīti mayā tavaṃ vutto hutvā putto
vo temiyakumāro tumhākaṃ pāde vandatīti mama vandanaṃ vadeyyāsīti
Attho.
     Iti vatvā mahāsatto suvaṇṇakaddalikkhandhaṃ viya attānaṃ
onamitvā pañcāṅgapatiṭṭhitena bārāṇasīnagarābhimukho mātāpitaro
vanditvā sārathissa sāsanaṃ adāsi.
     So sāsanaṃ gahetvā kumāraṃ padakkhiṇaṃ katvā tassa pāde
vanditvā rathamāruyha bārāṇasīnagarābhimukho pāyāsi.
     Tamatthaṃ pakāsento satthā āha
           tassa pāde gahetvāna       katvā ca naṃ padakkhiṇaṃ
           sārathi rathamāruyha           rājadvāramupāgamīti.
     Tattha tassāti bhikkhave evaṃ vutto so sārathi tassa kumārassa
pādesu gahetvā taṃ padakkhiṇaṃ katvā rathamāruyha rājadvāraṃ
upāgamīti attho.
     Tasmiṃ khaṇe candadevī sīhapañjaraṃ vivaritvā kā nuno me
puttassa pavuttīti sārathissa āgamanaṃ olokentī taṃ ekakaṃ āgacchantaṃ
disvā bhijjamānahadayā viya paridevi.
     Tamatthaṃ pakāsento satthā āha
           suññaṃ mātā rathaṃ disvā       ekaṃ sārathimāgataṃ
           assupuṇṇehi nettehi        rodantī naṃ udikkhati
           ayaṃ so sārathi eti         nihantvā mama atrajaṃ
           nihato nūna me putto        paṭhabyā bhūmivaḍḍhano
           amitatā nūna nandanti         pītitā nūna verino
           Āgataṃ sārathiṃ disvā         nihantvā mama atrajaṃ
           suññaṃ mātā rathaṃ disvā       ekaṃ sārathimāgataṃ
           assupuṇṇehi nettehi        rodantī naṃ paripucchati
           kinnu mūgo kinnu pakkho       kinnu so vilapī tadā
           nihaññamāno bhūmiyā          taṃ me akkhāhi sārathi
           kathaṃ hatthehi pādehi         mūgo pakkho vivaṭṭayi
           nihaññamāno bhūmiyā          taṃ me akkhāhi pucchitoti.
     Tattha  mātāti temiyakumārassa mātā. Paṭhabyā bhūmivaḍḍhanoti
so mama putto bhūmivaḍḍhano paṭhaviyaṃ nūna nihato. Rodantī naṃ
paripucchatīti rathaṃ ekamante ṭhapetvā mahātalaṃ āruyha taṃ vanditvā
ekamantaṃ ṭhitaṃ sārathiṃ paripucchati. Kinnūti kinnu so mama putto
mūgo ceva pakkho ca bhavati. Tadāti yadā naṃ tavaṃ kāsuyā
pakkhipitvā kuddālapiṭṭhena matthakaṃ paharasi tadā. Nihaññamāno
bhūmiyāti tayā bhūmiyaṃ nihaññamāno kinnu so vilapī. Taṃ me akkhāhīti
taṃ sabbaṃ aparihāpetvā me akkhāhi. Vivaṭṭayīti apehi
sārathi mā maṃ mārehīti kathaṃ hatthe pāde ca phandanto taṃ
anuvadati.
     Atha naṃ sārathi āha
           akkheyyante ahaṃ ayye      dajjāsi abhayaṃ mama
           yaṃ me sutaṃ vā diṭṭhaṃ vā      rājaputtassa santiketi.
     Tattha dajjāsīti sace abhayaṃ dadeyyāsi. Idaṃ so sacāhaṃ
Tava putto neva mūgo na pakkho na badhiro madhurakatho dhammakathikoti
vakkhāmi atha kasmā taṃ mama puttaṃ aggahetvā āgatosīti rājā
me kuddho rājadaṇḍaṃpi kareyya abhayaṃ tāva yācāmīti cintetvā āha
     atha naṃ candadevī āha
           abhayaṃ samma te dammi         abhīto bhaṇa sārathi
           yante sutaṃ vā diṭṭhaṃ vā      rājaputtassa santiketi.
