ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 28 : PALI ROMAN Sutta.A.1 (paramattha.1)

Rattakambalasanthato viya ahosi, so namajja sukkharukkho viya sakhamattavaseso
thito, aho jaraya upahato kovilaro"ti cintetva "anupadinnampi tava
jara hannati, kimangam pana upadinnan"ti aniccasannam patilabhi. Tadanusareneva
sabbasankhare dukkhato anattato ca vipassanto "aho vatahampi sanchinnapatto
kovilaro viya apetagihibyanjano bhaveyyan"ti patthayamano anupubbena tasmim
sayanatale dakkhinena passena nipannoyeva paccekabodhim sacchakasi, tato
gamanakale amaccehi "kalo gantum maharaja"ti vutte "naham raja"tiadini
vatva purimanayeneva gatham abhasi:-
               "oropayitva gihibyanjanani
                sanchinnapatto yatha kovilaro
                chetvana viro gihibandhanani
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tattha oropayitvati chaddetva 1- apanetva. Gihibyanjananiti
kesamassuodatavatthalankaramalagandhavilepanaitthiputtadasidasadini. Etani hi
gihibhavam byanjayanti, tasma "gihibyanjanani"ti vuccanti. Sanchinnapattoti
patitapatto. Chetvanati maggananena chinditva. Viroti maggaviriyasamannagato.
Gihibandhananiti kamabandhanani. Kama hi gihinam bandhanani. Ayam tava padattho.
      Ayam pana adhippayo:- "aho vatahampi oropayitva gihibyanjanani
sanchinnapatto yatha kovilaro bhaveyyan"ti evam hi cintayamano vipassanam
arabhitva paccekabodhim adhigatomhiti. Sesam purimanayeneva veditabbanti.
                     Kovilaragathavannana samatta.
                        Pathamo vaggo nitthito.
                          -------------
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam patho na dissanti
     [45-46] Sace labhethati ka uppatti? pubbe kira kassapassa
bhagavato sasane dve paccekabodhisatta pabbajitva visativassasahassani
gatapaccagatavattam puretva devaloke uppanna. Tato cavitva tesam jetthako
baranasiranno putto, kanittho purohitassa putto ahosi. Te ekadivasamyeva
patisandhim gahetva ekadivasameva matukucchito nikkhamitva sahapamsukilitasahayaka
ahesum. Purohitaputto pannava ahosi. So rajaputtam aha "samma tvam pituno
accayena rajjam labhissasi, aham purohitatthanam, susikkhitena ca sukham rajjam
anusasitum sakka, ehi sippam aggahessama"ti. Tato ubhopi pubbopacitakamma 1-
hutva gamanigamadisu bhikkham caramana paccantajanapadagamam gata. Tanca gamam
paccekabuddha bhikkhacaravelaya pavisanti, atha manussa paccekabuddhe disva
ussahajata asanani pannapenti, panitam khadaniyam bhojaniyam upanamenti
manenti pujenti. Tesam etadahosi "amhehi sadisa uccakulino nama natthi,
apica 2- panime manussa yadi icchanti, amhakam bhikkham denti, sace 3- nicchanti,
na denti, imesam pana pabbajitanam evarupam sakkaram karonti, addha ete
kinci sippam jananti, handa nesam santike sippam ugganhama"ti.
      Te manussesu patikkantesu okasam labhitva "yam bhante tumhe sippam
janatha, tam amhepi sikkhapetha"ti yacimsu. Paccekabuddha "na sakka
apabbajitena sikkhitun"ti ahamsu. Te pabbajjam yacitva pabbajimsu. Tato nesam
paccekabuddha "evam vo nivasitabbam, evam parupitabban"tiadina nayena
abhisamacarikam acikkhitva "imassa sippassa ekibhavabhirati nipphatti, tasma
ekeneva nisiditabbam, ekena cankamitabbam, thatabbam, sayitabban"ti patiyekkam
pannasalamadamsu, tato te attano attano pannasalam pavisitva nisidimsu.
Purohitaputto nisinnakalato pabhuti cittasamadhanam laddha jhanam labhi. Rajaputto
muhutteneva ukkanthito tassa santikam agato. So tam disva "kim samma"ti pucchi.
@Footnote: 1 Si.,i. yannopavitakantha    2 cha.Ma. atha ca    3 cha.Ma. yadi ca
"ukkanthitomhi"ti aha. Tena hi idha nisidahiti. So tattha muhuttam nisiditva
aha "imassa kira samma sippassa ekibhavabhirati nipphatti"ti. Purohitaputto
"evam samma, tena hi tvam attano nisinnokasam eva gaccha, uggahessami
imassa sippassa nipphattin"ti aha. So gantva punapi muhutteneva ukkanthito
purimanayeneva tikkhattum agato.
      Tato nam purohitaputto tatheva uyyojetva tasmim gate cintesi "ayam
attano ca kammam hapeti mama ca idha abhikkhanam agacchati"ti. 1- So pannasalato
nikkhamma arannam pavittho. Itaro attano pannasalaya nisinno punapi
muhutteneva ukkanthito hutva tassa pannasalam agantva ito cito ca
maggantopi tam adisva cintesi "yo gahatthakale pannakarampi adaya agato
mam datthum na labhati, so nama mayi agate dassanampi adatukamo pakkami,
aho re citta na lajjasi. Yam mam catukkhattum idhanesi, sodani te vase na
vattissami, annadatthu tameva mama vase vattapessami"ti attano senasanam
pavisitva vipassanam arabhitva paccekabodhim sacchikatva akasena nandamulakapabbharam
agamasi. Itaropi arannam pavisitva vipassanam arabhitva paccekabodhim sacchikatva
tattheva agamasi. Te ubhopi manosilatale nisiditva patiyekkam patiyekkam ima
udanagathayo abhasimsu:-
               "sace labhetha nipakam sahayam
                saddhim caram sadhuvihari dhiram
                abhibhuyya sabbani parissayani
                tareyya tenattamano satima.
                No ce labhetha nipakam sahayam
                saddhim caram sadhuvihari dhiram
                rajava rattham vijitam pahaya
                eko care matangarananeva nago"ti.
@Footnote: 1 cha.Ma. agacchantoti
      Tattha nipakanti pakatinipunam 1- panditam kasinaparikammadikusalam. Sadhuviharinti
appanaviharena va upacarena va samannagatam. Dhiranti dhitisampannam. Tattha
nipakatthena dhitisampada vutta. Idha pana dhitisampannamevati attho. Dhiti nama
asithilaparalakkamata, "kamam taco ca naharu ca"ti 2- evam pavattaviriyassetam adhivacanam.
Apica dhikatapapotipi dhiro. Rajava rattham vijitam pahayati yatha patiraja "vijitam
rattham anatthavahan"ti natva rajjam pahaya eko carati, evam balasahayam
pahaya eko care. Atha va rajava ratthanti yatha sutasomo raja vijitam rattham
pahaya eko cari, yatha ca mahajanako, evam eko careti ayampi tassattho.
Sesam vuttanusarena sakka janitunti na vittharitam.
                      Sahayagathavannana samatta.
      [47] Addha pasamsamati imissa gathaya yava akasatale pannattasane
paccekabuddhanam nisajja, tava catuddisagathaya uppattisadisa eva uppatti.
Ayam pana viseso:- yatha so raja rattiya tikkhattum ubbijji, na tatha ayam,
nevassa yanno paccupatthito ahosi. So akasatale pannattesu asanesu
paccekabuddhe nisidapetva "ke tumhe"ti pucchi. Mayam maharaja anavajjabhojino
namati. Bhante "anavajjabhojino"ti imassa ko atthoti. Sundaram va asundaram
va laddha nibbikara bhunjama maharajati. Tam sutva ranno etadahosi
"yannaham ime upaparikkheyyam edisa va no va"ti. Tamdivasam kanajakena
bilangadutiyena parivisi, paccekabuddha amatam bhunjanta viya nibbikara bhunjimsu.
Raja "honti ime 3- ekadivasam patinnatatta nibbikara, sve janissami"ti
svatanayapi nimantesi, tato dutiyadivasepi tathevakasi. Tepi tatheva paribhunjimsu.
Atha raja "idani sundaram datva vimamsissami"ti punapi nimantetva dve
divase mahasakkaram katva panitena ativicitrena khadaniyena 4- bhojaniyena parivisi,
@Footnote: 1 Ma. pakatinipakam  2 Ma.Ma. 13/186/159, an.duka. 20/5/50 khu.maha. 29/914/584-5
@  (sya)      3 cha.Ma. nama        4 cha.Ma. panitena ativicitrena khadaniyena
Tepi tatheva nibbikara bhunjitva ranno mangalam vatva pakkamimsu. Raja
acirapakkantesu tesu "anavajjabhojinova ete samana, aho vatahampi
anavajjabhoji bhaveyyan"ti cintetva maharajjam pahaya pabbajjam samadaya
vipassanam arabhitva paccekabuddho hutva manjusakarukkhamule paccekabuddhanam
majjhe attano arammanam vibhavento imam gatham abhasi:-
               "addha pasamsama sahayasampadam
                settha sama sevitabba sahaya
                ete aladdha anavajjabhoji
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Sa padatthato uttana eva, kevalam pana sahayasampadanti ettha
asekkhehi siladikkhandhehi sampanna sahaya eva sahayasampadati veditabba.
Ayam panettha yojana:- ya ayam vutta sahayasampada, tam sahayasampadam addha
pasamsama, ekamseneva thomemati vuttam hoti. Katham? settha sama sevitabba
sahayati. Kasma? attano hi siladihi setthe sevamanassa siladayo dhamma
anuppanna uppajjanti, uppanna vuddhim virulhim vepullam papunanti. Same
sevamanassa annamannam samadharanena kukkuccassa vinodanena ca laddha na
parihayanti. Ete pana sahayake setthe ca same ca aladdha kuhanadimicchajivam
vajjetva dhammena samena uppannam bhojanam bhunjanto tattha ca patighanunayam
anuppadento anavajjabhoji hutva atthakamo kulaputto eko care
khaggavisanakapPo. Ahampi hi evam caranto imam sampattim adhigatomhiti.
                    Anavajjabhojigathavannana samatta.
      [48] Disva suvannassati ka uppatti? annataro baranasiraja
Gimhasamaye divaseyyam upagato, santike cassa vannadasi gositacandanam pimsati. 1-
@Footnote: 1 cha.Ma. pisati
Tassa ekabahayam ekam suvannavalayam, ekabahayam dve, tani sanghattanti,
itaram na sanghattati. Raja tam disva "evameva ganavase sanghattana, ekavase
asanghattana"ti punappunam tam dasim olokayamano cintesi, tena ca samayena
sabbalankaravibhusita devi tam vijayanti thita hoti, sa "vannadasiya
patibaddhacitto manne raja"ti cintetva tam dasim utthapetva sayameva
pimsitumaraddha. Tassa ubhosu bahasu aneke suvannavalaya, te sanghattanta
mahasaddam janayimsu. Raja sutthutaram nibbinno dakkhinena passena nipannoyeva
vipassanam arabhitva paccekabodhim sacchakasi. Tam anuttarena sukhena sukhitam nipannam
candanahattha devi upasankamitva "alimpami maharaja"ti aha. Raja "apehi
ma alimpahi"ti aha. Sa "kissa maharaja"ti aha. So "naham raja"ti.
