บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๙

หน้าที่ ๒๗๓.

อุสภวารณาทีนํ วิย สุวณฺณปทุมกณฺณิกสทิเส โกเส โอหิตํ ปฏิจฺฉนฺนํ วตฺถคุยฺหํ อสฺสาติ โกโสหิตวตฺถคุโยฺห. วตฺถคุยฺหนฺติ วตฺเถน คูหิตพฺพํ องฺคชาตํ วุจฺจติ. (๑๐) สุวณฺณวณฺโณติ ชาติหิงฺคุลเกน มชฺชิตฺวา ทีปิทาฐาย ^๑- ฆํสิตฺวา เครุกปริกมฺมํ กตฺวา ฐปิตฆนสุวณฺณรูปกสทิโสติ อตฺโถ. เอเตนสฺส ฆนสินิทฺธสณฺหสรีรตํ ทสฺเสตฺวา ฉวิวณฺณทสฺสนตฺถํ กญฺจนสนฺนิภตฺตโจติ วุตฺตํ, ปุริมสฺส วา เววจนเมว เอตํ. (๑๑) รโชชลฺลนฺติ รโช วา มลํ วา. น อุปลิมฺปตีติ น ลคฺคติ, ปทุมปณฺณโต ^๒- อุทกพินฺทุ วิย วิวฏฺฏติ. หตฺถโธวนปาทโธวนาทีนิ ปน อุตุคหณตฺถาย เจว ทายกานํ ปุญฺญผลตฺถาย จ พุทฺธา กโรนฺติ, วตฺตสีเสนาปิ จ กโรนฺติเยว. เสนาสนํ ปวิสนฺเตน หิ ภิกฺขุนา ปาเท โธวิตฺวา ปวิสิตพฺพนฺติ วุตฺตเมตํ. ^๓- (๑๒) อุทฺธคฺคโลโมติ อาวฏฺฏปริโยสาเน อุทฺธคฺคานิ หุตฺวา มุขโสภํ โอโลกยมานานิ ^๔- วิย ฐิตานิ โลมานิ อสฺสาติ อุทฺธคฺคโลโม. (๑๔) พฺรหฺมุชุคตฺโตติ พฺรหฺมา วิย อุชุคตฺโต, อุชุเมว อุคฺคตทีฆสรีโร. เยภุยฺเยน หิ สตฺตา ขนฺเธ กฏิยํ ชานูสูติ ตีสุ ฐาเนสุ นมนฺติ. เต กฏิยํ นมนฺตา ปจฺฉโต นมนฺติ, อิตเรสุ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปุรโต. ทีฆสรีรา ปเนเก ปสฺสวงฺกา โหนฺติ, เอเก มุขํ อุนฺนาเมตฺวา นกฺขตฺตานิ คณยนฺตา วิย จรนฺติ, เอเก อปฺปมํสโลหิตา สูลสทิสา โหนฺติ, ปเวธมานา คจฺฉนฺติ. ตถาคโต ปน อุชุเมว อุคฺคนฺตฺวา ทีฆปฺปมาโณ เทวนคเร อุสฺสิตสุวณฺณโตรณํ วิย โหติ. (๑๕) สตฺตุสฺสโทติ เทฺว หตฺถปิฏฺฐิโย เทฺว ปาทปิฏฺฐิโย เทฺว อํสกูฏานิ ขนฺโธติ อิเมสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ ปริปุณฺณมํสุสฺสโท อสฺสาติ สตฺตุสฺสโท. อญฺเญสํ ปน หตฺถปาทปิฏฺฐีสุ นหารุชาลา ปญฺญายนฺติ, อํสกูฏขนฺเธสุ อฏฺฐิโกฏิโย, เต มนุสฺสเปตา วิย ขายนฺติ, น เอวํ ^๕- ตถาคโต. ตถาคโต ปน สตฺตสุ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. นิสทาย ^๒ ฉ.ม. ปทุมปลาสโต ^๓ สี. วตฺตเมตํ @^๔ ฉ.ม. อุลฺโลกยมานานิ ^๕ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๔.

ฐาเนสุ ปริปุณฺณมํสุสฺสทตฺตา นิคฺคุฬฺหนหารุชาเลหิ หตฺถปิฏฺฐาทีหิ วฏฺเฏตฺวา ฐปิตสุวณฺณวณฺณาลิงฺคสทิเสน ขนฺเธน สิลารูปกํ วิย จิตฺตกมฺมรูปกํ วิย จ ขายติ. (๑๖) สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒํ วิย กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพฑฺฒกาโย. สีหสฺส หิ ปุรตฺถิมกาโยว ปริปุณฺโณ โหติ, ปจฺฉิมกาโย อปริปุณฺโณ. ตถาคตสฺส ปน สีหสฺส ปุพฺพฑฺฒกาโย สพฺโพ กาโย ปริปุณฺโณ. โส หิ ^๑- สีหสฺเสว น ตตฺถ ตตฺถ วินตุคฺคตาทิวเสน ^๒- ทุสฺสณฺฐิตวิสณฺฐิโต, ทีฆยุตฺตฏฺฐาเน ปน ทีโฆ, รสฺสกิสถูลอนุวฏฺฏิตยุตฺตฏฺฐาเนสุ ตถาวิโธว โหติ. วุตฺตํ เหตํ:- มนาปิเย จ โข ภิกฺขเว กมฺมวิปาเก ปจฺจุปฏฺฐิเต เยหิ องฺเคหิ ทีเฆหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ ทีฆานิ สณฺฐหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ รสฺเสหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ รสฺสานิ สณฺฐหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ ถูเลหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ ถูลานิ สณฺฐหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ กิเสหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ กิสานิ สณฺฐหนฺติ. เยหิ องฺเคหิ วฏฺเฏหิ โสภติ, ตานิ องฺคานิ วฏฺฏานิ สณฺฐหนฺตีติ. อิติ นานาจิตฺเตน ปุญฺญจิตฺเตน จิตฺติโต ทสหิ ปารมีหิ สชฺชิโต ตถาคตสฺส อตฺตภาโว, ตสฺส โลเก สพฺพสิปฺปิโน วา อิทฺธิมนฺโต วา ปฏิรูปกํปิ กาตุํ น สกฺโกนฺติ. (๑๗) จิตนฺตรํโสติ อนฺตรํสํ วุจฺจติ ทฺวินฺนํ โกฏฺฏานมนฺตรํ, ตํ จิตํ ปริปุณฺณมสฺสาติ จิตนฺตรํโส. อญฺเญสํ หิ ตํ ฐานํ นินฺนํ โหติ, เทฺว ปิฏฺฐิโกฏฺฏา ปาฏิเยกฺกํ ปญฺญายนฺติ. ตถาคตสฺส ปน กฏิโต ปฏฺฐาย มํสปฏลํ ยาว ขนฺธา อุคฺคมฺม สมุสฺสิตสุวณฺณผลกํ วิย ปิฏฺฐึ ฉาเทตฺวา ปติฏฺฐิตํ. (๑๘) นิโคฺรธปริมณฺฑโลติ นิโคฺรโธ วิย ปริมณฺฑโล. ยถา ปณฺณาสหตฺถตาย วา สตหตฺถตาย วา สมกฺขนฺธสาโข นิโคฺรโธ ทีฆโตปิ วิตฺถารโตปิ เอกปฺปมาโณว โหติ, เอวํ กายโตปิ พฺยามโตปิ เอกปฺปมาโณ. ยถา อญฺเญสํ กาโย วา ทีโฆ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. โสปิ ^๒ ฉ.ม. วินตุนฺนตาทิวเสน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๕.