     Tato sārathi āha
           na so mūgo na so pakkho     visaṭṭhavacano ca so
           rajjassa kira so bhīto        akarā ālaye bahū
           purimaṃ sarati so jātiṃ         yattha rajjamakārayi
           kārayitvā tahiṃ rajjaṃ         pāpatthaṃ nirayaṃ bhusaṃ
           vīsati ceva vassāni          tahiṃ rajjamakārayi
           asītivassasahassāni           nirayamhi apacci so
           tassa rajjassa so bhīto       mā maṃ rajjebhisecayuṃ
           tasmā pitu ca mātu ca        santike na bhaṇī tadā
           aṅgapaccaṅgasampanno         ārohapariṇāhavā
           visaṭṭhavacano pañño          magge saggassa tiṭṭhati
           sace tavaṃ daṭṭhukāmāsi        rājaputtaṃ tavatrajaṃ
           ehi taṃ pāpayissāmi         yattha sammati temiyoti.
     Tattha visaṭṭhavacanoti apalibuddhakatho. Akarā ālaye bahūti
tumhākaṃ vañcanāni bahūni akāsi. Paññoti paññavā. Sace
Tavanti rājānaṃ dhuraṃ katvā ubhopi te evamāha. Yattha sammatīti
yattha tava putto mayā  gahitapaṭiñño hutvā acchati tattha taṃ
pāpayissāmi papañcaṃ akatvā lahuṃ gantuṃ vaṭaṭatīti āha.
     Temiyakumāro pana sārathiṃ pesetvā pabbajitukāmo hutvā
jāto. Atha sakko tassa manaṃ ñatvā vissukammaṃ pesesi
tāta vissukamma temiyakumāro pabbajitukāmo tassa paṇṇasālañca
pabbajitaparikkhārañca māpetvā ehīti. So sādhūti  sampaṭicchitvā
saggato otaritvā tiyojanike vanasaṇḍe assamaṃ māpetvā
rattiṭṭhānadivāṭṭhānāni ca pokkharaṇīāvāṭañca māpetvā
akālaphalarukkhasampannaṃ katvā paṇṇasālāya samīpe catuvīsatihatthappamāṇaṃ caṅkamaṃ
māpetvā antocaṅkame phalikavaṇṇaṃ vālukaṃ okīritvā sabbe ca
pabbajitaparikkhārāni gahetvā pabbajantūti bhittiyaṃ akkharāni likhitvā
assamapade migapakkhino palāpetvā sakaṭṭhānameva gato. Tasmiṃ khaṇe
mahāsatto taṃ disvā akkharāni vācetvā sakkadattiyabhāvaṃ ñatvā
paṇṇasālaṃ pavisitvā sakavatthāni apanetvā rattavākacīraṃ  nivāsetvā
ekaṃ pārupetvā ajinacammaṃ ekaṃsaṃ katvā jaṭāmaṇḍalaṃ bandhitvā
kājaṃ aṃse katvā kattaradaṇḍaṃ ādāya parṇasālato nikkhamitvā
pabbajitasiriṃ samuṭṭhahanto aparāparaṃ caṅkamitvā aho sukhaṃ paramasukhaṃ
pabbajjā me adhigatāti udānaṃ udānetvā paṇṇasālaṃ pavisitvā
kaṭṭhattharake nisinno pañcābhiññāyo ca aṭṭhasamāpattiyo ca
Nibbattetvā sāyaṇhasamaye paṇṇasālato nikkhamitvā caṅkamakoṭiyaṃ
ṭhitakārarukkhato paṇṇāni gahetvā sakkadattiyabhājanena aloṇakena
atakkena niddhūpanena uṇhodakena sedetvā amataṃ paribhuñjanto
viya paribhuñjitvā cattāro brahmavihāre bhāvento tattha vāsaṃ
kappesi.
     Kāsikarājāpi sunandasārathissa vacanaṃ sutvā mahāsenāguttaṃ
pakkosāpetvā taramānarūpo gamanaparivacchaṃ kāretukāmo āha
           yojayantu rathe asse        kacchaṃ nāge nibandhatha
           uddhariyantu saṃkhapaṇḍavā        nadantu ekapokkharā
           nadantu bherisannaddhā         vaggū nadantu dundubhi
           negamā ca maṃ anventu       gacchaṃ puttanivādako
           orodhā ca kumārā ca       vesiyānā ca brāhmaṇā
           khippaṃ yānāni yojentu       gacchaṃ puttanivādako
           hatthārohā anīkaṭṭhā        rathikā pattikārakā
           khippaṃ yānāni yojentu       gacchaṃ puttanivādakoti.
           Samāgatā jānapadā          negamā ca samāgatā
           khippaṃ yānāni yojentu       gacchaṃ puttanivādakoti.