Evametesam tam kathasallapam sutva amacca upasankamimsu, tehipi maharajavadena
alapito "naham bhane raja"ti aha. Sesam pathamagathaya vuttasadisameva.
      Ayam pana gathavannana:-
            1- "disva suvannassa pabhassarani
                kammaraputtena sunitthitani
                sanghattamanani duve bhujasmim
                eko care khaggavisanakappo"ti. 1-
      Tattha disvati oloketva. Suvannassati kancanassa. "valayani"ti
pathaseso. Savasesaattho 2- hi ayam attho. Pabhassaraniti pabhasanasilani,
jutimantaniti vuttam hoti. Sesam uttanapadatthameva. Ayam pana yojana:- disva
@Footnote: 1-1 cha.Ma. ayam gatha na dissati       2 cha. savasesapatho
Bhujismim suvannassa valayani "ganavase sati sanghattana, ekavase asanghattana"ti evam
cintento vipassanam arabhitva paccekabodhim adhigatomhiti. Sesam vuttanayamevati.
                    Suvannavalayagathavannana samatta.
      [49] Evam dutiyenati ka uppatti? annataro baranasiraja daharova
Pabbajitukamo amacce anapesi "devim gahetva rajjam pariharatha, aham
pabbajissami"ti. Amacca "na maharaja arajakam rajjam amhehi sakka rakkhitum,
samantarajano agamma vilumpissanti, yava ekaputtakopi uppajjati, tava
agamehi"ti sannapesum. Muducitto raja adhivasesi. Atha devi gabbham ganhi,
raja punapi te anapesi "devi gabbhini, puttam jatam rajje abhisincitva
rajjam pariharatha, aham pabbajissami"ti. Amacca "dujjanam maharaja etam, devi
puttam va vijayissati dhitaram va, vijayanakalam tava agamehi"ti punapi sannapesum.
Atha sa puttam vijayi. Tadapi raja tatheva amacce anapesi. Amacca punapi
rajanam "agamehi maharaja yava patibalo hoti"ti bahuhi karanehi sannapesum.
Tato kumare patibale jate amacce sannipatapetva "patibalo ayam, tam rajje
abhisincitva patipajjatha"ti amaccanam okasam adatva antarapana kasayavatthadayo
sabbaparikkhare aharapetva antepure eva pabbajitva mahajanako
viya nikkhami, sabbaparijano nanappakaram paridevamano rajanam anubandhi.
      Raja yava attano rajjasima, tava gantva kattaradandena lekham katva
"ayam lekha natikkamitabba"ti aha. Mahajano lekhaya sisam katva bhumiyam
nipanno paridevamano "tuyham dani tata ranna ana thapita 1- kim karissati"ti
kumaram lekham atikkamapesi. Kumaro "tata tata"ti dhavitva rajanam sampapuni.
@Footnote: 1 cha.Ma. ranno ana
Raja 1- "etam mahajanam pariharanto rajjam karesim, kim dani ekam darakam pariharitum
na sakkhissan"ti kumaram gahetva arannam pavittho tattha pubbapaccekabuddhehi
vasitapannasalam disva vasam kappesi saddhim puttena. Tato kumaro varasayanadisu
kataparicayo tinasantharake va rajjumancake va sayamano rodati. Sitavatadihi
phuttho samano "sitam tata, unham tata, makkhika tata khadanti, chatomhi
tata, pipasitomhi tata"ti vadati. Raja tam sannapentoyeva rattim vitinameti.
Divapissa pindaya caritva bhattam upanameti, tam hoti missakabhattam
kanguvarakamuggadibahulam, kumaro acchadentampi tam jighacchavasena bhunjamano
katipaheneva unhe thapitapadumam viya milayi. Paccekabodhisatto pana patisankhanabalena
nibbikaroyeva bhunjati.
      Tato so kumaram sannapento aha "nagarasmim tata panitaharo
labbhati, tattha gacchama"ti. Kumaro "ama tata"ti aha. Tato nam purakkhatva
agatamaggeneva nivatti. Kumaramatapi devi "na dani raja kumaram gahetva
aranne ciram vasissati, katipaheneva nivattissati"ti cintetva ranna
kattaradandena likhitatthaneyeva vatim 2- karapetva vasam kappesi. Tato raja
tassa vatiya avidure thatva "ettha te tata mata nisinna. Gacchahi"ti
pesesi. Yava ca so tam thanam papunati. Tava udikkhanto atthasi "ma heva
nam koci vihetheyya"ti. Kumaro matu santikam dhavanto agamasi, arakkhakapurisa
ca nam disva deviya arocesum. Devi visatinatakitthisahassaparivuta gantva
patiggahesi, ranno ca pavattim pucchi. Atha "pacchato agacchati"ti sutva manusse
pesesi. Rajapi tavadeva sakavasatim agamasi. Manussa rajanam adisva nivattimsu.
@Footnote: 1 cha.Ma. raja kumaram disva       2 Si. guttim
Tato devi nirasava hutva puttam gahetva nagaram patva 1- tam rajje abhisinci.
Rajapi attano vasatim patva tattha nisinno vipassitva paccekabodhim sacchikatva
manjusakarukkhamule paccekabuddhanam majjhe imam udanagatham abhasi:-
               "evam dutiyena saha mamassa
                vacabhilapo abhisajjana va
                etam bhayam ayatim pekkhamano
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Sa padatthato uttana eva. Ayam panettha adhippayo:- yvayam etena
dutiyena kumarena situnhadini nivedentena sahavasena tam sannapentassa mama
vacabhilapo, tasmim sinehavasena abhisajjana ca jata, sace aham imam na
pariccajami, tato ayatimpi hessati, yatheva idani, evam dutiyena saha mamassa
vacabhilapo abhisajjana va ubhayampi. Cetam antarayakaram visesadhigamassati etam
bhayam ayatim pekkhamano tam chaddetva yoniso patipajjitva paccekabodhim
adhigatomhiti. Sesam vuttanayamevati.
                     Ayatibhayagathavannana samatta.
      [50] Kama hi citrati ka uppatti? baranasiyam kira setthiputto
Daharova setthitthanam labhi, tassa tinnam utunam tayo pasada honti. So
tattha sabbasampattihi devakumaro viya paricareti. So daharova samano
"pabbajissami"ti matapitaro amantesi. 2- Te nam varenti. So tatheva nibandhati.
Punapi nam matapitaro "tvam tata sukhumalo, dukkara pabbajja khuradharaya upari
cankamanasadisa"ti nanappakarehi varenti. So tatheva nibandhati. Te cintesum.
"sacayam pabbajati, amhakam domanassam hoti. Sace nam nivarema, etassa
@Footnote: 1 cha.Ma. gantva         2 cha.Ma. yaci
Domanassam hoti. Apica amhakam domanassam hotu, ma ca etassa"ti anujanimsu.
Tato so sabbaparijanam paridevamanam anadiyitva isipatanam gantva paccekabuddhanam
santike pabbaji. Tassa ularasenasanam na papunati, mancake tattikam pattharitva
sayi. So varasayane kataparicayo sabbarattim atidukkhito ahosi, pabhatepi
sariraparikammam katva pattacivaramadaya paccekabuddhehi saddhim pindaya pavisi.
Tattha vuddha aggasananca aggapindanca labhanti, navaka yam kincideva asanam
lukhabhojananca. So tena lukhabhojanenapi atidukkhito ahosi. So katipaheneva 1-
kiso dubbanno hutva nibbijji yatha tam aparipakagate samanadhamme. Tato
matapitunam dutam pesetva uppabbaji. So katipahasseva balam gahetva punapi
pabbajitukamo ahosi, tato teneva kamena pabbajitva punapi uppabbajitva
tatiyavare pabbajitva sammapatipanno paccekasambodhim sacchikatva imam udanagatham
vatva punapi paccekabuddhanam majjhe imameva byakaranagathampi abhasi:-
               "kama hi citra madhura manorama
                viruparupena mathenti cittam
                adinavam kamagunesu disva
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tattha kamati dve kama vatthukama ca kilesakama ca. Tattha vatthukama
manapiyarupadayo dhamma, kilesakama chandadayo sabbepi ragappabheda.
Idha pana vatthukama adhippeta. Rupadianekappakaravasena citRa. Lokassadavasena
madhuRa. Balaputhujjananam manam ramentiti manorama. Viruparupenati virupena rupena,
anekavidhena sabhavenati vuttam hoti. Te hi rupadivasena citra, rupadisupi
@Footnote: 1 cha.Ma. katipahamyeva
Niladivasena vividharupa. Evam tena viruparupena tatha tatha assadam dassetva
mathenti cittam, pabbajjaya abhiramitum na dentiti. Sesamettha pakatameva,
nigamanampi dvihi tihi va padehi yojetva purimagathasu vuttanayeneva
veditabbanti.
                       Kamagathavannana samatta.
      [51] Iti cati ka uppatti? baranasiyam kira ranno gando
Udapadi, balha vedana vattanti, vejja "satthakammena vina phasu na
hoti"ti bhananti. Raja tesam abhayam datva satthakammam karapesi. Te phaletva
pubbalohitam niharitva nibbedanam katva vanapatam bandhimsu, 1- lukhamamsaharesu 2-
ca nam samma ovadimsu, raja lukhabhojanena kisasariro ahosi, gando cassa
milayi. So phasukasanni hutva siniddhaharam bhunji, tena ca sanjatavano
tadisamyeva 3- patisevi. Tassa gando puna purimasabhavameva sampapuni. Evam yava
tikkhattum satthakammam karapetva vejjehi parivajjito nibbijjitva rajjam pahaya
pabbajitva arannam pavisitva vipassanam arabhitva sattahi vassehi paccekabodhim
sacchikatva imam udanagatham bhasitva nandamulakapabbharam agamasi.
               "iti ca gando ca upaddavo ca
                rogo ca sallanca bhayanca metam
                etam bhayam kamagunesu disva
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tattha etiti iti, agantukanam akusalabhagiyanam byasanahetunam etam
adhivacanam. Tasma kamagunapi ete anekabyasanavahatthena dalhasannipatatthena
@Footnote: 1 cha. vanam pattena bandhimsu, Ma. vanapatam patibandhisu
@2 cha.Ma. aharacaresu       3 Ma. sanjatavanavisaye, cha. sanjatabalo visaye
Ca iti. Gandopi asucim paggharati, uddhumataparipakkaparibhinno hoti. Tasma
ete kilesasucipaggharanato uppadajarabhangehi uddhumataparipakkaparibhinnabhavato
ca gando. Upaddavatiti upaddavo, anattham janento abhibhavati, ajjhottharatiti
attho, rajadandadinametam adhivacanam. Tasma kamagunapete aviditanibbanattakamana-
hetutaya 1- sabbupaddavavatthutaya ca upaddavo. Yasma panete kilesaturabhavam
janenta silasankhatamarogyam, loluppam va uppadenta pakatikameva arogyam
vilumpanti, tasma imina arogyavilumpanatthena rogo. Abbhantaramanuppavitthatthena
pana antotudakatthena dunniharaniyatthena ca sallam. Ditthadhammikasamparayikabhayavahanato
bhayam. Me etanti metam. Sesamettha pakatameva. Nigamanampi vuttanayeneva
veditabbanti.