โหติ พฺยาโม วา, น เอวํ วิสมปฺปมาโณติ อตฺโถ. เตเนว "ยาวตกฺวสฺส กาโย"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยาวตโก อสฺสาติ ยาวตกฺวสฺส. (๑๙) สมวฏฺฏกฺขนฺโธติ สมวฏฺฏิตกฺขนฺโธ. ยถา เอเก โกญฺจา วิย พกา วิย วราหา วิย จ ทีฆคลา วงฺกคลา ปุถุลคลา จ โหนฺติ, กถนกาเล สิราชาลํ ปญฺญายติ, มนฺโท สโร นิกฺขมติ, น เอวํ ตสฺส. ตถาคตสฺส ปน สุวฏฺฏิตสุวณฺณาลิงฺคสทิโส ขนฺโธ โหติ, กถนกาเล สิราชาลํ น ปญฺญายติ, เมฆสฺส วิย คชฺชโต สโร มหา โหติ. (๒๐) รสคฺคสคฺคีติ เอตฺถ รสํ คสนฺตีติ รสคฺคสา, รสหรณีนเมตํ อธิวจนํ, ตา อคฺคา อสฺสาติ รสคฺคสคฺคี. ตถาคตสฺส หิ สตฺตรสหรณิสหสฺสานิ อุทฺธคฺคานิ หุตฺวา คีวายเมว ปฏิมุกฺกานิ. ติลผลมตฺโตปิ อาหาโร ชิวฺหคฺเค ฐปิโต สพฺพํ กายํ อนุผรติ, เตเนว มหาปธานํ ปทหนฺตสฺส เอกตณฺฑุลาทีหิปิ กฬายยูสปสเตนาปิ กายสฺส ยาปนํ อโหสิ. อญฺเญสํ ปน ตถา อภาวา น สกลกายํ โอชา ผรติ. เตน เต พหฺวาพาธา โหนฺติ. อิทํ ลกฺขณํ อปฺปาพาธตาสงฺขาตสฺส นิสฺสนฺทผลสฺส วเสน ปากฏํ โหติ. (๒๑) สีหสฺเสว หนุ อสฺสาติ สีหหนุ. ตตฺถ สีหสฺส เหฏฺฐิมหนุเมว ปริปุณฺณํ โหติ, น อุปริมํ. ตถาคตสฺส ปน สีหสฺส เหฏฺฐิมํ วิย เทฺวปิ ปริปุณฺณานิ ทฺวาทสิยํ ปกฺขสฺส จนฺทสทิสานิ โหนฺติ. (๒๒) จตฺตาฬีสทนฺโตติอาทีสุ อุปริมหนุเก ปติฏฺฐิตา วีสติ, เหฏฺฐิเม วีสตีติ จตฺตาฬีส ทนฺตา อสฺสาติ จตฺตาฬีสทนฺโต. อญฺเญสํ หิ ปริปุณฺณทนฺตานํปิ ทฺวตฺตึส ทนฺตา โหนฺติ, ตถาคตสฺส จตฺตาฬีสํ. (๒๓) อญฺเญสญฺจ เกจิ ทนฺตา อุจฺจา เกจิ นีจาติ วิสมา โหนฺติ, ตถาคตสฺส ปน สมุจฺฉินฺนสงฺขปฏลํ ^๑- วิย สมา. (๒๔) อญฺเญสํ กุมฺภีลานํ วิย ทนฺตา วิรฬา โหนฺติ, มจฺฉมํสาทีนิ ขาทนฺตานํ ทนฺตนฺตรํ ปูรติ ตถาคตสฺส ปน กนกผลกาย ^๒- สมุสฺสาปิตวชิรปนฺติ วิย อวิรฬา ตุลิกาย ทสฺสิตปริจฺเฉทา วิย ทนฺตา โหนฺติ. (๒๕) @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อยปฏฺฏฉินฺนสงฺขปฏลํ ^๒ ฉ.ม. กนกลตาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๖.

สุสุกฺกทาโฐติ อญฺเญสญฺจ ปูติทนฺตา อุฏฺฐหนฺติ, เตน กาจิ ทาฐา กาฬาปิ วิวณฺณาปิ โหนฺติ. ตถาคโต สุสุกฺกทาโฐ โอสธิตารกํปิ อติกฺกมฺม วิโรจมานาย ปภาย สมนฺนาคตทาโฐ, เตน วุตฺตํ "สุสุกฺกทาโฐ"ติ. (๒๖) ปหูตชิโวฺหติ อญฺเญสํ ชิวฺหา ถูลาปิ โหติ กิสาปิ รสฺสาปิ ถทฺธาปิ วิสมาปิ, ตถาคตสฺส ปน มุทุ ทีฆา ปุถุลา วณฺณสมฺปนฺนา โหติ. โส ตํ ลกฺขณํ ปริเยสิตุํ อาคตานํ กงฺขาวิโนทนตฺถํ มุทุกตฺตา ตํ ชิวฺหํ กถินสูจึ วิย วฏฺเฏตฺวา อุโภ นาสิกโสตานิ ปรามสติ, ทีฆตฺตา อุโภ กณฺณโสตานิ ปรามสติ, ปุถุลตฺตา เกสนฺตปริโยสานํ เกวลํปิ นลาฏํ ปฏิจฺฉาเทติ. เอวํ ตสฺสา มุทุทีฆปุถุลภาวํ ปกาเสนฺโต กงฺขํ วิโนเทติ. เอวํ ติลกฺขณสมฺปนฺนํ ชิวฺหํ สนฺธาย "ปหูตชิโวฺห"ติ วุตฺตํ. (๒๗) พฺรหฺมสฺสโรติ อญฺเญ ฉินฺนสฺสราปิ ภินฺนสฺสราปิ กากสฺสราปิ โหนฺติ, ตถาคโต ปน มหาพฺรหฺมุโน สรสทิเสน สเรน สมนฺนาคโต. มหาพฺรหฺมุโน หิ ปิตฺตเสเมฺหหิ อปลิพุทฺธตฺตา สโร วิสุทฺโธ โหติ. ตถาคเตนาปิ กตกมฺมํ วตฺถุํ โสเธติ, วตฺถุสฺส สุทฺธตฺตา นาภิโต ปฏฺฐาย สมุฏฺฐหนฺโต สโร วิสุทฺโธ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโตว สมุฏฺฐาติ. กรวิโก วิย ภณตีติ กรวิกภาณี, มตฺตกรวิกรุตมญฺชุโฆโสติ อตฺโถ. ตตฺริทํ กรวิกรุทสรมญฺชุตาย ^๑- :- กรวิกสกุเณ กิร มธุรรสํ อมฺพปกฺกํ มุขตุณฺฑเกน ปหริตฺวา ปคฺฆริตรสํ สายิตฺวา ปกฺเขน ตาลํ ทตฺวา วิกูชมาเน จตุปฺปทาทีนิ มตฺตานิ วิย ลฬิตุํ อารภนฺติ. โคจรปฺปสุตาปิ จตุปฺปทา มุขคตานิปิ ติณานิ ฉฑฺเฑตฺวา ตํ สทฺทํ สุณนฺติ, วาฬมิคาปิ ^๒- ขุทฺทกมิเค อนุพนฺธมานา อุกฺขิตฺตปาทํ อนุกฺขิปิตฺวาว ติฏฺฐนฺติ, อนุพทฺธมิคาปิ มรณภยํ หิตฺวาปิ ติฏฺฐนฺติ, อากาเส ปกฺขนฺทปกฺขิโนปิ ปกฺเข ปสาเรตฺวา ติฏฺฐนฺติ, อุทเก มจฺฉาปิ กณฺณปฏลํ น อปฺโปเฐนฺตา ^๓- ตํ สทฺทํ สุณมานาว ติฏฺฐนฺติ. เอวํ มญฺชุรุตา กรวิกา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. กรวิกรุตสฺส มญฺชุตาย ^๒ ฉ.ม. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ ^๓ ฉ. อปฺโผเฏนฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๗.