     Tattha uddhariyantūti nādaṃ muñcantu. Nadantūti vajjantu.
Ekapokkharāti ekamukhā bheriyo. Sannaddhāti suṭṭhu sannaddhā.
Vaggūti madhurasarā. Gacchanti gacchissāmi. Puttanivādakoti puttassa
nivādako ovādako hutvā gacchāmi. Taṃ ovaditvā mama vacanaṃ
Gāhāpetvā tattheva naṃ ratanarāsimhi ṭhapetvā abhisiñcitvā ānetuṃ
gacchāmīti adhippāyenevamāha. Negamāti kuṭumbikajanā. Samāgatāti
sannipatitā hutvā maṃ anventu.
     Evaṃ raññā āṇattā sārathino asse yojetvā rathe
rājadvāre ṭhapetvā rañño ārocesuṃ.
     Tamatthaṃ pakāsento satthā āha
           asse ca sārathī yutte       sindhave sīghabāhane
           rājadvāraṃ upāgañchuṃ         yuttā dve ime hayāti.
     Tattha sindhaveti sindhavajātike asse. Sīghabāhaneti javanasampanne
asse ādāya. Sārathīti sārathino. Yutteti rathesu yojite.
Upāgañchunti te rathesu yutte asse ādāya āgamiṃsu āgantvā
ca pana yuttā dve ime hayāti ārocesuṃ.
     Tato rājā āha
           thūlā javena hāyanti         kīsā hāyanti thāmasā
           kīse thūle vivajjitvā        saṃsaṭṭhā yojitā hayāti.
     Tattha saṃsaṭṭhāti evarūpe asse mā gaṇhathāti āha.
Kīse thūle vivajjitvāti kīse thūle asse mā gaṇhathāti.
Saṃsaṭṭhā yojitā hayāti vayena ca vaṇṇena ca javena ca balena
ca sadisā assā yojitāti attho.
     Atha rājā puttassa santikaṃ gacchanto cattāro vaṇṇe
aṭṭhārasaseniyo sabbañca balanikāyaṃ sannipātesi. Tassa
Sannipātentasseva tayo divasā atikkantā. Atha catutthe divase kāsikarājā
senāya saddhiṃ nagarato nikkhamitvā gahetabbayuttakaṃ dhanaṃ gāhāpetvā
tassa assamaṃ patvā puttena saha paṭinandito paṭisanthāraṃ akāsi.
     Tamatthaṃ pakāsento satthā āha
           tato rājā taramāno        yuttamāruyha sindhavaṃ
           itthāgāraṃ ajjhabhāsi         sabbā va anuyātha maṃ
           bālavījanimuṇhisaṃ             khaggaṃ chattañca paṇḍaraṃ
           upādī rathamāruyha           suvaṇṇehi alaṅkatā
           tato ca rājā pāyāsi       purakkhitvāna sārathiṃ
           khippameva upāgañchi          yattha sammati temiyo
           tañca disvāna āyantaṃ        jalantamiva tejasā
           khaggasaṃghaparibyuḷhaṃ            temiyo etadabravi
           kacci nu tāta kusalaṃ          kacci tāta anāmayaṃ
           kacci te rājakaññāyo       arogā mayha mātaroti.
Rājā āha
           kusalañceva me putta         atho putta anāmayaṃ
           sabbā (ca) me rājakaññāyo  arogā tuyha mātaroti.
Atha naṃ bodhisatto āha
           kacci amajjapo tāta         kacci te suramappiyaṃ
           kacci sacce ca dhamme ca      dāne te ramatī manoti.
Atha naṃ rājā āha
           Amajjapo cāhaṃ putta         atho me suramappiyaṃ
           atho sacce ca dhamme ca      dāne me ramatī manoti.
Mahāsatto āha
           kacci arogaṃ yogante 1-     kacci vahati bāhanaṃ
           kacci te bayādhiyo natthi      sarīrassupatāpiyāti.
Rājā āha
           atho arogaṃ yogaṃ me        atho vahati bāhanaṃ
           atho me bayādhiyo natthi      sarīrassupatāpiyāti.
Mahāsatto āha
           kacci antā ca te phitā      majjhe ca bahalā tava
           koṭṭhāgārañca kosañca       kacci te paṭisaṇṭhitanti.
Rājā āha
           atho antā ca me phitā      majjhe ca bahalā mama
           koṭṭhāgārañca kosañca       sabbaṃ me paṭisaṇṭhitanti.