                       Itigathavannana samatta.
      [52] Sitancati ka uppatti? baranasiyam kira sitalukabrahmadatto
Nama raja ahosi, so pabbajitva arannakutikaya viharati. Tasmim ca padese
site sitam, unhe unhameva ca hoti abbhokasatta padesassa. Gocaragame
bhikkha yavadatthaya na labbhati, pivanapaniyampi dullabham, vatatapadamsasirimsapapi 2-
badhenti. Tassa etadahosi "ito addhayojanamatte samatto 3- padeso, tattha
sabbepi ete parissaya natthi, yannunaham tattha gaccheyyam, phasukam viharantena
sakka sukham 4- adhigantun"ti. Tassa puna ahosi "pabbajita nama paccayavasika na honti,
evarupanca cittam vase vattenti. Na cittassa vase vattanti, naham gamissami"ti
paccavekkhitva na agamasi. Evam yavatatiyakam uppannacittam paccavekkhitva
@Footnote: 1 cha.Ma. aviditanibbanatthavahahetutaya, i. aviditatibbanatthavahahetutaya
@2 cha.Ma......sarisapapi    3 cha.Ma. sampanno    4 cha.Ma. visesam
Nivattesi. Tato tattheva satta vassani vasitva samma patipajjamano
paccekasambodhim sacchikatva imam udanagatham bhasitva nandamulakapabbharam agamasi.
               "sitanca unhanca khudam pipasam
                vatatape damsasirimsape ca
                sabbanipetani abhisambhavitva
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tattha sitancati sitam nama duvidham abbhantaradhatukkhobhappaccayanca
bahiradhatukkhobhappaccayanca, tatha unham. Damsati pingalamakkhika. Sirimsapati ye keci
dighajatika saritva gacchanti. Sesam pakatameva. Nigamanampi vuttanayeneva
veditabbanti.
                      Sitalukagathavannana samatta.
      [53] Nagovati ka uppatti? baranasiyam kira annataro raja
Visati vassani rajjam karetva kalakato niraye visati eva vassani paccitva
himavantappadese hatthiyoniyam uppajjitva sanjatakkhandho padumavannasakalasariro
ularo yuthapati mahanago ahosi. Tassa obhaggobhaggam sakhabhangam hatthicchapava
khadanti, ogahepi nam hatthiniyo kaddamena limpanti, sabbam palileyyakanagasseva
ahosi. So yutha nibbijjitva pakkami. Tato nam padanusarena
puna 1- yutham anubandhi. Evam yavatatiyam pakkanto anubaddhova. Tato cintesi
"idani mayham nattako baranasiyam rajjam karesi, 2- yannunaham attano
purimajatiya uyyanam gaccheyyam, tatra mam so rakkhissati"ti. Tato rattim niddaya
vasam gate yuthe yutham pahaya tameva uyyanam pavisi. Uyyanapalo disva ranno
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam saddo na dissati            2 cha.Ma. kareti
Arocesi, raja "hatthim gahessami"ti senaya parivarayi. Hatthi rajanam eva
abhimukho gacchati, raja "mam abhimukho eti"ti khurappam sannayhitva atthasi. Tato
hatthi "vijjheyyapi mam eso"ti manusikaya vacaya "brahmadatta ma mam vijjha,
ahante ayyako"ti aha. Raja "kim bhanasi"ti sabbam pucchi, hatthipi rajje ca
narake ca hatthiyoniyanca pavattim sabbam arocesi. Raja "sundaram ma bhayi,
ma ca kanci bhimsapehi"ti hatthino bhattanca attharake ca 1- hatthibhande ca
upatthapesi.
      Athekadivasam raja hatthikkhandhagato "ayam visati vassani rajjam karetva
nirayam patto, 2- vipakavasesena ca tiracchanayoniyam uppanno, tatthapi
ganavasasanghattanam asahanto idhagato, aho dukkho ganavaso, ekavaso eva 3- ca pana
sukho"ti cintetva tattheva vipassanam arabhitva paccekabodhim sacchakasi. Tam
lokuttarasukhena sukhitam amacca upasankamitva panipatam katva "yanakalo
maharaja"ti ahamsu. Tato "naham raja"ti vatva purimanayeneva imam gatham
abhasi:-
               "nagova yuthani vivajjayitva
                sanjatakhandho padumi ularo
                yathabhirantam viharam aranne
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Sa padatthato pakata eva. Ayam panettha adhippayayojana, sa ca kho
yuttivaseneva, na anussavavasena. Yatha ayam hatthi manussakantesu silesu dantatta
adantabhuminnagacchatiti va, sariramantataya va nago, evam kudassu namahampi
@Footnote: 1 cha.Ma. vatatanca arakkhake ca
@2 cha.Ma. rajjam katva niraye pakko          3 cha.Ma. ekibhavo eva
Ariyakantesu silesu dantatta adantabhumim nagamanena agum akaranena puna
itthattam anagamanena ca gunasariramahantatta va nago bhaveyyam. Yatha cesa
yuthani vivajjayitva 1- ekacariyasukhena yathabhirantam viharam aranne eko care
khaggavisanakappo, kudassu namahampi evam ganam vivajjetva ekantaviharasukhena 2-
jhanasukhena yathabhirantam viharam aranne attano yatha yatha sukham, tatha tatha,
yattakam va icchami, tattakam aranne nivasam eko care khaggavisanakappo
careyyanti attho. Yatha cesa susanthitakkhandhataya sanjatakhandho, kudassu
namahampi evam asekkhasilakkhandhamahantataya sanjatakkhandho bhaveyyam. Yatha cesa
padumasadisagattataya va padumakule uppannataya va padumi, kudassu namahampi
evam padumasadisaujugattataya 3- va ariyajatipadume uppannataya va padumi
bhaveyyam. Yatha cesa thamabalajavadihi ularo, kudassu namahampi evam
parisuddhakayasamacaratadihi silasamadhinibbedhikapannadihi va ularo bhaveyyanti
evam cintento vipassanam arabhitva paccekabodhim adhigatomhiti.
                       Nagagathavannana samatta.
      [54] Atthana tanti ka uppatti? baranasiranno kira putto daharo
Eva samano pabbajitukamo matapitaro amantesi, 4- matapitaro nam varenti.
So variyamanopi nibandhatiyeva "pabbajissami"ti. Tato nam pubbe vuttam
setthiputtam viya sabbam vatva anujanimsu. Pabbajitva ca uyyaneyeva vasitabbanti
patijanapesum, so tatha akasi. Tassa mata patova visatisahassanatakitthiparivuta
uyyanam gantva puttam yagum payetva antare 5- khajjakadini ca khadapetva
@Footnote: 1 cha.Ma. vivajjetva     2 Si. ekantabhiratisukhena, cha.Ma. ekaviharasukhena
@3 Si. padumasadisabojjhangamahantataya    4 cha.Ma. yaci     5 cha.Ma. antara
Yava majjhantikasamayam tena saddhim samullapitva nagaram pavisati, pita ca majjhantike
agantva tam bhojetva attanapi bhunjitva divasam tena saddhim samullapitva
sayanhasamaye jaggikapurise 1- thapetva nagaram pavisati. So evam rattindiva
avivitto viharati. Tena kho pana samayena adiccabandhu nama paccekabuddho
nandamulakapabbhare viharati. So avajjento tam addasa "ayam kumaro pabbajitum
asakkhi, jatam chinditum na sakkoti"ti. Tato param avajji "attano dhammataya
nibbijjissati, no"ti. Atha "dhammataya nibbindanto aticiram bhavissati"ti natva
"tassa arammanam dassessami"ti pubbe vuttanayeneva manosilatalato agantva
uyyane atthasi. Rajapuriso disva "paccekabuddho agato maharaja"ti
ranno arocesi. Raja "idani me putto paccekabuddhena saddhim anukkanthito
vasissati"ti pamuditamano hutva paccekabuddham sakkaccam upatthahitva tattheva vasam
yacitva pannasaladivaviharatthanacankamadisabbam karetva vasesi.
      So tattha vasanto ekadivasam okasam labhitva kumaram pucchi "kosi
tvan"ti. So aha "aham pabbajito"ti. Pabbajita nama na edisa hontiti.
"atha bhante kidisa honti, kim mayham ananucchavikan"ti vutte "tvam attano
ananucchavikam na pekkhasi, nanu te mata visatisahassitthikahi saddhim pubbanhasamaye
agacchanti uyyanam avivittam karoti, pita mahata balakayena sayanhasamaye,
jagganakapurisa sakalarattim, pabbajita nama tava sadisa na honti, edisa pana
honti"ti. Tatra thitasseva iddhiya himavante annataram viharam dassesi. So
tattha paccekabuddhe alambanabaham nissaya thite ca cankamante ca
rajanakammasucikammadini karonte ca disva aha "tumhe idha nagacchatha, pabbajja
@Footnote: 1 Si.,i. jagarakapurise, cha.Ma. jagganapurise
Ca 1- tumhehi anunnata"ti. "ama pabbajja anunnata, pabbajitakalato
patthaya samana nama attano nissaranam katum icchitapatthitanca padesam gantum
labhanti, ettakamva vattati"ti vatva akase thatva:-
               "atthana tam sanganikaratassa
                yam phussaye 2- samayikam vimuttin"ti
imam upaddhagatham vatva dissamaneneva kayena nandamulakapabbharam agamasi.
Evam gate paccekabuddhe so attano pannasalam pavisitva nipajji. Arakkhapurisopi
"sayito kumaro, idani kuhim gamissati"ti pamatto niddam okkami. So tassa
pamattabhavam natva pattacivaram gahetva arannam pavisi. Tatra ca vivitto
vipassanam arabhitva paccekabodhim sacchikatva paccekabuddhatthanam gato. Tatra ca
"kathamadhigatan"ti pucchito adiccabandhuna vuttam upaddhagatham paripunnam katva
abhasi.
      Tassattho:- atthana tanti atthanam tam, akaranam tanti vuttam hoti,
anunasikalopo kato "ariyasaccana dassanan"tiadisu 3- viya. Sanganikaratassati
ganabhiratassa. Yanti karanavacanametam "yam hiriyati hiriyitabbena"tiadisu 4- viya.
Phussayeti adhigacche. Samayikam vimuttinti lokiyasamapattim. Sa hi appitappitasamaye
eva paccanikehi vimuccanato "samayika vimutti"ti vuccati. Tam samayikam vimuttim.
Atthanam tam, na tam karanam vijjati sanganikaratassa, yena karanena phussayeti
etam adiccabandhussa paccekabuddhassa vaco nisamma sanganikaratim pahaya yoniso
patipajjanto adhigatomhiti aha. Sesam vuttanayamevati.
                      Atthanagathavannana samatta.
                        Dutiyo vaggo nitthito.
                          -------------
@Footnote: 1 Si. pabbajja tava cha.Ma. pabbajja nama            2 cha.Ma. phassaye
@3 khu.khu. 25/11/4, khu.su. 25/270/386       4 abhi.san. 34/1330/299
      [55] Ditthivisukaniti ka uppatti? baranasiyam kira annataro raja
rahogato cintesi "yatha sitadinam patighatakani unhadini atthi, atthi nu kho
evam vattapatighatakam vivattam, no'ti. So amacce pucchi "vivattam janatha"ti.