อสนฺธิมิตฺตาปิ ธมฺมาโสกสฺส เทวี "อตฺถิ นุ โข ภนฺเต พุทฺธสทฺเทน สทิโส กสฺสจิ สทฺโท"ติ สํฆํ ปุจฺฉิ. อตฺถิ กรวิกสกุณสฺสาติ. กุหึ ภนฺเต สกุณาติ. หิมวนฺเตติ. สา ราชานํ อาห "เทว กรวิกสกุณํ ทฏฺฐุกามา"ติ. ราชา "อิมสฺมึ ปญฺชเร นิสีทิตฺวา กรวิโก อาคจฺฉตู"ติ สุวณฺณปญฺชรํ วิสฺสชฺเชสิ. ปญฺชโร คนฺตฺวา เอกสฺส กรวิกสฺส ปุรโต อฏฺฐาสิ. โส "ราชาณาย อาคโต ปญฺชโร, น สกฺกา อคนฺตุนฺ"ติ ตตฺถ นิสีทิ. ปญฺชโร อาคนฺตฺวา รญฺโญ ปุรโตว อฏฺฐาสิ. กรวิกํ สทฺทํ การาเปตุํ น สกฺโกนฺติ. อถ ราชา "กถํ ภเณ อิเม สทฺทํ กโรนฺตี"ติ อาห. ญาตเก ทิสฺวา เทวาติ. อถ นํ ราชา อาทาเสหิ ปริกฺขิปาเปสิ. โส อตฺตโนว ฉายํ ทิสฺวา "ญาตกา เม อาคตา"ติ มญฺญมาโน ปกฺเขน ตาฬํ ทตฺวา มญฺชุสฺสเรน ^๑- มณิวํสํ ธมมาโน วิย วิรวิ. สกลนคเร มนุสฺสา มตฺตา วิย ลฬึสุ. อสนฺธิมิตฺตา จินฺเตสิ "อิมสฺส ตาว ติรจฺฉานสฺส เอวํ มธุโร สทฺโท, กีทิโส นุ โข สพฺพญฺญุตญาณสิริปฺปตฺตสฺส ภควโต อโหสี"ติ ปีตึ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ปีตึ อวิชหิตฺวา สตฺตหิ ชงฺฆสเตหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ. เอวํ มธุโร กรวิกสทฺโท. ตโต สตภาเคน สหสฺสภาเคน จ มธุรตโร ตถาคตสฺส สทฺโท, โลเก ปน กรวิกโต อญฺญสฺส มธุรสรสฺส อภาวโต "กรวิกภาณี"ติ วุตฺตํ. (๒๘) อภินีลเนตฺโตติ น สกลนีลเนตฺโตว, นีลยุตฺตฏฺฐาเน ปนสฺส อุมฺมาปุปฺผสทิเสน อติวิสุทฺเธน นีลวณฺเณน สมนฺนาคตานิ อกฺขีนิ โหนฺติ. ปีตยุตฺตฏฺฐาเน กณิการปุปฺผสทิเสน ปีตวณฺเณน, โลหิตยุตฺตฏฺฐาเน พนฺธุชีวกปุปฺผสทิเสน โลหิตวณฺเณน, เสตยุตฺตฏฺฐาเน โอสธิตารกสทิเสน เสตวณฺเณน, กาฬยุตฺตฏฺฐาเน อทฺทาริฏฺฐกสทิเสน กาฬวณฺเณน สมนฺนาคตานิ สุวณฺณวิมาเน อุคฺฆาฏิตมณิสีหปญฺชรสทิสานิ ขายนฺติ. (๒๙) โคปขุโมติ เอตฺถ ปขุมนฺติ สกลํ จกฺขุภณฺฑํ อธิปฺเปตํ. ตํ กาฬวจฺฉกสฺส พหลธาตุกํ โหติ, รตฺตวจฺฉกสฺส วิปฺปสนฺนํ, ตํมุหุตฺตชาตรตฺตวจฺฉสทิสจกฺขุภณฺโฑติ อตฺโถ. อญฺเญสํ หิ อกฺขิภณฺฑา อปริปุณฺณา โหนฺติ, หตฺถิมูสิกกากาทีน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. มนฺทสฺสเรน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๘.