Mahāsatto āha
           svāgatante mahārāja        atho te adurāgataṃ
           patiṭṭhāpentu pallaṅkaṃ        yattha rājā nisakkatīti.
     Tattha upādī rathamāruyhāti suvaṇṇapādukā ca rathaṃ āruyha.
Ime tayo pade puttassa tattheva abhisekakaraṇatthāya pañcarājakakudhabhaṇḍāni
gaṇhathāti āṇāpento rājā āha. Suvaṇṇehi
@Footnote: 1 yogganatipipāṭho.
Alaṅkatāti pādukaṃ sandhāyāha. Upāgañchīti upāgato ahosi.
Kāya velāya. Mahāsattassa kārapaṇṇāni pacitvā nibbāpentassa
nisinnavelāya. Jalantamiva tejasāti rājatejena jalantaṃ viya.
Khaggasaṃghaparibyuḷhanti kathāphāsukena amaccasaṃghena parivutaṃ. Etadabravīti
kāsikarājānaṃ bahi khandhāvāraṃ nivāsāpetvā padasā va
paṇṇasālaṃ āgantvā taṃ vantitvā nisinnaṃ paṭisanthāraṃ karonto
etaṃ vacanaṃ abravi. Kusalaṃ anāmayanti ubhayenapi padena ārogayameva
pucchati. Kacci amajjapo tātāti kaccisi amajjapo majjaṃ
napivasīti taṃ pucchi. Appamajjotipi pāṭho. Kusalakammesu
nappamajjasīti attho. Suramappiyanti surāpānaṃ te appiyaṃ.
Suramappiyātipi pāṭho. Surā te appiyāti attho. Dhammeti dasavidhe
rājadhamme. Yoganti yogesu yuñjitabbaṃ assagoṇādikaṃ. Kacci
vahatīti kacci arogaṃ hutvā vahati. Bāhananti hatthiādikaṃ sabbaṃ
bāhanaṃ. Sarīrassupatāpiyāti sarīrassa upatāpiyā. Antāti
paccantajanapadā. Phitāti iddhā subhikkhā gāḷhavāsā. Majjhe
cāti raṭṭhamajjhe. Bahalāti gāmanigamā ghanavāsā. Paṭisaṇṭhitanti
paṭicchāditaṃ suguttaṃ paripuṇṇaṃ vā. Nisakkatīti yasmiṃ pallaṅke
rājā nisīdissati taṃ paññāpentūti vadati. Rājā mahāsattassa
gāravena pallaṅke na nisīdi.
     Atha mahāsatto sace pallaṅke na nisīdati paṇṇasantharaṃ
paññāpetvā dethāti vatvā tasmiṃ paññatte nisīdanatthāya rājānaṃ
Nimantento gāthamāha
            idheva te nisinnassu 1-    niyate paṇṇasanthare
            etto udakamādāya       pāde pakkhālayassu teti.
     Tattha niyateti susaṇṭhite. Ettoti paribhogaudakaṃ dassento
āha.
     Rājā mahāsattassa gāravena paṇṇasantharepi anisīditvā bhūmiyaṃ
nisīdi. Mahāsatto sālaṃ pavisitvā taṃ paṇṇakaṃ nīharitvā rājānaṃ
tena nimantento gāthamāha
            idampi paṇṇakaṃ mayhaṃ        randaṃ 2- rāja aloṇakaṃ
            paribhuñja mahārāja         pāhuno mesi āgatoti.
Atha naṃ rājā āha
            na cāhaṃ paṇṇakaṃ bhuñje      na hetaṃ mayha bhojanaṃ
            sālīnaṃ odanaṃ bhuñje       sucimaṃsupasecananti.
     Tattha na cāhanti vuttapaṭikkhepavacanaṃ.
     Paṭikkhipitvā ca pana rājā attano bhojanaṃ vaṇṇetvā
tasmiṃ gāravena thokaṃ paṇṇakaṃ hatthatale ṭhapetvā tāta tavaṃ evarūpaṃ
bhojanaṃ bhuñjasīti āha. Āma mahārājāti. Rājā puttena
saddhiṃ piyakathaṃ kathento nisīdi.
     Tasmiṃ khaṇe candadevī orodhagaṇaparivutā āgantvā piyaputtassa
pādesu gahetvā vanditvā roditvā assupuṇṇehi nettehi
@Footnote: 1. nisīdassūtipipāṭho . 2. randhantipipāṭho.