Te "janama maharaja"ti ahamsu. Raja kim tanti. Tato "antava loko"tiadina
nayena sassatucchedam kathesum. Atha raja "ime na jananti, sabbepime
ditthigatika"ti sayameva tesam vilomatanca ayuttatanca disva "vattapatighatakam
vivattam atthi, tam gavesitabban"ti cintetva rajjam pahaya pabbajitva vipassanto
paccekabodhim sacchakasi. Imanca udanagatham abhasi paccekabuddhamajjhe
byakaranagathanca.
               "ditthivisukani upativatto
                patto niyamam patiladdhamaggo
                uppannananomhi anannaneyyo
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tassattho:- ditthivisukaniti dvasatthiditthigatani. Tani hi
maggasammaditthiya visukatthena vijjhanatthena vilomatthena ca visukani. Evam ditthiya
visukani, ditthi eva va visukani ditthivisukani. Upativattoti dassanamaggena
atikkanto patto niyamanti avinipatadhammataya sambodhiparayanataya ca niyatabhavam adhigato,
sammattaniyamasankhatam va pathamamagganti. Ettavata pathamamaggakiccanipphatti ca
tassa patilabho ca vutto. Idani patiladdhamaggoti imina sesamaggapatilabham
dasseti. Uppannananomhiti uppannapaccekabodhinano amhi, etena phalam
dasseti. Anannaneyyoti annehi "idam saccam idam saccan"ti na netabbo.
Etena sayambhutam dipeti, patte va paccekabodhinane aneyyataya abhava
Sayamvasitam. Samathavipassanaya va 1- ditthivisukani upativatto, adimaggena patto
niyamam, sesehi patiladdhamaggo, phalananena uppannanano, tam sabbam attanava
adhigatoti anannaneyyo. Sesam vuttanayeneva veditabbanti.
                     Ditthivisukagathavannana samatta.
      [56] Nillolupoti ka uppatti? baranasiranno kira sudo antarabhattam
Pacitva upanameti manunnadassanam sadurasam "appevanama me raja dhanamanuppadeyya"ti.
Tam ranno gandheneva bhottukamyatam 2- janesi mukhe khelam uppadentam.
Pathamakabale pana mukhe pakkhittamatte satta rasaharanisahassani amateneva phutthani
ahesum. Sudo "idani me dassati, idani me dassati"ti cintesi. Rajapi
"sakkararaho sudo"ti cintesi, "rasam sayitva pana sakkarontam mam papako
kittisaddo abbhuggaccheyya "lolo ayam raja rasagaruko"ti na kinci abhani.
Evam yava bhojanapariyosanam, tava sudopi "idani dassati, idani dassati"ti
cintesi. Rajapi avannabhayena na kinci abhani. Tato sudo "natthi imassa
ranno jivhavinnanan"ti dutiyadivase asadhubhattam 3- upanamesi. Raja bhunjanto
"niggaharaho ajja sudo"ti janantopi pubbe viya paccavekkhitva avannabhayena
na kinci abhani. Tato sudo "raja neva sundaram na asundaram janati"ti
cintetva sabbam paribbayam attana gahetva yankincideva pacitva ranno
deti. Raja "aho vata lobho, aham nama visati nagarasahassani bhunjanto
imassa lobhena bhattamattampi na labhami"ti nibbijjitva rajjam pahaya pabbajitva
vipassanto paccekabodhim sacchakasi, purimanayeneva ca imam gatham abhasi:-
@Footnote: 1 Si. vipassanaya     2 cha.Ma. bhottukamatam
@3 Si. asaduvantam, cha.Ma. arasabhattam
               "nillolupo nikkuho nippipaso
                nimmakkho niddhantakasavamoho
                nirasayo sabbaloke bhavitva
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tattha nillolupoti aloluPo. Yo hi rasatanhabhibhuto hoti, so phusam
luppati punappunanca luppati, tena lolupoti vuccati. Tasma esa tam patikkhipanto
aha "nillolupo"ti. Nikkuhoti ettha kincapi yassa tividham kuhanavatthum natthi,
so nikkuhoti vuccati, imissa pana gathaya manunnabhojanadisu vimhayamanapajjanato
nikkuhoti ayamadhippayo. Nippipasoti ettha patumiccha pipasa, tassa abhavena
nippipaso, sadhurasalobhena bhottukamyatavirahitoti attho. Nimmakkhoti ettha
paragunavinasanalakkhano makkho, tassa abhavena nimmakkho. Attano gahatthakale
sudassa gunamakkhanabhavam sandhayaha. Niddhantakasavamohoti ettha ragadayo
tayo, kayaduccaritadini ca tiniti cha dhamma yathasambhavam appasannatthena sakabhavam
vijahapetva parabhavam ganhapanatthena kasatatthena ca kasavati veditabba.
Yathaha:-
               "tattha katame tayo kasava, ragakasavo dosakasavo
        mohakasavo, ime tayo kasava. Aparepi 1- tayo kasava kayakasavo
        vacikasavo manokasavo"ti. 2-
      Tesu moham thapetva pancannam kasavanam tesanca sabbesam mulabhutassa
mohassa niddhantatta niddhantakasavamoho, tinnam eva va kayavacimanokasavanam
mohassa ca niddhantatta niddhantakasavamoho. Itaresu nillolupatadihi
@Footnote: 1 cha.Ma. tattha katame aparepi           2 abhi.vi. 35/924/450
Ragakasavassa, nimmakkhataya dosakasavassa niddhantabhavo siddho eva. Nirasayoti 1-
nittanho. Sabbaloketi sakalaloke, tisu bhavesu dvadasasu va ayatanesu
bhavavibhavatanhavirahito hutvati attho. Sesam vuttanayeneva veditabbam. Atha va
tayopi pade vatva eko careti eko caritum sakkuneyyati evampi ettha
sambandho katabboti.
                     Nillolupagathavannana samatta.
      [57] Papam sahayanti ka uppatti? baranasiyam kira annataro raja
Mahaccarajanubhavena nagaram padakkhinam karonto manusse kotthagarato
puranadhannani bahiddha niharante disva "kim bhane idan"ti amacce pucchi. Idani
maharaja navadhannani uppajjissanti, tesam okasam katum ime manussa
puranadhannadini chaddentiti. Raja kim bhane itthagarabalakayadinam vattam
paripunnanti aha. Ama maharaja paripunnanti. Tena hi bhane danasalam
karapetha, danam dassami, ma imani dhannani anupakarani vinassimsuti. Tato
nam annataro ditthigatiko amacco "maharaja natthi dinnan"ti arabbha yava
"bala ca pandita ca sandhavitva samsaritva dukkhassantam karissanti"ti vatva
nivaresi. So dutiyampi tatiyampi kotthagare vilumpante disva tatheva anapesi.
Tatiyampi nam "maharaja dattupannattam yadidam danan"tiadini vatva nivaresi.
So "are aham attano santakampi na labhami datum, kim me imehi
papasahayehi"ti nibbinno rajjam pahaya pabbajitva vipassanto paccekabodhim
sacchakasi, tanca papasahayam garahanto imam udanagatham abhasi:-
               "papam sahayam parivajjayetha
                anatthadassim visame nivittham
@Footnote: 1 Si. nirasasoti, Ma. nirasasoti
                Sayam na seve pasutam pamattam
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tassayam sankhepattho:- yvayam dasavatthukaya ditthiya 1- samannagatatta
papo, paresampi anattham passatiti anatthadassi, kayaduccaritadimhi ca visame
nivittho, tam atthakamo kulaputto papam sahayam parivajjayetha anatthadassim visame
nivittham. Sayam na seveti attano vasena na seve. Yadi pana paravaso hoti,
kim sakka katunti vuttam hoti. Pasutanti pasatam, 2- ditthivasena tattha tattha
lagganti attho. Pamattanti kamagunesu vossatthacittam, kusalabhavanarahitam va.
Tam evarupam na seve na bhaje na payirupase, annadatthu eko care
khaggavisanakappoti.
                     Papasahayagathavannana samatta.
      [58] Bahussutanti ka uppatti? pubbe kira kassapassa bhagavato
Sasane attha paccekabodhisatta pabbajitva gatapaccagatavattam puretva devaloke
uppannati sabbam anavajjabhojigathaya vuttasadisameva. Ayam pana viseso:-
paccekabuddhe nisidapetva raja aha "ke tumhe"ti. Te ahamsu "mayam
maharaja bahussuta nama"ti. Raja "aham sutabrahmadatto nama, sutena
tittim na gacchami, handa nesam santike vicitranayam saddhammadesanam sossami"ti
attamano dakkhinodakam datva parivisitva bhattakiccapariyosane samghattherassa
pattam gahetva vanditva purato nisidi "dhammakatham bhante karotha"ti. So "sukhito
hotu maharaja, ragakkhayo hotu"ti vatva utthito. Raja "ayam na bahussuto,
@Footnote: 1 cha.Ma. papaditthiya       2 Si. pasattam
Dutiyo bahussuto bhavissati, sve dani vicitradhammadesanam sossami"ti svatanaya
nimantesi. Evam yava sabbesam patipati gacchati, tava nimantesi. Te sabbepi
"dosakkhayo hotu, mohakkhayo, gatikkhayo, vattakkhayo, upadhikkhayo, tanhakkhayo
hotu"ti evam ekekam padam visesetva sesam pathamasadisameva vatva utthahimsu.
      Tato raja "ime `bahussuta mayan'ti bhananti, na ca tesam vicitrakatha,
kimetehi vuttan"ti tesam vacanattham upaparikkhitumaraddho. Atha "ragakkhayo hotu"ti
upaparikkhanto "rage khine dosopi mohopi annatarannatarepi kilesa khina
honti"ti natva attamano ahosi "nippariyayabahussuta ime samana. Yatha
hi purisena mahapathavim va akasam va anguliya niddisantena na angulimattova
padeso niddittho hoti, apica kho pana pathaviakasa eva niddittha honti,
evam imehi ekamekam attham niddisantehi aparimana attha niddittha honti"ti.
Tato so "kudassu namahampi evam bahussuto bhavissami"ti tatharupam bahussutabhavam
patthento rajjam pahaya pabbajitva vipassanto paccekabodhim sacchikatva imam
udanagatham abhasi:-
               "bahussutam dhammadharam bhajetha
                mittam ularam patibhanavantam
                annaya atthani vineyya kankham
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tatthayam sankhepattho:- bahussutanti duvidho bahussuto tisu pitakesu
atthato nikhilo 1- pariyattibahussuto ca, maggaphalavijjabhinnanam patividdhatta 2-
pativedhabahussuto ca. Agatagamo dhammadharo. Ularehi pana kayavacimanokammehi
@Footnote: 1 Si. niccalo                2 Ma. maggaphalavijjabhinnapatividdhattho
Samannagato ularo. Yuttapatibhano ca muttapatibhano ca yuttamuttapatibhano ca
patibhanava. Pariyattiparipucchadhigamavasena va tidha patibhanava veditabbo. Yassa
hi pariyatti patibhati, so pariyattipatibhanava. Yassa atthanca nayanca lakkhananca
thanatthananca paripucchantassa paripuccha patibhati, so paripucchapatibhanava.