อกฺขิสทิเสหิ วินิคฺคเตหิ คมฺภีเรหิปิ อกฺขีหิ สมนฺนาคตา โหนฺติ. ตถาคตสฺส ปน โธวิตฺวา มชฺชิตฺวา ฐปิตมณิคุฬิกา วิย มุทุสินิทฺธนีลสุขุมปขุมาจิตานิ อกฺขีนิ. (๓๐) อุณฺณาติ อุณฺณโลมา. ภมุกนฺตเรติ ทฺวินฺนํ ภมุกานํ เวมชฺเฌ นาสิกมตฺถเกเยว ชาตา. ^๑- อุคฺคนฺตฺวา ปน นลาฏมชฺเฌ ชาตา. โอทาตาติ ปริสุทฺธา โอสธิตารกวณฺณา. มุทูติ สปฺปิมณฺเฑ โอสาเทตฺวา ฐปิตสตวารวิหตกปฺปาสปฏลสทิสา. ตูลสนฺนิภาติ สิมฺพลิตูลลตาตูลสมานา, อยมสฺสา โอทาตตาย อุปมา. สา ปเนสา โกฏิยํ คเหตฺวา อากฑฺฒิยมานา อุปฑฺฒพาหุปฺปมาณา โหติ, วิสฺสฏฺฐา ทกฺขิณาวฏฺฏวเสน อาวฏฺฏิตฺวา อุทฺธคฺคา หุตฺวา สนฺติฏฺฐติ, สุวณฺณผลกมชฺเฌ ฐปิตรชตพุพฺพุฬกา ^๒- วิย สุวณฺณฆฏโต นิกฺขมมานา ขีรธารา วิย อรุณปฺปภารญฺชิเต คคนตเล โอสธิตารกา วิย จ อติมโนหราย สิริยา วิโรจติ. (๓๑) อุณฺหีสสีโสติ อิทํ ปริปุณฺณนลาฏตญฺเจว ปริปุณฺณสีสตญฺจาติ เทฺว อตฺถวเส ปฏิจฺจ วุตฺตํ. ตถาคตสฺส หิ ทกฺขิณกณฺณจูฬิกโต ปฏฺฐาย มํสปฏลํ อุฏฺฐหิตฺวา สกลนลาฏํ ฉาทยมานํ ปูรยมานํ คนฺตฺวา วามกณฺณจูฬิกาย ปติฏฺฐิตํ, รญฺโญ พทฺธอุณฺหีสปฏฺโฏ วิย วิโรจติ. ปจฺฉิมภวิกโพธิสตฺตานํ กิร อิมํ ลกฺขณํ วิทิตฺวา ราชูนํ อุณฺหีสปฏฺฏํ อกํสุ, อยํ ตาว เอโก อตฺโถ. อญฺเญ ปน ชนา อปริปุณฺณสีสา โหนฺติ, เกจิ กปฺปสีสา, เกจิ ผลสีสา, เกจิ อฏฺฐิสีสา, เกจิ ตุมฺพสีสา, เกจิ ปพฺภารสีสา. ตถาคตสฺส ปน อารคฺเคน วฏฺเฏตฺวา ฐปิตํ วิย สุปริปุณฺณํ อุทกพพฺพุฬกสทิสํ ^๓- สีสํ โหติ. ตตฺถ ปุริมนเยน อุณฺหีสเวฐิตสีโส วิยาติ อุณฺหีสสีโส. ทุติยนเยน อุณฺหีสํ วิย สพฺพตฺถ ปริมณฺฑลสีโสติ อุณฺหีสสีโส. (๓๒) อิมานิ ปน มหาปุริสลกฺขณานิ กมฺมํ กมฺมสริกฺขกํ ลกฺขณํ ลกฺขณานิสํสนฺติ อิเม จตฺตาโร โกฏฺฐาเส เอเกกสฺมึ ลกฺขเณ ทสฺเสตฺวา กถิตานิ สุกถิตานิ โหนฺติ. ตสฺมา ภควตา ลกฺขณสุตฺเต ^๔- วุตฺตานิ อิมานิ กมฺมาทีนิ ทสฺเสตฺวา กเถตพฺพานิ. สุตฺตวเสน วินิจฺฉิตุํ อสกฺโกนฺเตน สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย ตสฺเสว สุตฺตสฺส วณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว ^๕- คเหตพฺพานิ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ชาตาติ ^๒ ฉ.ม. ฐปิตรชตปุปฺผุฬกา ^๓ ฉ.ม. อุทกปุปฺผุฬกสทิสํ @^๔ ที.ปา. ๑๑/๑๙๘/๑๒๒, สุ.วิ. ๓/๑๙๙/๑๐๗ ^๕ ฉ.ม. วณฺณนาย วุตฺตนเยน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๙.

อิเมหิ โข โภ โส ภวํ โคตโมติ โภ อาจริย อิเมหิ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ โส ภวํ โคตโม สมนฺนาคโต เทวนคเร สมุสฺสิตรตนวิจิตฺตํ สุวณฺณโตรณํ วิย โยชนสตุพฺเพโธ สพฺพผาลิผุลฺโล ^๑- ปาริจฺฉตฺตโก วิย เสลนฺตรมฺหิ สุปุปฺผิตสาลรุกฺโข วิย ตาราคณปฏิมณฺฑิตคคนตลมิว จ อตฺตโน สิริวิภเวน โลกํ อาโลกํ กุรุมาโน วิย จรตีติ อิมมตฺถํปิ ทีเปตฺวา กิริยาจารํ อาจิกฺขิตุํ คจฺฉนฺโต โข ปนาติอาทิมาห. [๓๘๗] ทกฺขิเณนาติ พุทฺธานํ ^๒- หิ ฐตฺวา วา นิสีทิตฺวา วา นิปชฺชิตฺวา วา คมนํ อภินีหรนฺตานํ ทกฺขิณปาโทว ปุรโต โหติ. สตตปาฏิหาริยํ กิเรตํ. นาติทูเร ปาทํ อุทฺธรตีติ ตํ ทกฺขิณปาทํ น อติทูเร ^๓- ฐเปสฺสามีติ อุทฺธรติ. อติทูรญฺหิ อภิหริยมาเน ทกฺขิณปาเท ^๔- วามปาโท อากฑฺฒิยมาโน คจฺเฉยฺย, ทกฺขิณปาโทปิ ทูรํ คนฺตุํ น สกฺกุเณยฺย, อาสนฺเนเยว ปติฏฺฐเหยฺย, เอวํ สติ ปทวิจฺเฉโท นาม โหติ. ทกฺขิณปาเท ปน ปมาเณเนว อุทฺธเต วามปาโทปิ ปมาเณเนว อุทฺธริยติ, ปมาเณน อุทฺธโต ปติฏฺฐหนฺโตปิ ปมาเณเนว ปติฏฺฐาติ. เอวํ ^๕- ปมาเณน ตถาคตสฺส ทกฺขิณปาทกิจฺจํ วามปาเทน นิยมิตํ, วามปาทกิจฺจํ ทกฺขิณปาเทน นิยมิตนฺติ เวทิตพฺพํ. นาติสีฆนฺติ ทิวาวิหารภตฺตตฺถาย คจฺฉนฺโต ภิกฺขุ วิย น อติสีฆํ คจฺฉติ, นาติสนิกนฺติ ยถา ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโต โอกาสํ น ลภติ, เอวํ น อติสนิกํ คจฺฉติ. อทฺทุเวน อทฺทุวนฺติ ชนฺนุเกน ชนฺนุกํ, น สตฺถึ อุนฺนาเมตีติ คมฺภีเร อุทเก คจฺฉนฺโต วิย น อูรุํ อุนฺนาเมติ. น โอนาเมตีติ รุกฺขสาขาเฉทนทณฺฑงฺกุสปาโท วิย น ปจฺฉโต โอสกฺกาเปติ. น สนฺนาเมตีติ โอพทฺธานาพทฺธฏฺฐาเนหิ ^๖- ปาทํ โกฏฺเฏนฺโต วิย น ถทฺธํ กโรติ. น วินาเมตีติ ยนฺตรูปกํ กีฬาเปนฺโต วิย น อิโต จิโต จ จาเลติ. อธรกาโยวาติ ^๗- เหฏฺฐิมกาโยว อิญฺชติ, อุปริมกาโย นาวาย ฐปิตสุวณฺณปฏิมา วิย นิจฺจโล โหติ. ทูเร ฐตฺวา โอโลเกนฺโต หิ พุทฺธานํ ฐิตภาวํ วา คมนภาวํ วา น ชานาติ. กายพเลนาติ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สพพปาลิผุลโล ^๒ สี. พุทฺธาทีนํ ^๓ ม. อวิทูเร @^๔ ฉ.ม. ทกขิณปาเทน ^๕ ม. เอวํ คมเนน, ฉ. เอวมเนน @^๖ สี. โอวฏฏฏฺฐาเนหิ, ก. โอวทธฏฺฏฏฐาเนหิ ^๗ ก. อารทฺธกาโยว....