Ekamantaṃ nisīdi. Atha naṃ rājā bhadde tava puttassa bhojanaṃ
passāhīti vatvā thokaṃ paṇṇakaṃ tassā hatthe ṭhapetvā sesitthīnampi
thokaṃ thokaṃ adāsi. Tā sabbāpi itthiyo evarūpaṃ nāma
bhojanaṃ bhuñjasi sāmīti vatvā taṃ gahetvā attano attano sīse katvā
atidukkaraṃ karosi sāmīti vatvā namassamānā nisīdiṃsu. Atha
naṃ rājā tāta idaṃ mayhaṃ acchariyaṃ hutvā upaṭṭhātīti vatvā
gāthamāha
            accherakaṃ maṃ paṭibhāti       ekakampi rahogataṃ
            īdisaṃ bhuñjamānānaṃ         kena vaṇṇo pasīdatīti.
     Tattha ekakanti tāta taṃ ekakampi rahogataṃ iminā bhojanena
yāpentaṃ dasvā mama acchariyaṃ upaṭṭhāti. Īdisanti evarūpaṃ aloṇakaṃ
atakkaṃ niddhūpanaṃ udakena seditaṃ bhojanaṃ bhuñjamānānaṃ kena
kāraṇena vaṇṇo pasīdatīti taṃ pucchi.
     Athassa so ācikkhanto āha
            eko rāja nipajjāmi      niyate paṇṇasanthare
            tāya me ekaseyyāya     rāja vaṇṇo pasīdati
            na ca nettiṃ sabandhā me    rājarakkhā upaṭṭhitā
            tāya me ekaseyyāya     rāja vaṇṇo pasīdati
            atītaṃ nānusocāmi         nappajappāmanāgataṃ
            paccuppannena yāpemi      tena vaṇṇo pasīdati
            anāgatappajappāya         atītassānusocanā
            Etena bālā sussanti     naḷo va harito lutoti.
     Tattha nettiṃ sabandhāti khaggabandhā. Rājarakkhāti rājānaṃ
rakkhitā. Nappajappāmīti na patthemi. Haritoti haritavaṇṇo.
Lutoti  luñcitvā ātape khittanaḷo viya.
     Atha rājā idheva naṃ abhisiñcitvā ādāya nagaraṃ gamissāmīti
cintetvā rajjena nimantento āha
            hatthānīkaṃ rathānīkaṃ         asse pattiñca cammino
            nivesanāni rammāni        ahaṃ putta dadāmi te
            iṭṭhāgārañca 1- te dammi  sabbālaṅkārabhūsitaṃ
            tāsu putta paṭipajjassu      tavaṃ no rājā bhavissasi
            kusalā naccagītassa         susikkhitā caturitthiyo
            kāme taṃ ramayissanti       kiṃ araññe karissasi
            paṭirājūhi te kaññā       ānayissaṃ alaṅkatā
            tāsu putte janetvāna     atha pacchā pabbajissasi
            yuvā ca daharo cāpi       paṭhamuppattito susū
            rajjaṃ kārehi bhaddante     kiṃ araññe karissasīti.
     Tattha hatthānīkanti dasahatthito paṭṭhāya adhipatikatā hatthānīkaṃ
nāma tathā rathānīkaṃ nāma. Camminoti cammabandhe surayodhe.
Kusalāti chekā. Susikkhitāti aññesupi itthikiccesu susikkhitā.
Caturitthiyoti caturā vilāsā itthiyo athavā caturā nāgarā itthiyo
@Footnote: 1. itthāgārantiyuttataraṃ.
Athavā caturā nāma nāṭakitthiyo. Paṭirājūhi kaññāti putta
aññehi rājūhi aññāpi rājakaññāyo tuyhaṃ ānayissaṃ. Yuvāti
yobbanappatto. Daharoti taruṇo. Paṭhamuppattitoti paṭhamavayena
uppattito samuggato. Susūti atitaruṇo kāḷakesoti attho.
     Ito paṭṭhāya mahāsattassa dhammakathā nāma hoti.
     So rañño dhammaṃ kathento āha
            yuvā care brahmacariyaṃ      brahmacārī yuvā siyā
            daharassa hi pabbajjā       etaṃ isībhi vaṇṇitaṃ
            yuvā care brahmacariyaṃ      brahmacārī yuvā siyā
            brahmacariyaṃ carissāmi       nāhaṃ rajjenamatthiko
            passāmi vohaṃ daharaṃ        ammatāta vadannaraṃ
            kicchāladdhaṃ piyaṃ puttaṃ       apatvāva jaraṃ mataṃ
            passāmi vohaṃ dahariṃ        kumāriñcārudassaniṃ
            navavaṅsakalīraṃ va           paluttaṃ jīvitakkhayaṃ
            daharāpi hi mīyanti         narā ca atha nāriyo
            tattha ko vissase poso    daharomhīti jīvite
            yassa ratyādhivāsena       āyuṃ appataraṃ siyā
            appodakeva macchānaṃ       kinnu komārikaṃ tahiṃ
            niccamabbhāhato loko      niccañca parivārito
            amoghāsu vajjantīsu        kiṃ maṃ rajjebhisiñcasīti.