Yena maggadayo patividdha honti, so adhigamapatibhanava. Tam evarupam bahussutam
dhammadharam bhajetha mittam ularam patibhanavantam. Tato tassanubhavena
attatthaparatthaubhayatthabhedato va ditthadhammikasamparayikaparamatthabhedato va anekappakarani
annaya, atthani, tato "ahosim nu kho aham atitamaddhanan"tiadisu 1-
kankhatthanesu vineyya kankham vicikiccham vinetva vinasetva evam katasabbakicco
eko care khaggavisanakappoti.
                      Bahussutagathavannana samatta.
      [59] Khiddam ratinti ka uppatti? baranasiyam vibhusakabrahmadatto nama
Raja patova yagum va bhattam va bhunjitva nanavidhavibhusanehi attanam
vibhusapetva mahaadase sakalasariram disva yam na icchati, tam apanetva
annena vibhusanena vibhusapeti. Tassa ekadivasam evam karoto bhattavela
majjhantikasamayo 2- patto. Atha avibhusitova dussapattena sisam vethetva bhunjitva
divaseyyam upaganchi. Punapi utthahitva tatheva karoto suriyo ogato. 3- Evam
dutiyadivasepi tatiyadivasepi. Athassa evam mandanappasutassa pitthirogo udapadi.
Tassetadahosi "aho re aham sabbatthamena vibhusantopi imasmim kappake
vibhusane asantuttho lobham uppadesim, lobho ca namesa apayagamaniyo dhammo,
handa nam nigganhami"ti rajjam pahaya pabbajitva vipassanto paccekabodhim
sacchikatva imam udanagatham abhasi:-
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/18/11, sam.ni. 16/02/26   2 cha.Ma. bhattavela majjhanhikasamayo
@3 cha.Ma. atthangato
               "khiddam ratim kamasukhanca loke
                analankaritva anapekkhamano
                vibhusanatthana virato saccavadi
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tattha khidda ca rati ca pubbe vuttava. Kamasukhanti vatthukamasukham.
Vatthukamapi hi sukhassa visayadibhavena sukhanti vuccanti. Yathaha "atthi rupam
sukham sukhanupatitan"ti. 1- Evametam khiddam ratim kamasukhanca imasmim okasaloke
analankaritva alanti akatva, etam tappakanti va sarabhutanti va evam
aggahetva. Anapekkhamanoti tena alankaranena anapekkhanasilo apihaluko
nittanho vibhusanatthana virato saccavadi eko careti. Ettha 2- vibhusa duvidha
agarikavibhusa ca anagarikavibhusa ca. Tattha agarikavibhusa satakavethanamalagandhadi,
anagarikavibhusa pattamandanani. Vibhusa eva vibhusanatthanam, tasma vibhusanatthana
tividhaya viratiya virato. Avitathavacanato saccavaditi evamattho datthabbo.
                    Vibhusanatthanagathavannana samatta.
      [60] Puttanca daranti ka uppatti? baranasiranno kira putto
Daharakale eva abhisitto rajjam karesi. So pathamagathaya vuttapaccekabodhisatto
viya rajjasirimanubhavanto ekadivasam cintesi "aham rajjam karento bahunam dukkham
karomi, kimme ekabhogatthaya imina papena, handa sukhamuppademi"ti rajjam
pahaya pabbajitva vipassanto paccekabodhim sacchikatva imam udanagatham
abhasi:-
@Footnote: 1 sam.kha. 17/60/57             2 cha.Ma. tattha
               "puttanca daram pitaranca mataram
                dhanani dhannani ca bandhavani
                hitvana kamani yathodhikani
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tattha dhananiti muttamaniveluriyasankhasilapavalarajatajatarupadini ratanani.
Dhannaniti salivihiyavagodhumakankuvarakakudrusakapabhedani satta sesaparannani ca.
Bandhavaniti natibandhugottabandhumittabandhusippabandhuvasena catubbidhe bandhave.
Yathodhikaniti sakasakaodhivasena thitaneva, sesam vuttanayamevati.
                     Puttadaragathavannana samatta.
      [61] Sango esoti ka uppatti? baranasiyam kira padalolabrahmadatto
Nama raja ahosi. So patova yagum va bhattam va bhunjitva tisu pasadesu
tividhanatakani passati. Tividhanatakaniti kira pubbarajato agatam, anantararajato
agatam, attano kale utthitanti. So ekadivasam patova daharanatakapasadam
gato, ta natakitthiyo "rajanam ramapessama"ti sakkassa devanamindassa
accharayo viya atimanoharam naccagitavaditam payojesum. Raja "anacchariyametam
daharanan"ti asantuttho hutva majjhimanatakapasadam gato, tapi natakitthiyo
tatheva akamsu. So tatthapi tatheva asantuttho hutva mahanatakapasadam gato,
tapi natakitthiyo tatheva akamsu. Raja dve tayo rajaparivatte atitanam tasam
mahallakabhavena atthikilanasadisam naccam disva gitanca amadhuram sutva punadeva
daharanatakapasadam, puna majjhimanatakapasadanti evam vicaritva katthaci asantuttho
cintesi "ima natakitthiyo sakkam devanamindam accharayo viya mam ramapetukama
sabbatthamena naccagitavaditam payojesum, svaham katthaci asantuttho lobhameva
Vaddhemi, lobho ca namesa apayagamaniyo dhammo handaham lobham nigganhami"ti
rajjam pahaya pabbajitva vipassanto paccekabodhim sacchikatva imam udanagatham
abhasi:-
               "sango eso parittamettha sokhyam
                appassado dukkhamettha bhiyyo
                gando 1- eso iti natva matima
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tassattho:- sango esoti attano upabhogam niddisati. So hi
sajjanti tattha panino kaddame pavittho hatthi viyati sango. Parittamettha
sokhyanti ettha pancakamagunupabhogakale viparitasannaya uppadetabbato
kamavacaradhammapariyapannato va lamakatthena sokhyam parittam, vijjuppabhaya
obhasitanaccadassanasukham viya ittaram, tavakalikanti vuttam hoti. Appassado
dukkhamettha bhiyyoti ettha ca yvayam "yam kho bhikkhave ime panca kamagune
paticca uppajjati sukham somanassam, ayam kamanam assado"ti 2- vutto, so yadidam
"ko ca bhikkhave kamanam adinavo, idha bhikkhave kulaputto yena sipputthanena
jivikam kappeti yadi muddhaya yadi gananaya"tievamadina 2- nayenettha dukkham
vuttam, tam upanidhaya appo udakabindumatto hoti, atha kho dukkhameva bhiyyo
bahu, catusu samuddesu udakasadisam hoti. Tena vuttam "appassado dukkhamettha
bhiyyo"ti. Gando esoti assadam dassetva akaddhanavasena baliso viya
eso yadidam panca kamaguna. Iti natva matimati evam natva buddhima
pandito puriso sabbametam pahaya eko care khaggavisanakappoti.
              Sangagathavannana samatta.
@Footnote: 1 cha.Ma. galo      2 Ma.mu. 12/166/129
      [62] Sandalayitvanati ka uppatti? baranasiyam kira anivattabrahmadatto
nama raja ahosi. So sangamam otinno ajinitva annam va kiccam
araddho anitthapetva na nivattati, tasma nam evam sanjanimsu. So ekadivasam
uyyanam gacchati, tena ca samayena vanadaho utthasi, so aggi sukkhani ca
haritani ca tinadini dahanto anivattamano eva gacchati. Raja tam disva
tappatibhaganimittam uppadesi "yathayam vanadaho, evameva ekadasavidho aggi
sabbe satte dahanto anivattamanova gacchati mahadukkham uppadento, kudassu
namahampi imassa dukkhassa nivattanattham ayam aggi viya ariyamaggananaggina
kilese dahanto anivattamano gaccheyyan"ti. Tato muhuttam gantva kevatte
addasa nadiyam macche ganhante. Tesam jalantaram pavittho eko mahamaccho
jalam bhetva palayi. Te "maccho jalam bhetva gato"ti saddamakamsu. Raja
tampi vacanam sutva tappatibhaganimittam uppadesi "kudassu namahampi
ariyamaggananena tanhaditthijalam bhetva asajjamano gaccheyyan"ti. So rajjam
pahaya pabbajitva vipassanam arabhitva paccekabodhim sacchakasi, imanca
udanagatham abhasi:-
               "sandalayitvana samyojanani
                jalamva bhetva salilambucari
                aggiva daddham anivattamano
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tassa dutiyapade jalanti suttamayam vuccati. Ambuti udakam, tattha caratiti
ambucari, macchassetam adhivacanam. Salile ambucari salilambucari, tasmim nadisalile
jalam bhetva ambucarivati vuttam hoti. Tatiyapade daddhanti daddhatthanam
vuccati. Yatha aggi daddhatthanam puna na nivattati, na tattha bhiyyo agacchati,
Evam maggananaggina daddhakamagunatthanam anivattamano tattha bhiyyo
anagacchantoti vuttam hoti. Sesam vuttanayamevati.
                     Sandalanagathavannana samatta.
      [63] Okkhittacakkhuti ka uppatti? baranasiyam kira cakkhulolabrahmadatto
Nama raja padalolabrahmadatto viya natakadassanamanuyutto hoti. Ayam pana
viseso:- so asantuttho tattha tattha gacchati, ayam tam tam natakam disva
ativiya abhinanditva natakaparivattadassanena tanham vaddhento vicarati. So kira
natakadassanaya agatam annataram kutumbiyabhariyam disva ragam uppadesi. Tato
samvegamapajjitva puna "aham imam tanham vaddhento apayaparipurako bhavissami,
handa nam nigganhami"ti pabbajitva vipassanto paccekabodhim sacchikatva
attano purimapatipattim garahanto tappatipakkhagunam dipetum 1- imam udanagatham
abhasi:-
               "okkhittacakkhu na ca padalolo
                guttindriyo rakkhitamanasano
                anavassuto aparidayhamano
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tattha okkhittacakkhuti hettha khittacakkhu, satta givatthini patipatiya
thapetva parivajjanapahatabbadassanattham 2- yugamattam pekkhamanoti vuttam hoti.
Na tu hanukatthina hadayatthim sanghattento. Evanhi okkhittacakkhuta na
samanasaruppo hoti. Na ca padaloloti ekassa dutiyo, dvinnam tatiyoti
@Footnote: 1 cha.Ma. tappatipakkhagunadipikam
@2 Si. parivajjanapahatabbadassanattham, cha.Ma. parivajjahetabbadassanattham
Evam ganamajjham pavisitukamataya kanduyamanapado viya avicaranto, 1- dighacarika-
nivattacarikavirato va. 2- Guttindriyoti chasu indriyesu idha visum
vuttavasesavasena gopitindriyo. Rakkhitamanasanoti manasamyeva manasanam, tam
rakkhitamassati rakkhitamanasano. Yatha kilesehi na viluppati, evam rakkhitacittoti
vuttam hoti. Anavassutoti imaya patipattiya tesu tesu arammanesu
kilesaanvassavavirahito. Aparidayhamanoti evam anvassavaviraha eva kilesaggihi
aparidayhamano. Bahiddha va anavassuto, ajjhattam aparidayhamano. Sesam vuttanayamevati.
                    Okkhittacakkhugathavannana samatta.