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๐.

พาหา ขิปนฺโต สรีรโต เสเทหิ มุจฺจนฺเตหิ น กายพเลน คจฺฉติ. สพฺพกาเยเนวาติ คีวํ อปริวตฺเตตฺวา ราหุโลวาเท วุตฺตนาคาปโลกิตวเสเนว อปโลเกติ. น อุทฺธนฺติอาทีสุ นกฺขตฺตานิ คณนฺโต วิย น อุทฺธํ อุลฺโลเกติ, นฏฺฐํ กากณิกํ วา มาสกํ วา ปริเยสนฺโต วิย น อโธ โอโลเกติ, น หตฺถิอสฺสาทโย ปสฺสนฺโต วิย อิโต จิโต จ วิกฺเขปมาโน คจฺฉติ. ยุคมตฺตนฺติ นววิทตฺถิมตฺเต จกฺขูนิ ฐเปตฺวา คจฺฉนฺโต ยุคมตฺตํ เปกฺขติ นาม, ภควาปิ ยุเค ยุตฺโต สุทนฺตอาชานีโย วิย เอตฺตกํ ปสฺสนฺโต คจฺฉติ. ตโต จสฺส อุตฺตรินฺติ ^๑- ยุคมตฺตโต ปรํ น ปสฺสตีติ น วตฺตพฺโพ. น หิ กุฏฺฏํ วา กวาฏํ วา คจฺโฉ วา ลตา วา อาวริตุํ สกฺโกติ, อถขฺวสฺส อนาวรณญาณสฺส อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณาเนว โหนฺติ. อนฺตรฆรนฺติ เหฏฺฐา มหาสกุลุทายิสุตฺเต อินฺทขีลโต ปฏฺฐาย อนฺตรฆรํ, อิธ ฆรอุมฺมารโต ปฏฺฐาย เวทิตพฺพํ. น กายนฺติอาทิ ปกติอิริยปเถเนว ปวิสตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ทลิทฺทมนุสฺสานํ นีจฆรกํ ปวิสนฺเตปิ หิ ตถาคเต ฉทนํ วา อุคฺคจฺฉติ, ปฐวี วา โอคจฺฉติ, ภควา ปน ปกติคมเนเนว คจฺฉติ. นาติทูเรติ อติทูเร ปริวตฺตนฺเตน หิ เอกํ เทฺว ปทวาเร ปิฏฺฐิภาเคน คนฺตฺวา นิสีทิตพฺพํ โหติ. นาจฺจาสนฺเนติ อจฺจาสนฺเน ปริวตฺตนฺเตน เอกํ เทฺว ปทวาเร ปุรโต คนฺตฺวา นิสีทิตพฺพํ โหติ. ตสฺมา ยสฺมึ ปทวาเร ฐิเตน ปุรโต วา ปจฺฉโต วา อคนฺตฺวา นิสีทิตพฺพํ โหติ, ตตฺถ ปริวตฺตติ. ปาณินาติ กฏิวาตาพาธิโก วิย น อาสนํ หตฺเถหิ คเหตฺวา นิสีทติ. ปกฺขิปตีติ โย กิญฺจิ กมฺมํ กตฺวา กีฬนฺโต ฐิตโกว ปตติ, โยปิ โอริมํ องฺคํ นิสฺสาย นิสินฺโน ฆํสนฺโต ยาว ปาริมงฺคา คจฺฉติ, ปาริมงฺคํ วา นิสฺสาย นิสินฺโน ตเถว ยาว โอริมงฺคา อาคจฺฉติ, สพฺโพ โส ^๒- อาสเน กายํ ปกฺขิปติ นาม. ภควา ปน เอวํ อกตฺวา อาสนสฺส มชฺเฌ โอลมฺพกํ วาเรนฺโต วิย ตูลปิจุํ ฐเปนฺโต วิย สณิกํ นิสีทติ. หตฺถกุกฺกุจฺจนฺติ ปตฺตมุขวฏฺฏิยํ อุทกพินฺทุฐปนํ มกฺขิกวีชนิยา จ ปณฺณจฺเฉทนผาลนาทิ หตฺเถน อสญฺญตกรณํ. ปาทกุกฺกุจฺจนฺติ ปาเทน ภูมิฆํสนาทิ อสญฺญตกรณํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อุตฺตรีติ ^๒ ม. โส สพฺพโส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๑.

น ฉมฺภตีติ น ภายติ. น กมฺปตีติ น โอสีทติ. น เวธตีติ น จลติ. น ปริตสฺสตีติ ภยปริตสฺสนายปิ ตณฺหาปริตสฺสนายปิ น ปริตสฺสติ. เอกจฺโจ หิ ธมฺมกถาทีนํ อตฺถาย อาคนฺตฺวา มนุสฺเสสุ วนฺทิตฺวา ฐิเตสุ "สกฺขิสฺสามิ นุ โข เตสํ จิตฺตํ คณฺหนฺโต ธมฺมํ วา กเถตุํ, ปญฺหํ วา ปุจฺฉิโต วิสฺสชฺเชตุํ, ภตฺตานุโมทนํ วา กาตุนฺ"ติ ภยปริตสฺสนาย ปริตสฺสติ. เอกจฺโจ "มนาปา นุ โข เม ยาคุ อาคจฺฉิสฺสติ, มนาปํ อนฺตรขชฺชกนฺ"ติ วา ตณฺหาปริตสฺสนาย ปริตสฺสติ. ตทุภยมฺปิ ตสฺส นตฺถีติ น ปริตสฺสติ. วิเวกาวฏฺโฏ วิเวเก นิพฺพาเน อาวฏฺฏมานโส หุตฺวา. วิเวกวตฺโตติปิ ปาโฐ, วิเวกวตฺตยุตฺโต หุตฺวาติ อตฺโถ. วิเวกวตฺตํ นาม กตภตฺตกิจฺจสฺส ภิกฺขุโน ทิวาวิหาเร สมถวิปสฺสนาวเสน มูลกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทนํ. เอวํ นิสินฺนสฺส หิ อิริยาปโถ อุปสนฺโต โหติ. น ปตฺตํ อุนฺนาเมตีติอาทีสุ เอกจฺโจ ปตฺตมุขวฏฺฏิยา อุทกทานํ อาหรนฺโต วิย ^๑- ปตฺตํ อุนฺนาเมติ, เอโก ปาทปิฏฺฐิยํ ฐเปนฺโต วิย โอนาเมติ, เอโก พทฺธํ กตฺวา คณฺหาติ, เอโก อิโต จิโต จ ผนฺทาเปติ, เอวํ อกตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา อีสกํ นาเมตฺวา อุทกํ ปฏิคฺคณฺหาตีติ อตฺโถ. น สมฺปริวตฺตกนฺติ ปริวตฺเตตฺวา ปฐมเมว ปตฺตปิฏฺฐึ น โธวติ. นาติทูเรติ ยถา นิสินฺนาสนโต ทูเร ปตติ, น เอวํ ฉฑฺเฑติ. นาจฺจาสนฺเนติ ปาทมูเลเยว น ฉฑฺเฑติ. วิจฺฉฑฺฑยมาโนติ วิกิรนฺโต, ยถา ปฏิคฺคาหโก ^๒- เตมติ, ^๓- น เอวํ ฉฑฺเฑติ. นาติโถกนฺติ ยถา เอกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อปฺปิจฺฉตํ ทสฺเสนฺโต มุฏฺฐิมตฺตเมว คณฺหาติ, น เอวํ. อติพหุนฺติ ยาปนมตฺตโต อติเรกํ. พฺยญฺชนมตฺตายาติ พฺยญฺชนสฺส มตฺตา นาม โอทนโต จตุตฺโถ ภาโค. เอกจฺโจ หิ ภตฺเต มนาเป ภตฺตํ พหุํ คณฺหาติ, พฺยญฺชเน มนาเป พฺยญฺชนํ พหุํ. สตฺถา ปน ^๔- ตถา น คณฺหาติ. น จ พฺยญฺชเนนาติ อมนาปํ หิ พฺยญฺชนํ ฐเปตฺวา ภตฺตเมว @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อุทรํ อาหรนฺโต วิย ^๒ ม., ก. ปริคฺคเหตฺวา คาหโก @^๓ สี. เตเมติ ก. โธวติ ^๔ ก. ปน-สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๒.