Rājā āha
            Kenamabbhāhato loko      kena ca parivārito
            kāyo amoghā gacchanti     taṃ me akkhāhi pucchitoti.
Mahāsatto āha
            maccumabbhāhato loko      jarāya parivārito
            ratyā amoghā gacchanti     evaṃ jānāhi khattiya
            yathāpi tante vitante      yaṃ yaṃ devo pavuyhati
            appakaṃ hoti vetabbaṃ       evaṃ maccāna jīvitaṃ
            yathā vārivaho pūro       gacchaṃ na parivattati
            evamāyu manussānaṃ        gacchaṃ na parivattati
            yathā vārivaho pūro       vahe rukkhe pakulaje
            evaṃ jarāya maraṇena       vuyhante sabbapāṇinoti.
     Tattha brahmacārī yuvā siyāti brahmacariyaṃ caranto yuvā eva
siyā. Isībhi vaṇṇitanti buddhādīhi isīhi pasaṭṭhaṃ thomitaṃ.
Rajjenamatthikoti rajjena atthiko na homi. Ammatāta vadannaranti
ammatātāti vadantaṃ naraṃ. Paluttanti maccunā luñcitvā gahitaṃ.
Yassa ratyādhivāsenāti mahārāja yassa kumārassa mātu kucchimhi
paṭisandhigahaṇakālato paṭṭhāya rattindivātikkamena appataraṃ āyuṃ hoti.
Komārikaṃ tahinti tasmiṃ vaye taruṇabhāvo kiṃ karissati. Kenamabbhāhatoti
kena abbhāhato ayaṃ loko. Imaṃ rājā saṃkhittena bhāsitassa
atthaṃ ajānanto pucchi. Ratyāti rattiyo. Tāta imesaṃ sattānaṃ
āyuñca vaṇṇañca balañca khepentiyo va gacchantīti amoghā
Gacchanti nāmāti veditabbaṃ. Yaṃ yaṃ devo pavuyhatīti tasmiṃ vitante
yaṃ yaṃ sesaṃ vetabbaṃ taṃ taṃ purato yathā appakaṃ hoti evaṃ sattānaṃ
jīvitaṃ. Na parivattatīti tasmiṃ khaṇe gataṃ gatameva hoti taṃ na
upari vattati. Vahe rukkhe pakulaje ti upakulaje rukkhe vaheyya.
     Rājā mahāsattassa dhammakathaṃ sutvā gharāvāsena anukkaṇṭhito
pabbajitukāmo hutvā ahaṃ puna nagaraṃ na gamissāmi idheva
pabbajissāmi sace pana me putto nagaraṃ gaccheyya setacchattamassa
dadeyyanti taṃ vīmaṃsituṃ puna rajjena nimantento āha
            hatthānīkaṃ rathānīkaṃ         asse pattiñca cammino
            nivesanāni rammāni        ahaṃ putta dadāmi te
            itthāgārañca te dammi     sabbālaṅkārabhūsitaṃ
            tāsu putta paṭipajjassu      tvaṃ no rājā bhavissasi
            kusalā naccagītassa         susikkhitā caturitthiyo
            kāme taṃ ramayissanti       kiṃ araññe karissasi
            paṭirājūhi te kaññā       ānayissaṃ alaṅkatā
            tāsu putte janetvāna     atha pacchā pabbajissasi
            koṭṭhāgārañca kosañca     bāhanāni balāni ca
            nivesanāni rammāni        ahaṃ putta dadāmi te
            gomaṇḍalaparibyuḷho        dāsīsaṃghapurakkhito
            rajjaṃ kārehi bhaddante     kiṃ araññe karissasīti
     tattha gomaṇḍalaparibyuḷhoti subhaggīnaṃ rājakaññānaṃ
Maṇḍalena purakkhito.