      [64] Oharayitvati ka uppatti? baranasiyam kira ayam annopi
Catumasikabrahmadatto nama raja catumase catumase 3- uyyanakilam gacchati.
So ekadivasam gimhanam majjhimamase uyyanam pavisanto uyyanadvare
pattasanchannam pupphalankatavitapam paricchattakakovilaram disva ekam puppham
gahetva uyyanam pavisi. Tato "ranna aggapuppham gahitan"ti annataropi
amacco hatthikkhandhe thito eva ekam puppham aggahesi. Eteneva upayena
sabbo balakayo aggahesi. Puppham anassadenta pattampi ganhimsu. So
rukkho nippattapuppho khandhamattova ahosi. Tam raja sayanhasamaye uyyana
nikkhamanto disva "kim kato ayam rukkho, mamagamanavelayam manivannasakhantaresu
pavalasadisapupphalankato ahosi, idani nippattapuppho jato"ti cintento
tasseva avidure apupphitarukkham sanchannapalasam addasa. Disva cassa etadahosi
"ayam rukkho pupphabharitasakhatta bahujanassa lobhaniyo ahosi, tena muhuttamyeva
@Footnote: 1 Ma. adhavanto, cha. athavanto
@2 Si. dighacarikaanavatthacarikavirato va, Ma. dighacarikaya va anavatthitacarika virato,
@     cha. dighacarikaanavatthitacarikavirato va       3 i. catutthamase
Byasanam patto, ayam pana anno alobhaniyatta tatheva thito. Idampi rajjam
pupphitarukkho viya sobhaniyam, bhikkhubhavo pana apupphitarukkho viya alobhaniyo.
Tasma yava idampi ayam rukkho viya na viluppati, tava ayamanno sanchannapatto
yatha paricchattako, evam kasavena hi sanchannena 1- hutva pabbajitabban"ti.
So rajjam pahaya pabbajitva vipassanto paccekabodhim sacchikatva imam udanagatham
abhasi:-
               "oharayitva gihibyanjanani
                sanchannapatto yatha parichatto
                kasayavattho abhinikkhamitva
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tattha kasayavattho abhinikkhamitvati imassa padassa geha abhinikkhamitva
kasayavattho hutvati evamattho veditabbo. Sesam vuttanayeneva sakka janitunti
na vittharitanti.
                    Paricchattakagathavannana samatta.
                        Tatiyo vaggo nitthito.
                          -------------
      [65] Rasesuti ka uppatti? annataro kira baranasiraja uyyane
amaccaputtehi parivuto silapattapokkharaniyam kilati. Tassa sudo sabbamamsanam rasam
gahetva ativa susankhatam amatakappam antarabhattam pacitva upanamesi, so tattha
gedhamapanno kassaci kinci adatva attanava bhunji. Udake kilanto 2-
ativikale nikkhanto sigham sigham bhunji. Yehi saddhim pubbe bhunjati, na tesam
@Footnote: 1 Si. kasayenapi sanchannena, cha.Ma. kasavena parisanchannena
@2 Ma. udake kilanto, cha. udakakilato
Kanci sari. Atha paccha patisankhanam uppadetva "aho maya papam katam,
yvaham rasatanhaya abhibhuto sabbajanam visaritva ekakova bhunjim, handa
rasatanham nigganhami"ti rajjam pahaya pabbajitva vipassanto paccekabodhim
sacchikatva attano purimapatipattim garahanto tappatipakkhagunadipikam imam udanagatham
abhasi:-
               "rasesu gedham akaram alolo
                anannaposi sapadanacari
                kule kule appatibaddhacitto
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tattha rasesuti ambilamadhuratittakakatukalonikakharikakasavadibhedesu sayaniyesu.
Gedham akaranti giddhimakaronto, tanham anuppadentoti vuttam hoti. Aloloti
"idam sayissami, idam sayissami"ti evam rasavisesesu anakulo. Anannapositi
positabbakasaddhiviharikadivirahito, kayasamvaranamattena 1- santutthoti vuttam hoti.
Yatha va pubbe uyyane rasesu gedhakarane lolo hutva annaposi ahosim, 2-
evam ahutva yaya tanhaya lolo hutva rasesu gedham karoti, tam tanham
hitva ayatim tanhamulakassa annassa attabhavassa anibbattanena anannapositi
dasseti. Atha va atthabhanjanakatthena anneti kilesa vuccanti, tesam
aposanena anannapositi ayamettha attho. Sapadanacariti avokkammacari
anupubbacari, gharapatipatim achaddetva addhakulanca daliddakulanca nirantaram
pindaya pavisamanoti attho. Kule kule appatibaddhacittoti khattiyakuladisu
yattha katthaci kilesavasena alaggacitto, candupamo niccanavako hutvati attho.
Sesam vuttanayamevati.
                      Rasagedhagathavannana samatta.
@Footnote: 1 cha.Ma. kayasandharanamattena         2 cha.Ma. asim
      [66] Pahaya pancavarananiti ka uppatti? baranasiyam kira annataro
raja pathamajjhanalabhi ahosi. So jhananurakkhanattham rajjam pahaya pabbajitva
vipassanto paccekabodhim sacchikatva attano patipattisampadam dipento imam
udanagatham abhasi:-
               "pahaya pancavaranani cetaso
                upakkilese byapanujja sabbe
                anissito chetva 1- sinehadosam
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tattha avarananiti nivarananeva, tani atthato uragasutte vuttani.
Tani pana yasma abbhadayo viya candasuriye ceto avaranti, tasma
"avaranani cetaso"ti vuttani. Tani upacarena va appanaya va pahaya.
Upakkileseti upagamma cittam vibadhente akusaladhamme, vatthopamadisu vutte
abhijjhadayo va. Byapanujjati panuditva vinasetva, vipassanamaggena
pajahitvati attho. Sabbeti anavasese. Evam samathavipassanasampanno pathamamaggena
ditthinissayassa pahinatta anissito, sesamaggehi chetva tedhatukagatam sinehadosam,
tanharaganti 2- vuttam hoti. Sineho eva hi gunapatipakkhato sinehadosoti
vutto. Sesam vuttanayamevati.
                      Avaranagathavannana samatta.
      [67] Vipitthikatvanati ka uppatti? baranasiyam kira annataro
Raja catutthajjhanalabhi ahosi. So jhananurakkhanattham rajjam pahaya pabbajitva
@Footnote: 1 si,Ma. chetva         2 Si. tanham raganti
Vipassanto paccekabodhim sacchikatva attano patipattisampadam dassento 1- imam
udanagatham abhasi:-
               "vipitthikatvana sukham dukkhanca
                pubbeva ca somanassadomanassam
                laddhanupekkham samatham visuddham
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tattha vipitthikatvanati pitthito katva, chaddetva jahitvati attho.
Sukham dukkhancati kayikasatasatam. Somanassadomanassanti cetasikasatasatam.
Upekkhanti catutthajjhanupekkham. Samathanti catutthajjhanasamathameva. Visuddhanti
pancanivaranavitakkavicarapitisukhasankhatehi navahi paccanikadhammehi vimuttatta visuddham,
niddhantasuvannamiva vigatupakkilesanti attho.
      Ayam pana yojana:- vipitthikatvana sukham dukkhanca pubbeva,
pathamajjhanupacarabhumiyamyeva dukkham, tatiyajjhanupacarabhumiyam sukhanti adhippayo. Puna
adito vuttam cakaram parato netva "somanassam domanassanca vipitthikatvana
pubbeva"ti adhikaro. Tena somanassam catutthajjhanupacare, domanassanca
dutiyajjhanupacareyevati dipeti. Etani hi etesam pariyayato pahanatthanani.
Nippariyayato pana dukkhassa pathamajjhanam, domanassassa dutiyajjhanam, sukhassa
tatiyajjhanam, somanassassa catutthajjhanam pahanatthanam. Yathaha "pathamam jhanam
upasampajja viharati etthuppannam dukkhindriyam aparisesam nirujjhati"tiadim. 2-
Tam sabbam atthasaliniya dhammasangahatthakathayam 3- vuttam. Yato pubbeva tisu
@Footnote: 1 cha.Ma. dipento  2 sam.maha. 19/510/188
@3 abhi.A. 1/165/229
Pathamajjhanadisu dukkhadomanassasukhani vipitthikatva catutthajjhane somanassam
vipitthikatva imaya patipadaya laddhanupekkham samatham visuddham eko careti. Sesam
sabbattha pakatamevati.
                    Vipitthikatvagathavannana samatta.
      [68] Araddhaviriyoti ka uppatti? annataro kira paccantaraja
Sahassayodhaparimanabalakayo rajjena khuddako, pannaya mahanto ahosi. So
ekadivasam "kincapi aham khuddako, pannavata ca pana sakka sakalajambudipam
gahetun"ti cintetva samantaranno dutam pahesi "sattadivasabbhantare me
rajjam va detu yuddham va"ti. Tato so attano amacce samodhanetva aha
"maya tumhe anapucchayeva sahasam katam, amukassa ranno evam pahitam, kim
katabban"ti. Te ahamsu "sakka maharaja so duto nivattetun"ti. Na
sakka, gato bhavissatiti. Yadi evam vinasitamha taya, tena hi dukkham annassa
hatthena 2- maritum, handa mayam annamannam paharitva marama, attanam paharitva
marama, ubbandhama, visam khadamati. Evam tesu ekameko maranameva samvanneti.
Tato raja "kim me imehi, atthi bhane mayham yodha"ti aha. Atha "aham
maharaja yodho, aham maharaja yodho"ti tam yodhasahassam utthahi. 3-
      Raja "ete upaparikkhissami"ti mantva citakam sajjetva aha "maya
bhane idam nama sahasam katam, tam me amacca patikkosanti, soham citakam
pavisami, 4- ko maya saddhim pavisati, kena mayham jivitam pariccattan"ti. Evam
vutte pancasata yodha utthahimsu "mayam maharaja pavisama"ti. Tato raja
@Footnote: 1 cha.Ma. paditam       2 cha.Ma. satthena
@3 ka. utthahati       4 cha.Ma. pavisissami
Apare pancasate yodhe aha "tumhe dani tata kim karissatha"ti. Te ahamsu
"nayam maharaja purisakaro, itthicariya 1- esa, apica maharajena patiranno
duto pesito, tena mayam ranna saddhim yujjhitva marissama"ti. Tato raja
"pariccattam tumhehi mama jivitan"ti caturanginisenam sannayhitva tena yodhasahassena
parivuto gantva rajjasimaya nisidi.
      Sopi patiraja tam pavattim sutva "are so khuddakaraja mama dasassapi
nappahoti"ti tusitva 2- sabbam balanikayam adaya yujjhitum nikkhami. Khuddakaraja
tam abbhuyyatam disva balakayam aha "tata tumhe na bahuka, sabbe
sampinditva asicammam gahetva sigham imassa ranno purato ujukam eva
gacchatha"ti. Te tatha akamsu, atha sa sena duvidha 3- bhijjitva antaramadasi.