ภุญฺชนฺโต ภตฺตํ วา ฐเปตฺวา พฺยญฺชนเมว ขาทนฺโต พฺยญฺชเนน อาโลปํ อตินาเมติ นาม. สตฺถา เอกนฺตริกํ ^๑- พฺยญฺชนํ คณฺหาติ, ภตฺตมฺปิ พฺยญฺชนมฺปิ เอกโตว นิฏฺฐนฺติ. ^๒- ทฺวตฺติกฺขตฺตุนฺติ ตถาคตสฺส หิ ปุถุชิวฺหาย ทนฺตานํ อุปนีตโภชนํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ทนฺเตหิ ผุฏฺฐมตฺตเมว สณฺหกรณียํ ปิฏฺฐิวิเลปนํ วิย โหติ, ตสฺมา เอวมาห. น มุเข อาสิฏฺฐาติ โปกฺขรปตฺเต ปติตอุทกพินฺทุ วิย วินิวตฺติตฺวาปิ ปรคลเมว ยาติ, ตสฺมา อวสิฏฺฐา น โหติ. รสปฏิสํเวทีติ มธุรติตฺตกฏกาทิรสํ ชานาติ. พุทฺธานํ หิ อนฺตมโส ปานีเยปิ ทิพฺโพชา ปกฺขิตฺตาว โหติ, เตน เนสํ สพฺพตฺเถว รโส ปากโฏ โหติ, รสเคโธ ปน นตฺถิ. อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตนฺติ "เนว ทวายา"ติ วุตฺเตหิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ. วิสุทฺธิมคฺเค ปนสฺส วินิจฺฉโย อาคโตติ สพฺพาสวสุตฺเต ^๓- วุตฺตเมตํ. หตฺเถสุ โธเตสูติ สตฺถา กึ กโรติ? ปฐมํ ปตฺตสฺส คหณฏฺฐานํ โธวติ. ตตฺถ ปตฺตํ คเหตฺวา สุขุมชาลหตฺถํ เปเสตฺวา เทฺว วาเร สญฺจาเรติ. เอตฺตาวตา โปกฺขรปตฺเต ปติตอุทกํ วิย วินิวตฺติตฺวา ^๔- คจฺฉติ. น จ อนตฺถิโกติ ยถา เอกจฺโจ ปตฺตํ อาธารเก ฐเปตฺวา ปตฺเต อุทกํ น ปุญฺฉติ, รเช ปตนฺเต อชฺฌุเปกฺขติ, น เอวํ กโรติ. น จ อติเวลานุรกฺขีติ ยถา เอกจฺโจ ปมาณาติกฺกนฺตํ อารกฺขํ ฐเปติ, ภุญฺชิตฺวา วา ปตฺเต อุทกํ ปุญฺฉิตฺวา จีวรโภคนฺตรํ ปเวเสตฺวา ปตฺตํ อุทเรน อกฺกมิตฺวา ^๕- คณฺหาติ, น เอวํ กโรติ. น จ อนุโมทนสฺสาติ โย หิ ภุตฺตมตฺโตว ทารเกสุ ภตฺตตฺถาย โรทนฺเตสุ ฉาตชฺฌตฺเตสุ มนุสฺเสสุ ภุญฺชิตฺวา อนาคเตเสฺวว อนุโมทนํ อารภติ, ตโต สพฺพกมฺมานิ ฉฑฺเฑตฺวา เอกจฺเจ อาคจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ อนาคตาว โหนฺติ, อยํ กาลํ อตินาเมติ. โยปิ มนุสฺเสสุ อาคนฺตฺวา อนุโมทนตฺถาย วนฺทิตฺวา นิสินฺเนสุ อนุโมทนํ อกตฺวาว "กถํ ติสฺส, กถํ ผุสฺส, กถํ สุมน, กถํ ติสฺเส, กถํ ผุสฺเส, กถํ สุมเน กจฺจิตฺถ อโรคา, สสฺสํ สมฺปนฺนนฺ"ติอาทึ ปาฏิเยกฺกํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. น เอกนฺตริกํ ^๒ สี. ติฏฺฐนฺติ, ก. ปติฏฺฐาเปติ @^๓ ม.มู. ๑๒/๑๔/๑๐ @^๔ สี. วินิวฏฺฏิตฺวา ^๕ ก. อติกฺกมิตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๓.