     Atha mahāsatto rajjena anatthikabhāvaṃ pakāsento āha
            kiṃ maṃ dhanena jiyyetha       kiṃ bhariyāya marissati
            kiṃ yobbanena jiṇṇena      yaṃ jarāyābhibhuyyate
            tattha kā nandi kā khiḍḍā   kā rati kā dhanesinā
            kiṃ me puttehi dārehi     rāja muttosmi bandhanā
            yohaṃ evaṃ pajānāmi       maccu me nappamajjati
            antakenādhipannassa        kā rati kā dhanesinā
            phalānamiva pakkānaṃ         niccaṃ pattanato bhayaṃ
            evaṃ jātānamaccānaṃ       niccaṃ maraṇato bhayaṃ
            sāyameke na dissanti      pāto diṭṭhā bahū janā
            pāto eke na dissanti    sāyaṃ diṭṭhā bahū janā
            na tattha hatthīnaṃ bhūmi        na rathānaṃ na pattiyā
            na cāpi mantayuddhena       sakkā jetuṃ dhanena vā
            khattiye brāhmaṇe vesse  sudde caṇḍālapukkuse
            na kiñci parivajjeti        sabbamevābhimaddati
            ajjeva kiccamātappaṃ       ko jaññā maraṇaṃ suve
            na hi no saṅgarantena      mahāsenena maccunā
            corā dhanassa patthenti     rāja muttosmi bandhanā
            ehi rāja nivattassu       nāhaṃ rajjena matthikoti.
Tattha jiyyethāti mahārāja kiṃ tvaṃ maṃ dhanena nimantesiyaṃ
Jiyyetha khayaṃ gaccheyya dhanaṃ vā purisaṃ cajeti puriso vā dhanaṃ
cajitvā gacchati sabbaṃpi khayagāmimeva hoti kiṃ maṃ tena nimantesi.
Kiṃ bhariyāya marissatīti yā pana mayi ṭhiteyeva marissati ahaṃpi tāya
ṭhitāya marissāmi tāya kiṃ karissasi. Jiṇṇenāti jarāya anuparitena
anubhūtena. Tatthāti tasmiṃ evaṃ jarāmaraṇadhamme lokasannivāse.
Kā nandīti kā nāma tuṭṭhi. Kā khiḍḍāti kā nāma kīḷā.
Kā ratīti kā pañcakāmaguṇarati. Bandhanāti kāmabandhanā
taṇhābandhanā vā ahaṃ muttosmi mahārājāti jhānena vikkhambhitattā
evamāha. Maccu meti maccu me mayi. Nappamajjatīti
niccaṃ mama vadhāya appamattoyevāti attho. Yohanti yo ahaṃ
evaṃ jānāmi. Antakenādhipannassāti tassa mama antakena adhipannassa
avaṭṭhitassa kā nāma rati kā dhanesināti. Niccanti kalalakālato
paṭṭhāya sabbadā maraṇato bhayameva uppajjati. Ātappanti
kusalaviriyaṃ. Kiccanti kattabbaṃ. Ko jaññā maraṇaṃ suveti suve
vā parasuve vā maraṇaṃ vā jīvitaṃ vāti ko jāneyya. Saṅgaranti
saṃketaṃ. Mahāsenenāti pañcavīsatimahābhayadavattiṃsakammakaraṇa-
channavuttirogādivasena puthusenena. Corā dhanassa patthentīti dhanassa
atthāya jīvitaṃ cajantā corā dhanassa patthenti nāma. Rāja
muttosmīti samahārāja ahaṃ dhanapatthanasaṃkhātā bandhanā muttosmi na
me dhanenatthoti. Nivattassūti mama vacanena sammā nivattassu kiṃ
rajjaṃ pahāya nekkhammaṃ paṭisaraṇaṃ katvā pabbajassu yaṃ pana
Cintesi imaṃ rajje patiṭṭhapessāmīti taṃ mā cintayi nāhaṃ rajjenamatthikoti.
      Iti mahāsattassa dhammadesanā yathānusandhi nāma matthakaṃ
pattā.
      Taṃ sutvā rājānañca candadeviñca ādiṃ katvā soḷasasahassā
orodhā ca amaccādayo ca tasmiṃ samaye pabbajitukāmā ahesuṃ.
Atha rājā nagare bheriñcārāpesi ye ye mama puttassa santike
pabbajituṃ icchanti tete pabbajantūti. Sabbesañca
suvaṇṇakoṭṭhāgārādīnaṃ dvārāni vivarāpetvā asukaṭṭhāne ca asukaṭṭhāne
ca mahānidhikumbhāni atthi tāni atthikā gaṇhantūti suvaṇṇapatte likhāpetvā
mahātalathambhe bandhāpesi. Nagarāpi yathāpasāritāneva āpaṇāni
vivaṭṭadavārāneva gehāni pahāya rañño santikaṃ agamaṃsu.