Te tam rajanam jivaggaham ganhimsu, anne yodha palayimsu. Khuddakaraja "tam
maremi"ti purato dhavati, patiraja tam abhayam yaci. Tato tassa abhayam datva
sapatham karapetva tam attano manussam katva tena saha 4- annam rajanam
jivaggaham ganhitum arabbha gantva 4- tassa rajjasimaya thatva pesesi "rajjam
va me detu yuddham va"ti. So "aham ekayuddhampi na sahami"ti rajjam
niyyadesi. 5- 6- Eteneva upayena rajano yujjhanti, te parajissanti. Ete
rajano ayujjhitva rajjam niyyadenti. Sabbe rajano gahetva ante
baranasirajanam aggahesi. 6-
      7- So ekasatarajaparivuto sakalajambudipe rajjam anusasanto rajjasirim
anubhavi. So raja aparakale cintesi 7- "aham pubbe khuddako ahosim, somhi
@Footnote: 1 cha.Ma. itthikiriya       2 Si. russitva, Ma. dussitva, cha. kujjhitva
@3 cha.Ma. dvidha   4-4 cha.Ma. annam rajanam abbhuggantva   5 cha.Ma. niyyatesi
@6-6 cha.Ma. eteneva upayena sabbarajano gahetva ante baranasirajanampi aggahesi
@7-7 cha.Ma. soekasatarajaparivuto sakalajambudipe rajjam anusasanto cintesi
Attano nanasampattiya sakalajambudipassa issaro jato. 1- Yam me nanam
lokiyaviriyasampayuttam, tam 1- neva nibbidaya na viragaya samvattati, sadhu vatassa
svaham imina nanena lokuttaradhammam gaveseyyan"ti. Tato baranasiranno
rajjam datva puttadaranca sakajanapadameva pesetva pabbajjam samadaya vipassanam
arabhitva paccekabodhim sacchikatva attano viriyasampattim dipento imam udanagatham
abhasi:-
               "araddhaviriyo paramatthapattiya
                alinacitto akusitavutti
                dalhanikkamo thamabalupapanno
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tattha araddham viriyamassati araddhaviriyo. Etena attano viriyarambham
adiviriyam dasseti. Paramattho vuccati nibbanam, tassa pattiya paramatthapattiya.
Etena viriyarambhena pattabbaphalam dasseti. Alinacittoti etena balaviriyupatthambhanam
2- cittacetasikanam alinatam dasseti, akusitavuttiti etena thanasanacankamadisu
kayassa anavasidanam. Dalhanikkamoti etena "kamam taco ca nharu ca"ti 3-
evam pavattam padahanaviriyam dasseti, yantam anupubbasikkhadisu padahanto "kayena
ceva paramasaccam sacchikaroti, pannaya ca nam ativijjha passati"ti 4- vuccati. Atha
va etena maggasampayuttam viriyam dasseti. Tanhi dalhanca bhavanaya laddhatta, 5-
nikkamo ca sabbaso patipakkha nikkhantatta, tasma tamsamangi puggalopi dalho
nikkamo assati dalhanikkamo. 6- Thamabalupapannoti maggakkhane kayathamena
@Footnote: 1-1 cha.Ma. tam kho pana me nanam lokiyaviriyasampayuttam  2 cha.Ma. balaviriyupatthambhanam Si.
@viriyupatthambhanam  3 cha.Ma. 13/184/159, ana.duka. 20/5/50, khu.maha. 29/918/584-5
@4 cha.Ma. paramasaccam sacchikaroti, pannaya ca nam ativijjha passatiti vuccati  5 cha.Ma.,i.
@  tanhi dalhanca bhavanaparipurim gatatta  6 cha.Ma. assati dalhanikkamoti vuccati
Nanabalena ca upapanno, atha va thamabhutena balena upapannoti thamabalupapanno,
thirananabalupapannoti vuttam hoti. Etena tassa viriyassa vipassanananasampayogam
dipento yoniso padhanabhavam 1- sadheti. Pubbabhagamajjhimaukkatthaviriyavasena va
tayopi pada yojetabba. Sesam vuttanayamevati.
                    Araddhaviriyagathavannana samatta.
      [69] Patisallananti ka uppatti? imissa gathaya avaranagathaya
Uppattisadisa eva uppatti, natthi koci viseso. Atthavannanaya panassa
patisallananti tehi tehi sattasankharehi patinivattitva sallinam ekamattasevita 2-
ekibhavo, kayavivekoti attho. Jhananti paccanikajjhapanato arammanalakkhanupanijjhanato
ca cittaviveko vuccati. Tattha atthasamapattiyo nivaranadipaccanikajjhapanato
arammanupanijjhanato ca jhananti vuccati, vipassanamaggaphalani
sattasannadipaccanikajjhapanato, lakkhanupanijjhanatoyeva cetatha jhanani. 3- Idha
pana arammanupanijjhanamyeva adhippetam. Evametam patisallanam ca jhanam ca
arincamano ajahamano anisajjamano. Dhammesuti vipassanupagesu pancakkhandhadidhammesu.
Niccanti satatam samitam abbhokinnam. Anudhammacariti te dhamme arabbha
pavattamanena anugatam vipassanadhammam caramano, atha va dhammati nava lokuttaradhamma,
tesam dhammanam anulomo dhammoti anudhammo, vipassanayetam adhivacanam. Tattha
"dhammanam niccam anudhammacari"ti vattabbe gathabandhasukhattham vibhattibyattiyena 4-
"dhammesu"ti vuttam siya. Adinavam sammasita bhavesuti taya anudhammacaritasankhataya
@Footnote: 1 cha.Ma. padahanabhavam
@2 Si. ekamantasevita, cha. ekattasevita, Ma. ekamattasevitatta
@3 Si. jhanani, cha.Ma. phalani          4 cha.Ma. vibhattibyattayena
Vipassanaya aniccakaradidosam tisu bhavesu samanupassanto evam imam
kayavivekacittavivekam arincamano sikhapattavipassanasankhataya patipadaya adhigatoti
vattabbo eko careti evam yojana veditabba.
                     Patisallanagathavannana samatta.
      [70] Tanhakkhayanti ka uppatti? annataro kira baranasiraja
Mahaccarajanubhavena nagaram padakkhinam karoti. Tassa sarirasobhaya avattitahadaya 1-
satta purato gacchantapi nivattitva tameva ullokenti, pacchato gacchantapi,
ubhohi passehi gacchantapi. Pakatiya eva hi buddhadassane punnacandasamuddarajadassane
ca atitto loko. Atha annatara kutumbiyabhariyapi uparipasadagata
sihapanjaram vivaritva olokayamana atthasi. Raja tam disvava patibaddhacitto
hutva amaccam anapesi "janahi tava bhane ayam itthi sassamika va
assamika va"ti. So gantva "sassamika"ti arocesi. Atha raja cintesi
"ima visatisahassa natakitthiyo devaccharayo viya mamyeva ekam abhiramenti,
so danaham etapi atusitva 2- parassa itthiya tanham uppadesim, sa uppanna
apayameva akaddhati"ti tanhaya adinavam disva "handa nam nigganhami"ti
rajjam pahaya pabbajitva vipassanto paccekabodhim sacchikatva imam udanagatham
abhasi:-
               "tanhakkhayam patthayamappamatto
                anelamugo sutava satima
@Footnote: 1 Si.,Ma. avajjitahadaya          2 Si. atiyitva
                Sankhatadhammo niyato padhanava
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tattha tanhakkhayanti nibbanam, evam ditthadinavaya tanhaya eva
appavattim. Appamattoti sataccakari. 1- Anelamugoti alalamukho. Atha va anelo
ca amulo ca, pandito byattoti vuttam hoti. Hitasukhasampapakam sutamassa atthiti
sutava, agamasampannoti vuttam hoti. Satimati cirakatadinam anussarita.
Sankhatadhammoti dhammopaparikkhaya parinnatadhammo. Niyatoti ariyamaggena niyamam
patto. Padhanavati sammappadhanaviriyasampanno. Uppatipatiya esa patho
yojetabbo. Evametehi appamadadihi samannagato niyamasampapakena padhanena
padhanava, tena padhanena pattaniyamato 2- niyato, tato arahattappattiya
sankhatadhammo. Araha hi puna sankhatabbabhavato "sankhatadhammo"ti vuccati.
Yathaha "ye ca sankhatadhammase, ye ca sekha puthu idha"ti. 3- Sesam vuttanayamevati.
                     Tanhakkhayagathavannana samatta.
      [71] Sihovati ka uppatti? annatarassa kira baranasiranno dure
Uyyanam hoti, so pageva vutthaya uyyanam gacchanto antaramagge yana
oruyha udakatthanam upagato "mukham dhovissami"ti. Tasminca padese sihi sihapotakam
janetva 4- gocaraya gata, rajapuriso tam disva "sihapotako deva"ti arocesi.
Raja "siho kira na kassaci bhayati"ti tam upaparikkhitum bheriadini akotapesi,
sihapotako tam saddam sutvapi tatheva sayi. Raja yavatatiyakam akotapesi,
so tatiyavare sisam ukkhipitva sabbam parisam oloketva tatheva sayi. Atha raja
@Footnote: 1 cha.Ma. sataccakari sakkaccakari        2 cha.Ma. pattaniyamatta
@3 khu.su. 25/1045/532, khu.cula. 40/90/23 (sya)   4 Si. jahitva
"yavassa mata nagacchati, tava gacchama"ti vatva gacchanto cintesi "tamdivasam
jatopi sihapotako na santasati na bhayati, kudassu namahampi tanhaditthiparitasam
chetva na santaseyyam na bhayeyyan"ti. So tam arammanam gahetva
gacchanto puna kevattehi macche gahetva sakhasu bandhitva pasarite jale
vatam asamsajjamanamyeva 1- gacchamanam disva tampi nimittam aggahesi "kudassu
namahampi tanhaditthijalam mohajalam va phaletva evam asajjamano
gaccheyyan"ti.
      Atha uyyanam gantva silapatte pokkharanitire nisinno vatabbhahatani
padumani onamitva udakam phusitva vatavigame puna yathatthane thitani udakena
anupalittani disva tampi nimittam aggahesi "kudassu namahampi yatha etani
udake jatani udakena anupalittani titthanti, evam loke jato lokena
anupalitto tittheyyan"ti. So punappunam "yatha sihavatapadumani, evam
asantasantena asajjamanena anupalittena bhavitabban"ti cintetva rajjam pahaya
pabbajitva vipassanto paccekabodhim sacchikatva imam udanagatham abhasi:-
               "sihova saddesu asantasanto
                vatova jalamhi asajjamano
                padumamva toyena alimpamano 2-
                eko care khaggavisanakappo"ti
      tattha sihoti cattaro siha tinasiho narasiho 3- kalasiho kesarasihoti.