กถํ สมุฏฺฐาเปติ, อยํ อนุโมทนสฺส กาลํ อตินาเมติ, มนุสฺสานํ ปน โอกาสํ ญตฺวา อายาจิตกาเล กเถนฺโต นาตินาเมติ นาม, สตฺถา ตถา กโรติ. น ตํ ภตฺตนฺติ กึ ภตฺตํ นาเมตํ อุตฺตณฺฑุลํ อติกิลินฺนนฺติอาทีนิ วตฺวา น ครหติ. น อญฺญํ ภตฺตนฺติ สฺวาตนาย วา ปุนทิวสาย วา ภตฺตํ อุปฺปาเทสฺสามีติ หิ อนุโมทนํ กโรนฺโต อญฺญํ ภตฺตํ ปฏิกงฺขติ. โย วา "ยาว มาตุคามานํ ภตฺตํ ปจฺจติ, ^๑- ตาว อนุโมทนํ กริสฺสามิ, อถ เม อนุโมทนาวสาเน อตฺตโน ปกฺกภตฺตโตปิ โถกํ ทสฺสนฺตี"ติ อนุโมทนํ วฑฺเฒติ, อยมฺปิ ปฏิกงฺขติ นาม. สตฺถา น เอวํ กโรติ. น จ มุญฺจิตุกาโมติ เอกจฺโจ หิ ปฏิสํมุญฺจิตฺวา คจฺฉติ, เวเคน อนุพนฺธิตพฺโพ โหติ. สตฺถา ปน น เอวํ คจฺฉติ, ปริสาย มชฺเฌ ฐิโตว คจฺฉติ. อจฺจุกฺกฏฺฐนฺติ โย หิ ยาว หนุกฏฺฐิโต อุกฺขิปิตฺวา ปารุปติ, ตสฺส อจฺจุกฺกฏฺฐํ นาม โหติ. โย ยาว โคปฺผกา โอตาเรตฺวาว ปารุปติ, ตสฺส อจฺจุกฺกฏฺฐํ โหติ. โยปิ อุภโต อุกฺขิปิตฺวา อุทรํ วิวริตฺวา ยาติ, ตสฺสปิ อจฺจุกฺกฏฺฐํ โหติ. โย เอกํสํ กตฺวา ถนํ วิวริตฺวา ยาติ, ตสฺสปิ อจฺจุกฺกฏฺฐํ. สตฺถา ตํ สพฺพํ น กโรติ. อลฺลีนนฺติ ยถา อญฺเญสํ เสเทน ตินฺตํ อลฺลียติ, น เอวํ สตฺถุ. อปกฏฺฐนฺติ ขลิสาฏโก วิย กายโต มุจฺจิตฺวาปิ น ติฏฺฐติ. วาโตติ เวรมฺภวาโตปิ อุฏฺฐหิตฺวา จาเลตุํ น สกฺโกติ. ปาทมณฺฑนานุโยคนฺติ อิฏฺฐกาย ฆํสนาทีหิ ปาทโสภานุโยคํ. ปกฺขาเลตฺวาติ ปาเทเนว ปาทํ โธวิตฺวา. โส เนว อตฺตพฺยาพาธายาติอาทีนิ น ปุพฺเพนิวาสเจโตปริยญาณานํ อตฺถิตาย วทติ, อิริยาปถสนฺตตํ ปน ทิสฺวา อนุมาเนน วทติ. ธมฺมนฺติ ปริยตฺติธมฺมํ. น อุสฺสาเทตีติ กึ มหารฏฺฐิก กึ มหากุฏุมฺพิกาติอาทีนิ วตฺวา เคหสฺสิตวเสน น อุสฺสาเทติ. น อปสาเทตีติ "กึ อุปาสก กถํ เต วิหารมคฺโค ญาโต, กึ ภเยน นาคจฺฉสิ. น หิ ภิกฺขุ กิญฺจิ อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหาติ มา ภายี"ติ วา "กึ ตุยฺหํ เอวํ มจฺฉริยสฺส ชีวิตํ นามา"ติ วา อาทีนิ วตฺวา เคหสฺสิตวเสน น อปสาเทติ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ปจติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๔.

วิสฺสฏฺโฐติ สินิทฺโธ ^๑- อปลิพุทฺโธ. วิญฺเญยฺโยติ วิญฺญาปนีโย ปากโฏ, วิสฺสฏฺฐตาเยว เจส วิญฺเญยฺโย โหติ. มญฺชูติ มธุโร. สวนีโยติ โสตสุโข, มธุรตาเยว เจส สวนีโย โหติ. พินฺทูติ สมฺปิณฺฑิโต. อวิสารีติ อวิสโฏ พินฺทุตาเยว เจส อวิสารี โหติ. คมฺภีโรติ คมฺภีรสมุฏฺฐิโต. นินฺนาทีติ นินฺนาทวา, คมฺภีรตาเยว เจส นินฺนาที โหติ. ยถาปริสนฺติ จกฺกวาฬปริยนฺตมฺปิ เอกาพทฺธปริสํ วิญฺญาเปติ. พหิทฺธาติ องฺคุลิมตฺตมฺปิ ^๒- ปริสโต พหิ น คจฺฉติ. กสฺมา? โส เอวรูเป มธุรสฺสโร อการณา มา นสฺสีติ. อิติ ภควโต โฆโส ปริสาย มตฺถเกเนว จรติ. อวโลกยมานาติ สิรสฺมึ อญฺชลึ ฐเปตฺวา ภควนฺตํ โอโลเกนฺโตว ปจฺโจสกฺกิตฺวา ทสฺสนวิชหนฏฺฐาเน วนฺทิตฺวา คจฺฉนฺติ. อวิชหิตตฺตาติ โย หิ กถํ สุตฺวา วุฏฺฐิโต อญฺญํ ทิฏฺฐสุตาทิกํ กถํ กเถนฺโต คจฺฉติ, เอส สภาเวน วิชหติ นาม. โย ปน สุตธมฺมกถา วณฺณํ กเถนฺโตว คจฺฉติ, อยํ น วิชหติ นาม, เอวํ อวิชฺหนฺตภาเวน ปกฺกมนฺติ. คจฺฉนฺตนฺติ รชฺชุยนฺตวเสน รตนสตุพฺเพธํ สุวณฺณคฺฆิกํ วิย คจฺฉนฺตํ. อทฺทสาม ฐิตนฺติ สมุสฺสิตกญฺจนปพฺพตํ วิย ฐิตํ อทฺทสาม. ตโต จ ภิยฺโยติ วิตฺถาเรตฺวา คุเณ กเถตุํ อสกฺโกนฺโต อวเสเส คุเณ สงฺขิปิตฺวา กลาปํ วิย สุตฺตกพทฺธํ วิย จ กตฺวา วิสฺสชฺเชนฺโต เอวมาห. อยํ เหตฺถ ^๓- อธิปฺปาโย:- มยา หิ กถิตคุเณหิ อกถิตาว พหุตรา. มหาปฐวีมหาสมุทฺทาทโย วิย ตสฺส โภโต อนนฺตา อปฺปเมยฺยา คุณา อากาสมิว วิตฺถาริตาติ. [๓๙๐] อปฺปฏิสํวิทิโตติ อวิญฺญาตอาคมโน. ปพฺพชิเต อุปสงฺกมนฺเตน หิ จีวรกมฺมาทิสมเย ^๔- วา เอกํ นิวาเสตฺวา สรีรอุพฺภญฺชนสมเย ^๕- วา อุปสงฺกมิตฺวา ตโตว ปฏินิวตฺติตพฺพํ โหติ, ปฏิสนฺถารมตฺตมฺปิ น ชายติ. ปุเรตรํ ปน โอกาเส การิเต ทิวาฏฺฐานํ สมฺมชฺชิตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ภิกฺขุ วิวิตฺเต ฐาเน นิสีทติ, @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อสนฺทิฏฺโฐ, ก. อสํสฏฺโฐ ^๒ สี. องฺคุลิมตฺตมฺปิ อฑฺฒงฺคุลิมตฺตมฺปิ @^๓ ฉ.ม. อยเมตฺถ ^๔ ฉ.ม. สสีรภญฺชนสมเย @^๕ ฉ.ม. จีวรปริกมฺมาทิสมเย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๕.