Rājā mahājanena saddhiṃ mahāsattassa santike pabbaji. Sakkadattiyaṃ
tiyojanikaṃ assamapadaṃ paripuṇṇaṃ ahosi. Mahāsatto paṇṇasālāyo
vicāretvā majjhaṭṭhāne paṇṇasālāyo itthīnaṃ dāpesi.
Kiṃ kāraṇāti. Bhīrukajātikā etāti. Āvajjetvā bahi
paṇṇasālāyo purisānaṃ dāpesi. Sabbepi vissukammunā māpitesu
phaladhararukkhesu uposathikakāle bhūmiyaṃ patitāni phalāni gahetvā
paribhuñjitvā samaṇadhammaṃ karonti. Tesu yo kāmavitakkaṃ vā
bayāpādavitakkaṃvā vihiṃsāvitakkaṃvā vitakketi tassa manaṃ ñatvā
mahāsatto ākāse nisīditvā dhammaṃ desesi. Taṃ sutvā sabbepi te
Khippameva pañcābhiññā ca samāpattiyo ca nibbattenti.
      Tadā eko sāmantarājā kāsikarājā kira pabbajitoti sutvā
bārāṇasiyaṃ rajjaṃ gaṇhissāmīti nagarā nikkhamitvā bārāṇasiṃ patvā
nagaraṃ pavisitvā alaṅkatanagaraṃ disvā rājanivesanaṃ āruyha sattavidhaṃ
vararatanaṃ oloketvā imaṃ dhanaṃ nissāya ekena bhayena bhavitabbanti
cintetvā surāsoṇḍe pakkosāpetvā ambho surāsoṇḍā
tumhākaṃ sāmikassa rañño idha nagare bhayaṃ uppannaṃ atthīti pucchi.
Natthi devāti. Kiṃ kāraṇāti pucchi. Deva amhākaṃ rājaputto
temiyakumāro bārāṇasiyaṃ rajjaṃ kiṃ karissāmīti amūgopi mūgo viya
hutvā imamhā nagarā nikkhamitvā vanaṃ pavisitvā isipabbajjaṃ
pabbaji tena kāraṇena amhākaṃ rājāpi mahājanehi saddhiṃ imamhā
nagarā nikkhamitvā temiyakumārassa santikaṃ gantavā pabbajitoti
ārocesuṃ. Tātā tumhākaṃ rājā katarena davārena nikkhantoti
pucchitvā pācīnadvārena nikkhantoti vutte teneva dvārena nikkhamitvā
nadītīrena pāyāsi. Tassāgamanaṃ ñatvā mahāsatto paccuggamanaṃ
katvā ākāse nisīditvā tassa dhammaṃ desesi. So rājā
parisāya saddhiṃ dhammaṃ sutvā tassa santike pabbaji. Evaṃ
aparopi aparopīti evaṃ aññepi rājāno tīṇi rajjāni chaḍḍetvā
tatheva pabbajiṃsu. Mahanto samāgamo ahosi. Hatthīpi araññahatthī
jātā assāpi araññaassā jātā ahesuṃ. Rathāpi araññeyeva
nassiṃsu. Bhaṇḍakahāpaṇe assamapade bālukaṃ katvā vikīriṃsu.
Sabbepi tattheva te aṭṭhasamāpattiyo nibbattetvā jīvitapariyosāne
brahmalokaparāyanā ahesuṃ. Tiracchānagatā hatthiassāpi isigaṇesu
cittaṃ pasādetvā chasu kāmā vacaradevalokesu nibbattiṃsu.
      Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā na bhikkhave idāneva
pubbepi ahaṃ rajjaṃ pahāya nikkhantoyevāti vatvā saccāni
pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi. Tadā chatte adhivatthā devatā
uppalavaṇṇā ahosi. Sārathi sāriputto ahosi. Sakko
anuruddho ahosi. Mātāpitaro mahārājakulāni ahesuṃ. Sesaparisā
buddhaparisā ahesuṃ. Mūgapakkhapaṇḍito pana ahameva sammāsambuddhoti.
                    Temiyajātakaṃ niṭṭhitaṃ.
                     ------------



             The Pali Atthakatha in Roman Book 43 page 1-52. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=43&A=1              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=43&A=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=28&i=394              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=28&A=2607              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=28&A=3157              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=28&A=3157              Contents of The Tipitaka Volume 28 http://84000.org/tipitaka/read/?index_28

previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]