Kesarasiho tesam aggamakkhayati, sova idha adhippeto. Vato puratthimadivasena
anekavidho, padumam rattasetadivasena. Tesu yo koci vato yam kinci padumanca
@Footnote: 1 Si. asangamyeva, cha.Ma. alaggamyeva   2 cha.Ma. alippamano
@3 Ma. narasiho, cha. pandusiho
Vattatiyeva. Tattha yasma santaso attasinehena hoti, attasineho ca
tanhalepo, sopi ditthisampayuttena va ditthivippayuttena va lobhena hoti,
so ca tanhayeva. Sajjanam pana tattha upaparikkhavirahitassa mohena hoti, moho
ca avijja. Tattha samathena tanhaya pahanam hoti, vipassanaya avijjaya. Tasma
samathena attasineham pahaya sihova saddesu aniccadisu asantasanto, vipassanaya
moham pahaya vatova jalamhi khandhayatanadisu asajjamano, samatheneva lobham
lobhasampayuttam eva 1- ditthinca pahaya, padumamva toyena sabbabhavabhogalobhena
alimpamano ettha ca samathassa silam padatthanam, samatho samadhi, vipassana
pannati evam tesu dvisu dhammesu siddhesu tayopi khandha siddha honti. Tattha
silakkhandhena surato hoti, so sihova saddesu aghatavatthusu kujjhitukamataya
na santasati, pannakkhandhena patividdhasabhavo vatova jalamhi khandhadidhammabhede
na sajjati, samadhikkhandhena vitarago padumamva toyena ragena na limpati. 2- Evam
samathavipassanahi silasamadhipannakkhandhehi ca yathasambhavam avijjatanhanam tinnanca
akusalamulanam pahanavasena asantasanto asajjamano alimpamano ca veditabbo.
Sesam vuttanayamevati.
                     Asantasantagathavannana samatta.
      [72] Siho yathati ka uppatti? annataro kira baranasiraja
Paccantam kupitam vupasametum gamanugamimaggam chaddetva ujum atavimaggam gahetva
mahatiya senaya gacchati. Tena ca samayena annatarasmim pabbatapade siho
balasuriyatapam tappamano nipanno hoti. Tam disva rajapuriso ranno
arocesi. Raja "siho kira saddena na santasati"ti bherisankhapanavadihi saddam
@Footnote: 1 Si. lokasampayuttatta eva         2 cha.Ma. lippati
Karapesi, siho tatheva nipajji. Dutiyampi karapesi, siho tatheva nipajji,
tatiyampi karapesi, siho "mama patisattu atthi"ti catuhi padehi suppatitthitam
patitthahitva sihanadam nadi. Tam sutvava hattharohadayo hatthiadihi orohitva
tinagahanani pavittha, hatthiassagana disavidisa palata. Ranno hatthipi rajanam
gahetva vanagahanadini pothayamano palayi. So tam sandharetum asakkonto
rukkhasakhaya olambitva pathavim patitva ekapadikamaggena gacchanto paccekabuddhanam
vasanatthanam papunitva tattha paccekabuddhe pucchi "api bhante saddamassuttha"ti.
Ama maharajati. Kissa saddam bhanteti. Pathamam bherisankhadinam, paccha sihassati.
Na bhayittha bhanteti. Na mayam maharaja kassaci saddassa bhayamati. Sakka pana
bhante mayhampi edisam katunti. Sakka maharaja sace pabbajasiti, pabbajami
bhanteti. Tato nam pabbajetva pubbe vuttanayeneva abhisamacarikam sikkhapesum.
Sopi pabbe vuttanayeneva vipassanto paccekabodhim sacchikatva imam udanagatham
abhasi:-
               "siho yatha dathabali pasayha
                raja miganam abhibhuyya cari
                sevetha pantani senasanani
                eko care khaggavisanakappo"ti
      tattha sahana ca hanana ca sighajavatta ca siho. Kesarasihova idha
adhippeto. Datha balamassa atthiti dathabali. Pasayha abhibhuyyati ubhayam
carisaddena saha yojetabbam pasayhacari abhibhuyyacariti. Tattha pasayha niggahetva
caranena pasayhacari, abhibhavitva santasetva vasikatva caranena abhibhuyyacari.
Svayam kayabalena pasayhacari, tejasa abhibhuyyacari. Tattha sace koci vadeyya
"kim pasayha abhibhuyya cari"ti, tato migananti samivacanam upayogavacanam katva
"mige pasayha abhibhuyya cari"ti pativattabbam. Pantaniti durani. Senasananiti
vasanatthanani. Sesam pubbe vuttanayeneva sakka janitunti na vittharitanti.
                    Dathabaligathavannana samatta.
      [73] Mettam upekkhanti ka uppatti? annataro kira raja
Mettadijhanalabhi ahosi. So "jhanasukhantarayakaram rajjan"ti jhananurakkhanattham
rajjam pahaya pabbajitva vipassanto paccekabodhim sacchikatva imam udanagatham
abhasi:-
               "mettam upekkham karunam vimuttim
                asevamano muditanca kale
                sabbena lokena avirujjhamano
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tattha "sabbe satta sukhita hontu"tiadina nayena hitasukhupanayanakamata
metata. "aho vata imamha dukkha vimucceyyun"tiadina nayena ahitadukkhapanayanakamata
karuna "modanti vata bhonto satta, modanti sadhu sutthu"tiadina nayena
hitasukhavippayogakamata mudita. "pannayissanti sakena kammena"ti sukhadukkhesu
ajjhupekkhanata upekkha. Gathabandhasukhattham pana uppatipatiya mettam vatva
upekkha vutta, mudita paccha. Vimuttinti catassopi hi eta attano
paccanikadhammehi vimuttatta vimuttiyo tena vuttam "mettam upekkham karunam
vimuttim asevamano muditanca kale"ti.
      Tattha asevamanoti tisso tikacatukkajjhanavasena, upekkham catutthajjhanavasena
bhavayamano. Kaleti mettam asevitva tato vutthaya karunam, tato vutthaya
Muditam, tato itarato va nippitikajjhanato vutthaya upekkham asevamano
"kale asevamano"ti vuccati, asevitum phasukale va, sabbena lokena
avirujjhamanoti dasasu disasu sabbena sattalokena avirujjhamanoti 1-
mettadinanhi bhavitatta satta appatikula honti, sattesu ca virodhibhuto
patigho vupasammati. Tena vuttam "sabbena lokena avirujjhamano"ti. Ayamettha
sankhepo, vittharena pana mettadikatha atthasaliniya dhammasangahatthakathayam 2-
vutta. Sesam pubbavuttasadisamevati.
                     Appamannagathavannana samatta.
      [74] Raganca dosancati ka uppatti? rajagaham kira upanissaya
Matango nama paccekabuddho viharati sabbapacchimo paccekabuddhanam. Atha amhakam
bodhisatte uppanne devatayo bodhisattassa pujanatthaya agacchantiyo tam
disva "marisa marisa buddho loke uppanno"ti bhanimsu. So nirodha
vutthahanto tam saddam sutva attano ca jivitakkhayam disva himavante mahapapato 3-
nama pabbato paccekabuddhanam parinibbanatthanam, tattha akasena gantva pubbe
parinibbutapaccekabuddhassa atthisanghatam papate pakkhipitva silatale nisiditva
imam udanagatham abhasi:-
               "raganca dosanca pahaya moham
                sandalayitvana samyojanani
                asantasam jivitasankhayamhi
                eko care khaggavisanakappo"ti.
@Footnote: 1 cha.Ma. avirujjhamano
@2 abhi.A. 1/251/247        3 Ma. sujato
      Tattha ragadosamoha uragasutte vutta. Samyojananiti dasa samyojanani,
tani ca tena tena maggena sandalayitva. Asantasam jivitasankhayamhiti jivitasankhayo
vuccati cuticittassa paribhedo, tasmim ca jivitasankhaye jivitanikantiya pahinatta
asantasanti. Ettavata sopadisesanibbanadhatum attano dassetva gathapariyosane
anupadisesaya nibbanadhatuya parinibbayiti.
                     Jivitasankhayagathavannana samatta.
      [75] Bhajantiti ka uppatti? baranasiyam kira annataro raja
Adigathaya vuttappakarameva phitam rajjam samanusasati, tassa kharo abadho
uppajji, dukkha vedana vattanti. Visatisahassitthiyo parivaretva
hatthapadasambahanadini karonti. Amacca "na danayam raja jivissati, handa mayam
attano saranam gavesissama"ti 1- cintetva annassa ranno santikam gantva
upatthanam yacimsu. Te tattha upatthahantiyeva, na kinci labhanti. Rajapi abadha
vutthahitva pucchi "itthannamo ca itthannamo ca kuhin"ti. Tato tam pavuttim
sutva sisam caletva tunhi ahosi. Tepi amacca "raja vutthito"ti sutva tattha
kinci alabhamana paramena parijunnena samannagata punadeva agantva
rajanam vanditva ekamantam atthamsu. Tena ca ranna "kuhim tata tumhe
gata"ti vutta ahamsu "devam dubbalam disva ajivikabhayenamha asukam nama
janapadam gata"ti. Raja sisam caletva cintesi "yannunaham ime vimamseyyam, kim
punapi evam kareyyum no"ti. So pubbe abadhikarogena 2- phuttho viya
galhavedanam attanam dassento gilanalayamakasi. Itthiyo samparivaretva
pubbasadisameva sabbam akamsu. Tepi amacca tatheva puna bahutaram
@Footnote: 1 cha.Ma. gavesamati             2 Si. sabhavikarogena
Janam gahetva pakkamimsu. Evam raja yavatatiyam sabbam vuttasadisam 1- akasi, tepi
tatheva pakkamimsu. Tato catutthampi te agate disva "aho ime dukkaram akamsu,
ye mam byadhitam pahaya anapekkha pakkamimsu"ti nibbinno rajjam pahaya
pabbajitva vipassanto paccekabodhim sacchikatva imam udanagatham abhasi:-
               "bhajanti sevanti ca karanattha
                nikkarana dullabha ajja mitta
                attatthapanna asuci manussa
                eko care khaggavisanakappo"ti.
      Tattha bhajantiti sarirena alliyitva 2- payirupasanti. Sevantiti anjalikamma-
dihi kimkarapatissavitaya ca paricanti. Karanam attho etesanti karanattha, bhajanaya
sevanaya ca nannam karanamatthi, attho eva nesam karanam, attahetu sevantiti
vuttam hoti. Nikkarana dullabha ajja mittati "ito kinci lacchama"ti evam
attapatilabhakaranena nikkarana, kevalam:-
        "upakaro ca yo mitto     sukhadukkho 3- ca yo sakha.
         Atthakkhayi ca yo mitto    yo ca mittanukampako"ti 4-
evam vuttena ariyena mittabhavena samannagata dullabha ajja mitta. Attani
thita etesam panna, attanamyeva olokenti, na annanti attatthapanna.
Ditthatthapannati ayampi kira poranapatho, sampati dittheyeva atthe etesam
panna, ayatim na pekkhantiti vuttam hoti. Asuciti asucina anariyena
kayavacimanokammena samannagata. Sesam pubbe vuttayeneva veditabbanti.
                     Karanatthagathavannana samatta.
                 Catuttho vaggo nitthito ekadasahi gathahi.
@Footnote: 1 cha.Ma. pubbasadisam           2 Si. alliyanti
@3 di.pa. 11/265/163      4 cha.Ma. sukhe dukkhe
      Evametam ekacattalisagathaparimanam khaggavisanasuttam katthacideva vuttena
yojananayena sabbattha yathanurupam yojetva anusandhito atthato ca veditabbam.
Ativittharabhayena pana amhehi na sabbattha yojitanti.
                     Paramatthajotikaya khuddakatthakathaya
                          suttanipatatthakathaya
                     khaggavisanasuttavannana nitthita.
                          -------------



             The Pali Atthakatha in Roman Book 28 page 85-132. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=28&A=2153&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=28&A=2153&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=296              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=6971              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=6874              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=6874              Contents of The Tipitaka Volume 25 http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]