ตํ อาคนฺตฺวา ปสฺสนฺตา ทสฺสเนนปิ ปสีทนฺติ, ปฏิสนฺถาโร ชายติ, ปญฺหพฺยากรณํ วา ธมฺมกถา วา ลพฺภติ. ตสฺมา ปณฺฑิตา โอกาสํ กาเรนฺติ. โส จ เนสํ อญฺญตโร, เตนสฺส เอตทโหสิ. ชิณฺโณ วุฑฺโฒติ อตฺตโน อุคฺคตภาวํ อกเถตฺวา กสฺมา เอวมาห? พุทฺธา นาม อนุทยสมฺปนฺนา โหนฺติ, มหลฺลกภาวํ ญตฺวา สีฆํ โอกาสํ กริสฺสตีติ เอวมาห. [๓๙๑] โอรมิย ^๑- โอกาสมกาสีติ เวเคน อุฏฺฐาย ทฺวิธา ภิชฺชิตฺวา โอกาสมกาสิ. เย เมติ เย มยา. นาริสมานสวฺหยาติ นาริสมานนามํ อิตฺถิลิงฺคํ, เตน อวฺหาตพฺพาติ นาริสมานสวฺหยา, อิตฺถิลิงฺเคน วตฺตพฺพาติ โวหารกุสลตาย เอวํ วทติ. ปหูตชิโวฺหติ ปุถุลชิโวฺห. นินฺนามเยตนฺติ นีหร เอตํ. [๓๙๓] เกวลีติ สกลคุณสมฺปนฺโน. [๓๙๔] ปจฺจภาสีติ เอกปฺปหาเรน ปุจฺฉิเต อฏฺฐ ปเญฺห พฺยากโรนฺโต ปฏิอภาสิ. โย เวทีติ โย วิทติ ^๒- ชานาติ, ตสฺส ปุพฺเพนิวาโส ปากโฏ. สคฺคาปายญฺจ ปสฺสตีติ ทิพฺพจกฺขุญาณํ กถิตํ. ชาติกฺขยํ ปตฺโตติ อรหตฺตํ ปตฺโต. อภิญฺญา โวสิโตติ ตํ อรหตฺตํ อภิชานิตฺวา โวสิโต โวสานปฺปตฺโต. มุนีติ อรหตฺตญาณโมเนยฺเยน สมนฺนาคโต. วิสุทฺธนฺติ ปณฺฑรํ. มุตฺตํ ราเคหีติ กิเลสราเคหิ มุตฺตํ. ปหีนชาติมรโณติ ชาติกฺขยปฺปตฺตตฺตา ปหีนชาติโก, ชาติปฺปหาเนเนว ปหีนมรโณ. พฺรหฺมจริยสฺส เกวลีติ ยํ พฺรหฺมจริยสฺส เกวลี สกลภาโว, เตน สมนฺนาคโต, สกลจตุมคฺคพฺรหฺมจริยวาโสติ อตฺโถ. ปารคู สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺเพสํ โลกิยโลกุตฺตรธมมานํ อภิญฺญาย ปารํ คโต, สพฺพธมฺเม อภิชานิตฺวา ฐิโตติ อตฺโถ. ปารคูติ วา เอตฺตาวตา ปริญฺญาปารคู ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ, ปหานปารคู สพฺพกิเลสานํ, ภาวนาปารคู จตุนฺนํ มคฺคานํ, สจฺฉิกิริยาปารคู นิโรธสฺส, สมาปตฺติปารคู สพฺพสมาปตฺตีนนฺติ อยมตฺโถ วุตฺโต. ปุน สพฺพธมฺมานนฺติ @เชิงอรรถ: ^๑ ก. โอรมตฺถ ^๒ ก. เวเทติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๖.

อิมินา อภิญฺญาปารคู วุตฺโตติ. พุทฺโธ ตาทิ ปวุจฺจตีติ ตาทิโส ฉหิ อากาเรหิ ปารํ คโต สพฺพากาเรน จตุนฺนํ สจฺจานํ พุทฺธตฺตา พุทฺธตฺตา พุทฺโธติ ปวุจฺจตีติ. กึ ปน เอตฺตาวตา สพฺเพ ปญฺหา วิสฺสชฺชิตา โหนฺตีติ. อาม วิสฺสชฺชิตา. จิตฺตํ วิสุทฺธํ ชานาติ, มุตฺตํ ราเคหีติ อิมินา ตาว พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณติ ปฐมปโญฺห วิสฺสชฺชิโต โหติ. ปารคูติ อิมินา เวทเหิ ^๑- คตตฺตา เวทคูติ ทุติยปโญฺห วิสฺสชฺชิโต โหติ. ปุพฺเพนิวาสนฺติอาทีหิ อิมาสํ ติสฺสนฺนํ วิชฺชานํ อตฺถิตาย เตวิชฺโชติ ตติยปโญฺห วิสฺสชฺชิโต โหติ. มุตฺตํ ราเคหิ สพฺพโสติ อิมินาว ^๒- นิสฺสฏตฺตา ปาปธมฺมานํ โสตฺถิโยติ จตุตฺถปโญฺห วิสฺสชฺชิโต โหติ. ชาติกฺขยํ ปตฺโตติ อิมินา ปน อรหตฺตสฺเสว วุตฺตตฺตา ปญฺจมปโญฺห วิสฺสชฺชิโต โหติ. โวสิโตติ จ พฺรหฺมจริยสฺส เกวลีติ จ อิเมหิ ฉฏฺฐปโญฺห วิสฺสชฺชิโต โหติ. อภิญฺญาโวสิโต มุนีติ อิมินา สตฺตมปโญฺห วิสฺสชฺชิโต โหติ. ปารคู สพฺพธมฺมานํ, พุทฺโธ ตาทิ ปวุจฺจตีติ อิมินา อฏฺฐมปโญฺห วิสฺสชฺชิโต โหติ. [๓๙๕] ทานกถนฺติอาทีนิ เหฏฺฐา สุตฺเต วิตฺถาริตาเนว. ปจฺจปาทีติ ปฏิปชฺชิ. ธมฺมสฺสานุธมฺมนฺติ อิมสฺมึ สุตฺเต ธมฺโม นาม อรหตฺตมคฺโค, อนุธมฺโม นาม เหฏฺฐิมา ตโย มคฺคา ตีณิ จ สามญฺญผลานิ, ตานิ ปฏิปาฏิยา ปฏิลภตีติ อตฺโถ. เนว มํ ธมฺมาธิกรณํ วิเหเสสีติ มํ จ ธมฺมการณา น กิลเมสิ, น ปุนปฺปุนํ กถาเปสีติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมว. ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ปน ปเทน เทสนาย อรหตฺเตเนว กูฏํ คหิตนฺติ. ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย พฺรหฺมายุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ก. เวทานํ ^๒ สี. อิมินา จ

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๙ หน้า ๒๗๓-๒๘๖. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=9&A=6873&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=9&A=6873&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=13&i=584 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=13&A=9195 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=13&A=10804 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=13&A=10804 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๓ http://84000.org/tipitaka/read/?index_13